Б І р І н ш І б ө л ім тарихи грамматика пәНІ
жүктеу/скачать 2,52 Mb. Pdf көрінісі
|
кіріспе
| ■ ■ ■ Ш
і 1 1 10 (автордың өз айтуынша да) қыпш ақ тіліиікі. Қыпш ақ сөздері тү- рікмен тілі сөздерімен салыстырылып отырылады. Бұл кітапта бе- рілген сөздердің көпшілігі дерлік қазіргі қ азақ тілінде сақталған. Ал сол дәуірде ж азы лған басқа ескерткіштерде кездеспейтін сездер қ азақ тілінде ғана бар: бурау, көже, күндеш (күндес), қо- лаңса, т. б. Грамматика бөлімінде баяндалатын негізгі заңдылық- тар сол заманғы қ ы п ш ақ 1 (мамлюк) тілінің сипатын айқындаумен бірге қ азақ тілі грамматикасы құрылымының даму жолдарын ай- қы ндауда сүйенетін тірек. XIV ғасырда жазылып бізге жеткен еңбектердің бірі —«Кит- аб-булғату ал-муштак фил луғати ат-турки ва-л қыфчақ» («Түрік пен қыпшақ тілдерін жақсы оқып үйрену үшін ж азы лған кітап»). Авторы — Д ж ам ал-ад-Д ин Аби-Мухаммед Абдуллах ат-Түрки (ш ыққан тегі, кім екені аты-жәнінде айтылған). Бұл еңбекте бе- рілген сөздердің басым көпшілігі түрікмен-оғыз тілдерінікі, қып- ш ақ сөздері аз. Бұл еңбек қыпш ақ тілі мен түрікмен тілі (оғыз тілі) сездері мен заңдылықтарын салыстыра зерттеуде айрықша құнды. Қыпш ақ тілі аралас қарастырылатын еңбектің бірі «Ибн Му- ханна сөздігі» деген атпен белгілі «Қитабу Хуллийат уль-инсан ва хулват уль-Лисан» кітабы. Ш амамен X III ғасырдың аяғы мен XIV ғасырдың басында ж азы лған деп қаралады. Бұл еңбектің тілін П. М. Мелиоранский көне азербайж ан тіліне қатысты деп бағала- ғаны белгілі. Алайда соңғы тарихи түркологиялық зерттеулер Еги- петте қолданылған қыпшақ-оғыз әдеби тілінің ерекшеліктерінің бірі — ол Шығыс Түркістандық тайпалар тілдері заңдылықтарын да бойына жинаған деп қарайды. Ал соңғы тілдер мен көне азер- байж ан тілі ұқсас, бір-біріне ұласып ж атқан тілдер *. Олай болса, Ибн Муханна сөздігі де і қ а за қ тілі жайлы тарихи салыстырма зерттеулердің негіздерінің бірі болатындығы талас туғызбайды. Кі- тапта -лыЦ-лу қосымшасы -луғ түрінде де жарыса қолданылған: ақ көзлү, алтунлуғ, асығлығ (пайдалы ), атлы, атлығ, б ағлуғ (бай- л аулы ), б ілігліг (білгір, білімді). Сөз басында т, д дыбыстары жа- рыса айтылған: девэ, тевэ (түйе), тағуқ (тауы қ), демір (темір), темірчі (бірақ демірчі емес), діш (тіш ), т. б. Қыпш ақ тілі ж айлы соңғы ж азы лған еңбектердің бірі — Мухам- мед Салихтың Аш-Ш үзүрү Зәхәбійя бел-китабия Ахмедия фил лу- ғатит-түркия («Түркі тілі туралы ж азы лған алтын тізбе») атты кітабы болса керек. Кітап 1619 ж ылдар шамасында жазылған. Он- да сол заманғы бірте-бірте ж оғалуға айналған мамлюк қыпшақ- тары тілінің морфологиялық құрылымы, қыпшақ тіліне енген араб, парсы сөздері баяндалып түсіндіріледі. Диахрондық зерттеудің, яғни, тарихи грамматика сүйенетін не- гіздерінің бірі — бүгінгі тіл, қазіргі қ а за қ тілі, оның барлық сала- лары. Біздің қазіргі заманғы тіліміз даму барысында қайта кұ- рылған, өзгеріске түсіп, ж аңарған жүйелер тобымен бірге, «қай- ш ылықтар», тілдің басқа жүйелік зандылықтарымен үйлесе бер- 1 Н а д ж и п Э. Тюркоязычный памятник... Часть I, А-А., стр, 47. 11 мейтін құбылыстар тобынан тұратыны белгілі. Әрине, тіл меха- низмінің логикалық жетілгендігі соншалық, тіл қолданушылар он- дай «үйлеспеушілікті» байқамайды. Тарихи грамматика сондай «үйлеспеушіліктердің» тарихи сырын ашу аркылы тіл жүріп өткен жолды бағдарлайды. Айталық, қазіргі қ а за қ тіліндегі қысаң да- уыстыларға, -қ, -к дауыссыздарына аяқталаты н есімдер (көбіне сын есімдер), құрамында (сөз ортасында) нт, лт, рт, рқ тәрізді сонорлар мен қатаңдардың тіркесі бар екі буынды есім түбірлер, жүктеу/скачать 2,52 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|