Б І р І н ш І б ө л ім тарихи грамматика пәНІ
жүктеу/скачать 2,52 Mb. Pdf көрінісі
|
кіріспе
| зерттеуш іл ері
қ а за қ тілінің алғаш қы грамматикасы деп те атайды. Бұл еңбек Орынбор маңын, Ж ай ы қ бойын мекендеген қазақтарды ң тілі не- гізінде ж азылған. Қітап матерналдарынан сол заманғы Батыс Қа- 15 зақстан тұрғындары тілінің, әсіресе фонетикалық және морфоло- гиялық сипатын білумен қатар, ж азба тіл мен сөйлеу тілінің ара- сындағы кереғарлықтың дәрежесі туралы т о л ы қ ' мәлімет алуға болады. Оңтүстік Сырдария бойын мекендеген қазақтарды ң тілі М. А. Терентьевтің «Грамматика турецкая, персидская, киргизская и узбекская» (СПб, 1875) және «Хрестоматия турецкая, персид- ская, киргизская и узбекская» (СПб, 1876) деген еңбектерінде лингвистикалық және филологиялық талдаулар объектісі болды. Оңтүстік қазақтарының сөз үлгілері Я. Я. Лютштың «Киргизская хрестоматия. Сборник образцов народной литературы киргизов Туркестанского края» (Ташкент, 1883) деп аталатын еңбегінде бе- рілген. Ал сол заманғы қ а за қ ж азба тілінің үлгілері И. Н. Бере- зиннің «Турецкая хрестоматия» атты сериясының III томында бе- рілген (СПб, 1890). Қ азақ руларының атаулары, діни. салтқа байланысты сөздер, этнографиялық атаулар А. И. Левшиннің «Опи- сание киргиз-казачьих, или киргиз-кайсацких орд и степей» (СПб, 1832) атты зерттеу еңбегінде барынша толық ж инақталған. В. В. Григорьев 1862 ж. орыс алфавиті арқылы қ азақ дыбыстарын белгілеудің жолдары туралы мақала жазды (УЗКУ, отд. ист. фил. наук, 1862, г. в. 2). Бұл қ азақ сөздерін мүмкіндігінше дұрыс берудің жолдарын түсіндіруге арналған еді. Григорьевтің бұл ең- бегінің қ азақ тілі материалдарын қағазға түсіруге практикалық мәні зор болды. 1894—97 жылдары қ азақ тілін зерттеуде үлкен белес бол£ан еңбек — профессор П. М. Мелиоранскийдің «Краткая грамматика казак-киргизского языка» атты екі кітаптан тұратын зерттеуі жа- рық көрді. Мелиоранский еңбегінде сол заманғы қ азақ тілінің синтаксистік жүйесі бірінші рет түсіндірілді. Бұл еңбектің ғылыми мәнін былай қойғанда, XIX ғасырдың екінші жартысындағы қазақ- тардың сөйлеу жүйесі, сөйлем құрау жүйесі маман ғалым тус.нік- темесімен бізге жетті. XIX ғасырдйк, аяғы, XX ғасырдың басында- ғы қазақ тілінің сөздік қоры, фонетикалық жүйесі мен грамма- тикалық күрамы 'В. В. Катаринскийдің кітаптары арқылы .брлНлі. Оның «Грамматика киргизского языка» (Оренбург, 1897), '«Краткий русско-киргизский словарь» (Оренбург, 1895, 1898), «Киргизско-русский словарь» (Оренбург, 1897) атты еңбектері тек қана Орынбор маңындағы қазақтар тілін қамтып қоймайды. Сыр- дария бойы қазақтары тілінің де негізгі ерекшеліктерін қамтиды. Оңтүстік қазақтары тілі Ешмұхамбет Букиннің «Русско-киргиз- ский словарь» (Ташкент, 1885), «Русско-киргизские разговоры» (Ташкент, 1884) еңбектерінде біршама толык берілген. ҚАЗАҚ ТІЛІ ТАРИХЫН ЗЕРТТЕУДІҢ ӘДІСТЕРІ Тілдің тарихи дамуын зерттеуде қолданылатын басты әдіс — Д тарихи-салыстырмалы әдіс. Түркі тілдерінің тарихын жасау сонау Менинский, Шотт, кейінгі Радлов заманынан-ақ осы тарихи са- лыстырма әдіс арқылы жүріп келе жатыр. Бұл әдістің басты шар- 16 ты — ж ай салыстыру, қалай болса солай салы сты ру емес, тілдер- дің, тілдік фактіле,рдің тарихи байланысы мен ж үйесін сақтай отырып салы сты ру жүктеу/скачать 2,52 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|