Б І р І н ш І б ө л ім тарихи грамматика пәНІ
жүктеу/скачать 2,52 Mb. Pdf көрінісі
|
кіріспе
| канжуға, иіылбур, ғунан, дунан, тай, арғумақ, йабу, журқа, т. б.
Халық тіліне дейінгі дәуірлерде басқа тілдерге ауысқан сөздерді зерттеу арқылы сол дәуірлердегі этногенез проңесін анықтаумен бірге, сол тілдердің (тайпа, ру тілдерінің) сипатын да анықтауға мүмкіндік туады. Қ азақ халы қ тілі қалы птасқан дәуірлерде ол тілден көрші тілдерге сөз ауысу процесі ж аң а сапаға енеді. Қ азақ тіліне басқа тілдерден сөз ауысудың, жалпы басқа тіл- дердің ықпал ету кезеңдері мен сипатьт ж ?йлы -қаза^ І Ж ШЙЖнде едәуір дәреж еде ^Щ£ДІВДІГГ ^Қ азақ - і - ілі тарихи грамматикасы сүйенетін материалдардың бір . Тйббг— еткен ғасырларда жазылып бізге жеткен әр түрлі кітап- тар, мерзімді баспасөз үлгілері, әр түрлі қолж азбалар. Бұларды ң ұзын ырғасы недәуір. Революцняға дейінгі ж ары қ кәрген кітаптар сипаты жағынан әр түрлі: біразы қ а за қ ауыз әдебиетінің жеке нұс- қалар*гн ж ариялағандар. Олардың ішінде тек Радлов ш ығарған кітапта ғана қ а за қ ауыз әдебиеті нұсқалары бір жүйеге түсіріліп 'топтастырылған. Бұл кітаптар тілін (Радлов баспасынан басқала- рын) таза қ а за қ тілі емес деп те түсіндіріп келді. Дегенмен, ол дәуірдегі ж азу салтынан, ж азу дәстүрінен туған тілдік кейбір ақау- ларды былай қойғанда, ол ш ығармалар барлық халы қ өкілдеріне таныс ауызша әдеби тілде жасалғандығы талас туғызған емес. Екінші жағынан, ол ш ығармалар тілінде сол дәуірлерге қатысты 14 ерекш еліктер де ж оқ емес. Тарихи грамматикалы қ зерттеулер ол ш ығармалар тілін сондай қырынан қарастырады. Өткен ғасьірлардан бізге жеткен кітаптардың үлкен тобы — қ а з а қ тілі жайлы әр түрлі дәрежеде ж азы лған еңбектер. Олар қа- з а қ сөздерінің жннағы, орысш а-қазақш а, не қазақш а-орысш а сөз- діктер, қ а зақ тілін білуде жолбасшы болатын құралдар, қ азақ тіл і жайлы зерттеулер, т. б. Қ азақ тілі жайлы алғаш қы мәлімет- тер Россияда XVIII ғасырдың соңғы ш ирегінде-ақ пайда бола бас- тайды: олар көбіне қ а за қ сөздерінің жинағы, қ а за қ тілінің сөйлеу жүйесінің барлық уақы тта бір ізге түсіріліп, тәртіптелмеген кейбір нұсқалары болып келеді. Өйткені олар арнайы дайындығы бар мамандардың жинағы емес еді, әр түрлі қызметтегі адамдардың өз еркімен, немесе ж оғары әкімдердің бұйрығымен жиналған мате- риалдар еді. Ондай материалдардың едәуір тобы Ленинградтьщ Салтыков-Щ едрин атындағы кітапханасында сақтаулы. Оның ішін- де Орынбор қазақтарының, Омбы қазақтарының, Өскемен қазақ- тарының сөйлеу үлгілері, сездері берілген ж азба нұсқалары бар. Сондай-ақ Екатерина Екіншінің указымен ж асалаты н «Салыстыр- ма сөздікте» («Сравнительные словари всех языков и наречий, собранные десницею всевысочайшей особы». 1787) 200 тілдің бірі ретінде қ азақ тілі де айтылады. 285 орыс сезі қ а за қ тіліне ауда- рылып беріледі. А талған еңбектерде келтіретін қ а за қ тілі мате- риалдары белгілі бір аймақ тұрғындары тілдерінің фонетикалық (дыбыстық), лексикалық, морфологиялық сипатын танытады. Бұ- л а р арқылы Орынбор (Батыс) қазақтары тіліндегі, Омбы (Сол- түстік) қазақтары тіліндегі, Өскемен (Шығыс) қазақтары тілінде- гі негізгі айырмашылықтарды байқауға болады. Ал оңтүстік қазақтары ны ң тілдік ерекшеліктері өткен ғасырлар жинаушыла- рының қолж азбалары нда (сондай-ақ жекелеген басылып шыққан кітап тар д а) і -өз.бек (кейде сарт тілі деген атпен), қар ақ алп ақ тіл- дері мэтериалдарымен аралас берілген. Сонымен, бұл материалдар арқылы қазаіГ тілі диалек^ілерінің біртұтас ж азб а әдебн тіл қалы птасқанға дейінгі сипатын білуге, 7Іл құрамында бодған фо- нетикалық, грамматикалық (кәбіне синтаксистік).. езгерістер мен жаңальіқтарды айқындауға болады. Өткен ғасы рларда ж асалған еңбектердің екінші бір тобы — Қа за қ тілі жайлы еңбектер. Мұндай мазмұнды еңбектердің алғаш- қыларының бірі — Г. Ю. Қлапроттың «Қырғыз тілінен» (Из Қир- гизского языка — 5иг 1а 1ап§ие кігдһіг.ЛА. 1825-РагІ8) деген атпен П ариж де француз тілінде басылған еңбегі. Бұл еңбегінде Қлапрот қ а з а қ тарихы ж айлы қысқа мәлімет, французш а-қырғызш а (қа- зақш а) сөздік береді. Қ азақ сөздерін түрік, Қ азан татарлары , То- был татарлары және монғол тілдерімен салыстырып береді. 1861 жылы Қазан университетінің ғылыми ж азбалары нда Н. М. Иль- минскийдің «Материалы к изучению киргизского (казахского) на- речия» атты еңбегі басылады. Бұл еңбекті қ а за қ жүктеу/скачать 2,52 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|