Т†лен …бдiкµлы парасат майданы таЎдамалы Алматы «Раритет» 2012

– 144 –
…КЕ
«…кеЎ хал Ґстiнде, тез жет» деген телеграмманы ала
салысымен, сол кҐнi ґшајја отырдым.
Жол бойы к†Ўiлiме неше тҐрлi ойлар келдi. К†бiне
„кемнiЎ менi к†рмей, јайтыс болып кеткен с„тiн к†з ал-
дыма елестетемiн. ЖҐрегiм јобалжып, †не бойымды Ґрей
билейдi. ‡з јиялымнан туЈан јайЈылы к†рiнiс тап бiр
болЈан ојиЈадай к†кiрегiмдi кҐйiнiшке толтырып, к†зiме
жас „келедi. …лдејалай †зiмдi „кем алдында кiн„лi жан-
дай сезiнемiн. Ендi тҐзеуге болмайтын бiр јателiк жаса-
Јан т„рiздiмiн. Ендi б„рi де кеш секiлдi... К†Ўiлiмде екi-
ај сезiм – Ґрей мен †кiнiш.
Аудан орталыЈына келiсiмен май тасып жҐрген маши-
налардыЎ бiрiне iлесiп, Ґйге тҐнде жеттiм.
Бґрын колхоздыЎ кеЎсесi болЈан ґзынша кiрпiш ҐйдiЎ
есiгiн јамыс албармен јоршап јойыпты. …лдејайдан кҐйiс
јайырЈан малдардыЎ пысылдаЈан дыбыстары естiлдi. Ѕай
жерде екенi белгiсiз, д„л аяј асты маЎынан бајпа ҐйректiЎ
јырјылдаЈан Ґнi шыЈады. ЖолдаЈы бґталЈан отын мен
жаЎЈырыјја, шылапшынЈа сҐрiне, сипалап жҐрiп есiкке
келдiм. Мен јаЈа бастаЈанда-ај есiк „ндете сыјырлап, †зi
ашылып кеттi. Д„лiзде †лiмсiрей жанЈан аспалы шамныЎ
болмашы жарыЈынан бҐйiрдегi кiрер есiктiЎ жобасы
к†рiнедi.
¦йге кiрдiм. Одан „рi ауыз ҐйдiЎ есiгi. ТаЈы бiр есiк.
Орта ҐйдiЎ есiгi. (БiздiЎ Ґйде не к†п, есiк к†п. БґрынЈы
кеЎсенiЎ есiктерi). ТҐпкi б†лмеге кiргенде барып д„л

– 145 –
т†рде – т†сек Ґстiнде кiп-кiшкентай болып жатјан „кемдi
к†рдiм. АдамныЎ жҐдеген кезде мґншалыјты кiшiрейiп
кететiнiн бґрын бiлмеушi едiм. К†зi шҐЎiрейiп, жај еттерi
шодырайып, адам танымастай болып кетiптi. Жанында екi
адам отыр. Бiреуi – У„ли молда, екiншiсi – жиен аЈам
Самат. Пеш тҐбiнде мҐлгiп апам отыр.
Мен кiрген бетте киiмiмдi шешпестен с„лем-саујат-
сыз бiрден „кеме ґмтылдым. Ѕґдай-ау, јалай жҐдеген!
– СайлаумысыЎ, – дедi „кем естiлер-естiлмес.
К†зiме ыстыј жас тiрелдi. Iшiме небiр †кiнiш, арман,
кҐйiнiш толып, „кемнiЎ јатјыл сајалды, ју сҐйек жа-
Јына маЎдайымды тiредiм де †ксiп жiбердiм.
Сол кезде барып т†рдегi молда:
– Ѕой, јараЈым, жылама. Аман-сау келдiЎ, „кеЎдi
к†рдiЎ. Ендiгi д„м-тґзды бiр АлланыЎ †зi бiледi, – деп
жґбату айтты.
– Жылама, айналайын, – дедi жиен аЈам. – …кеЎнiЎ,
мiнеки, арманы орындалды. Сенi к†рсем, ризамын деген...
К†рдi Јой...
– Жылама, – дедi „кем зорЈа с†йлеп. С†йттi де †зi
кемсеЎдеп јоя бердi. МаЎайдаЈылар ендi „кеме басу ай-
тып жатты. «Осы бiр жаман болмаса, соншама жерден кiм
iздеп келер едi», «АртыЎда, јґдайЈа шҐкiр, тґяј бар»,
«БалаЎ келсе, јуаныштан жазылып кететiн бiр „детiЎ бар
едi Јой».
…кем басылып, менi ымдап †зiне јарай шајырды да,
маЎдайымнан иiскедi. Содан кейiн барып Ґй iшiмен аман-
дыј басталды. МолданыЎ, аЈамныЎ јолын алдым. Апам
бетiмнен сҐйдi.
– …лгiнде Јана машина дҐрiлдегенде „Ўгiме јып отыр
едiк. Т„рiзi, сонымен келдiЎ Јой? – дедi молда аят ојыЈан-
дай бiр сазбен.
– И„, – дедiм „лi де †ксiгiмдi баса алмай.
АЈам јаладан јашан шыјјанымды, ауданнан маши-
наныЎ јалай табылЈанын, одан кейiн јаладаЈы †зi тани-
тын бiрлi-жарымды адамдардыЎ амандыЈын сґрады. Те-
леграмманы †зi салЈанын, екi с†здiЎ басын јоса алмай-
тын пошташы Тайшыјтан не јайыр, жаман орысшасы-
мен †зi жазып шыјјанын, оЈан 1 сом 30 тиын т†легенiн
„Ўгiме јылды.

– 146 –
– БаЈана „кесi Сайлауды „Ўгiме јылЈанымызда есiктiЎ
сыртында тґр Јой деген жој па, – дедi апам с†зге арала-
сып.
– А, и„, – дедi аЈам да есiне тҐсiрiп.
– Сайлау есiктiЎ сыртында тґр дедi Јой бiзге...
– Бiлiп тґр Јой, – дедi молда †зi бiлiп тґрЈандай ма-
Ўыздана с†йлеп. – Ѕґдай сонда оЈан к†рсетiп тґр. Ѕґдай-
дыЎ „мiрi кҐштi емес пе!..
Мен „кемнiЎ жалпы жаЈдайын, д„рiгердiЎ не айтја-
нын сґрадым.
– Д„рiгер не десiн, – деп кҐмiлжiдi аЈам да, – д„рiсiн
берiп жатыр. …р н„рсенiЎ с„тi болады да †зi.
– Д„рiгер јарамай тґр Јой, – деп †кпе айтты апам. –
Сол баланыЎ †зi ауруды алалап јарайтын секiлдi. Был-
тыр †зiнiЎ наЈашысы ЖармаЈамбеттi јалай емдедi. АуданЈа
да, облысја да апарды.
– Олай деме, б„йбiше, – дедi молда. – Ѕґдай бiледi
деЎiз... ЅґдайдыЎ жазуы јалай болса, ауданЈа, облыс-
ја апарЈаннан ештеЎе †згермейдi. Немене, мына сенiЎ
балаЎ апара алмай ма? ЕртеЎ-ај Алматыдан бiр-ај шы-
Јарсын... Бiрај д„м бiледi. Ырыздыј-несiбе †лшеулi Јой
†зi.
– Мiнеки, т†рт кҐн болды, – дедi аЈам маЈан јарап. –
Осылай кҐзетiп отырамыз. Кеше Ѕаумен шал мен Ере-
кеЎ келiп едi. ЕрекеЎ Ґлкейген адам Јой, јажып јалды.
БҐгiн мiне, молдекеЎ келiп, жајсы болды.
МолдекеЎ †зiнiЎ келуi Ґлкен м„селелердi шешетiндей
тамаЈын кенеп, ж†ткiрiнiп јойды.
ТҐн ортасы ауа шай iшiлдi. Шайдан кейiн:
– Сен жатып демал, – дедi аЈам. – Жолдан келдiЎ,
жол јажытады Јой адамды.
…кем тыныш ґйыјтап жатыр екен. Аузы ашыј.
Бiрјалыпты сырылдаЈан дыбыс шыЈады. Орта б†лмедегi
кереуетке келiп жаттым. Молда мен аЈамныЎ кҐЎгiрлеген
дауыстары естiлiп тґр. µзај жаттым, бiрај ґйыјтай ал-
мадым. Ѕайта басыма неше тҐрлi ойлар келiп, ґйјым
шайдай ашылды. Апыр-ау, „кем †лiп јалса, не iстеймiн?!
…кемдi бiр риза јылатындай жајсылыј жасап к†рдiм бе?
Осылай тҐк к†рмей, жалЈыз баласына †кпелеген кҐйiнде
дҐниеден аттанып кете бермек пе?!

– 147 –
Мен „кемнiЎ басынан кешкен ґзын тарихја ойша к†з
жiбердiм. ‡з †мiрi туралы маЈан к†п айтушы едi. Ѕиын-
шылыјты, бейнеттi к†п к†рген адам Јой...
* * *
– Ѕоян жылы азЈантай малымыз јырылып јалды да,
туыстарды саЈалап, жер аяЈы јґрЈасымен ЖыландыЈа
к†шiп кеттiк, – деп бастар едi к†п „ЎгiмесiнiЎ бiрiн. –
Жыланды бойы ол кезде јолдыЎ саласындай тiзiлген ел.
МалдыбайдыЎ екi баласы – Ест†ре, Бест†ре штат болып,
болыстыјја таласып, араларында адам †лiп, кiсi јґны
дауланып, таласып, ыру-тыру болып жатыр екен. …йтеуiр,
аЈайынныЎ аты аЈайын, бiр-бiр лајтан, „лi жеткенi сау-
лыј јой б†лiп берiп, оныЎ сыртында ерулiк „келiп, бiрден
ел јатарына јосылып кеттiк. ‡зiмiз бес аЈайынды бол-
дыј. ШешемiздiЎ јайтыс болЈан кезi. ЅыздардыЎ б„рi
тґрмыс јґрып кеткен. …псаттар, Ѕапсаттар, Нґржан –
Ґшеуi де б†лек Ґй. ДҐйсен де Ґйленген, бiрај „кейдiЎ
шаЎыраЈында. МенiЎ салт бас, сабау јамшы кезiм.
Бiзбен бiрге Айтыбайлар да к†шiп келген. ¦лкен бала-
сы Айдархан екеуiмiз Ест†ренiЎ жылјысын баЈатын бол-
дыј. Досым баласында Ест†реден бай ешкiм болЈан жој
јой. ‡зi де, јґдай сајтасын, т„каппар едi. Ѕыста мойыл-
дай јап-јара, атајты б„йге јарајасјасын, ал жер јара-
йысымен жґмыртјадай аппај жорЈасын мiнетiн. Бiресе
орысша, бiресе јазајша – неше тҐрлi јґбылып киiнедi.
Жан баласына тајымы толмайды.
К†шiп келгеннiЎ келесi жылында АйтекеЎ келiн
тҐсiргенде Ест†ре Дуан жајта болды да, артынан јойын
сойып, тамаЈын „зiрлеп јойып шајырЈанда, ит-ай, келмедi
Јой. Д„мнен Ґлкен емес шыЈар деп, екi рет адам жiбергенде
«бара алмаймын» дегеннен басјаны айтпапты.
Бiр жылдыЎ iшiнде шаруашылыЈымыз тҐзелiп јалды.
Ѕапсаттар јыстауды иесiз јалдырмаймын деп ойЈа к†шiп
кеттi. Сол жылы шабындыј та мол болып, Ест†ре,
Бест†релердiЎ даулары б„туаЈа келiп, айЈай-сҐргiн басыл-
Јан болатын. Бiрај ой жајтан адам келген сайын «патша
јґлапты, Ґкiмет жаЎарыпты, ај, јызыл деген шыЈыпты»
деген неше тҐрлi хабарларды естiп жатамыз. Келесi жаз-

– 148 –
дыЎ ортасында атты казак деген б„ле шыјты. Б„лен жер-
де бҐкiл бiр ауылды атып кетiптi, шауып кетiптi, „йелдердi
масјаралапты дегендi естiгенде тґла бойыЎ тҐршiгедi. «Е,
е, заманныЎ бетi жаман боп барады. Елге тҐскен ауырт-
палыј јой. Былтыр кҐзде кҐннiЎ тґтылЈанынан јорјып
едiм», – деп отыратын „кем жарыјтыј.
Бiр кҐнi бiздерге јарай атты казактар келе жатыр де-
ген хабар алдыј. З„ре јалмады. Ѕыз-јырјындардыЎ б„рiн
Шошјак†лдiЎ јалыЎ јопасына апарып, тыЈып тастадыј.
Нґржан †жет едi. АуылдаЈы бар азаматты жинап алып,
атты казактардан бiзге јайыр жој, елдiЎ јанын аЈызып
келе жатјан жауыздардыЎ ретiн тауып, к†зiн јґрту керек
дегендi айтты. Мал десе жаны јала ма, жылјыныЎ жауы
екен дегендi естiген соЎ, Ест†ре де бiзге јосылды. Соны-
мен бҐкiл ауыл болып атты казактарды †лтiруге јоры-
дыј. КерегелердiЎ бастарын тҐйiстiрiп бiрнеше јос тiгiлдi.
Жерошај јазылып, алдын ала сойылатын јойлар да да-
йындалып јойылды.
ТҐс кезiнде јырдан бiр топ салт атты к†рiндi. Жа-
јындаЈанда к†рдiк – иыјтарында шошайЈан мылтыјта-
ры бар, „скерше киiнген орыстар. «Ал келдi атты казак-
тар» деп жатты. Iргеге келгенде бiр-ај бiлдiк – „кейдi
айдап келе жатыр екен. Малда жҐрген болатын. Таяј
жеген секiлдi. Шекесiнде јан бар. ИттердiЎ тҐсi суыј
екен. Атып жiбермегенiне шҐкiр десейшi. Нґржан ет
јызуымен одыраЎдаЈысы келiп едi, „кей †зi басып тас-
тады. …кемдi ґзап кеткен Ґш-т†рт жылјысын ауылЈа
айдап келе жатјан жерiнен ґстапты. Бґл айтјан с†здерiне
тҐсiнбеген. Ымдарына јараЈанда жылјы тауып бер дейтiн
секiлдi. …кем:
– Бiз кедей адамбыз. Мол жылјы болмайды. АзЈантай
Ґш Ґйлi жанЈа бiткен бар тґяЈымыз осы, – дептi јазај-
шалап.
Атты казактар жылјыларыЎды тыЈып отырсыЎдар деп
сенбеген болулары керек, „кемдi екi-Ґш рет мылтыјтыЎ
дҐмiмен тҐйiп жiберiптi. Ајыры жылјы тауып бермесеЎ,
атамыз деп ауылЈа алып келген.
ДҐйсеннiЎ аздаЈан орысшасы бар. …кем кiшкентай
кезiнде АйсаЈа ертiп жiберiп, бiр жыл јалада ојыЈан. Орыс-
тар ат Ґстiнде состиып-состиып тґра јалЈанда ДҐйсен

– 149 –
жандарына барып, орысша с†йлестi. Аналар к„дiмгiдей
јуанып јалды. ДҐйсен елдiЎ „дейi кҐтiнiп отырЈанын,
јонаЈасыныЎ болатынын, тiлектерiнiЎ бґлжымай орын-
далатынын айтјан болу керек, „скерлер јаујылдасып м„з
болып, аттарынан тҐсе бастады. Бiрај †здерi сај екен.
Бiреуi мылтыЈын ґстап, аттарыныЎ жанында јалды. Iшiнде
жуан јарын бiреу бар. БастыЈы Јой деймiн, «ЅостыЎ iшiне
кiрмеймiз. Тез жылјы „кеп берiЎдер» деп тґрып алды. Не
керек, ајыры кiрдi-ау. Ѕымыз бердiк. ‡здерiмен бiрге
алып жҐрген арајтары бар екен. Аздап арај iштi. Сыртта-
Јы кҐзетшiсi де Ґйге кiрген. Одан ет келдi. Мен табај
тасып жҐрмiн.
– Ѕазiр «сорпа „кел» деген кезде бастаймыз, ДҐйсенге
айт, јостан шыјсын, – деп сыбыр ете јалды Нґржан.
Табајты алдарына јойып жатып:
– СаЈан шыјсын деп жатыр, – дедiм ДҐйсенге ајырын
Јана.
Жуан јарын секем алып јалды. ДҐйсенге јарап,
бiрдеЎе деп шҐлдiрлеп жатыр. ДҐйсеннiЎ не айтјанын
бiлмедiм, јостан шыЈып кеттiм. Апырмай, ДҐйсендi ґстап
јалар ма екен деп з„ремнiЎ ґшјанын к†рсеЎ. Шыјты-ау
бiр мезгiлде јостан. Сол кезде «сорпа „кел» деген айЈай
шыјты. Сол-ај екен, керегелерге байланЈан арјанды тар-
тып-тартып јалЈанда јостыЎ б„рi бiр с„тте жалп етiп, етке
ендi јолдарын соза берген атты казактарды басты да јалды.
«Я, аруај!» – деп ґмтылып кеп бердiк. Нґржан да јарулы
едi-ау. Ѕолы iлiккен жерден „лгiлердi јостыЎ астынан
суырып алады. Сойылмен т†беден бiр ґрып јґлатып жа-
тырмыз. Ойпырмай, еЎгезердей бiр сары орыс бой бередi
дегенiЎ не! АлЈашјы жыЈып салЈанымызда ДҐйсен белiнен
наганын суырып алЈан. Сойылмен ґрЈанда јґламай,
Ґстiндегi киiмiн сыпырып тастап, сорЈа јарай јашсын.
Жан беру деген оЎай ма? СорЈа тыЈып, жан-жаЈынан јама-
Јан кезде „лгi иттiЎ баласы татар ма немене, «Алла, Алла»
дейдi јазајшалап. «Мынау мґсылман болып жҐрмесiн»
деп јобалжиыј. Нґржан ожар Јой: «Ой, „кеЎнiЎ аузын.
БґЈан јаЎЈып жҐрген јандай мґсылмандыј», – деп ту
сыртынан сойылмен ґрып јґлатты. Содан тҐнiмен сор-
дыЎ сыртынан Ґлкен шґЎјыр јазып, б„рiн бiр-ај к†мдiк.
Келесi кҐнi „лгiлердiЎ дҐниелерiн б†лiсейiк. Ѕоржын-

– 150 –
дарыныЎ iшi толЈан бiлезiк пе, сырЈа ма, „йтеуiр тол-
Јан бґйым. ДҐйсен бiреуiнiЎ ер-тґрманын алып, „лгiнiЎ
к†пшiгiнiЎ iшiнен јарайЈан дҐние шыјты. БiреуiнiЎ
мылтыЈын мен алдым. Бiр кҐнi «iштен „скер шыЈыпты,
атты казактардыЎ †лiктерiн iздеп шыјјан к†рiнедi, iстiк
темiрмен жердi тесiп тексередi екен» деген лајап
жетпесiн бе. Мына јазајшылыјты јарасайшы. «К†мген
жерден тауып алса, шетiмiзден јырыламыз, †ртеу ке-
рек» деген ґйЈарым жасады шалдар. Ајыры иттей бо-
лып к†рдi јайтадан ашып, „лгiлердiЎ сасып кеткен
денелерiн сордыЎ iргесiнде к†кпекпен †ртемейiк пе.
Адам деген пышырлап дҐниеден ґзај жанады екен. ТаЎ
атјанша †ртедiк. Мына ЅаратемiрдiЎ Естегi, ТҐнјатар
Естек деушi едiк јой байЈґсты, содан шошып, ауру бол-
ды Јой. Ендi жґрт б†лiп алЈан дҐниелерiнен безе баста-
ды. Мылтыјтарымызды, сајина-сырЈаларымызды суЈа
лајтырдыј. Жаннан т„ттi не бар? Бiрај айтјан „скер
келмедi. ЖҐрегiмiз аздап орнына тҐсiп болЈан соЎ, „кем
менi шајырып:
– ОйЈа барып кел, ЅапсаттардыЎ Ґй iшiнiЎ аманды-
Јын бiл. ДҐние асты-Ґстiне шыЈып жатјанда јайсымыз-
дыЎ јай сайда жатјанымызды бiлмей јалармыз, – дедi. –
Ар жајтан не хабар бар екен? Айсаныкiне сојјайсыЎ.
Торы атты ерттеп алып, ауылдан шыЈып кеттiм. ТҐс
кезiнде Ошајтыда отырЈан †зiмiздiЎ назарымбет ЖалЈас-
байлардан бiр шай iшiп алып, бґлаЎ јґйрыјпен кҐн бата
ойЈа јґладым.
Ѕапсаттарлар ЅарасудыЎ жиегiнде екен. Кешке јой
сойып, Айсаларды шајырды. АйсаныЎ жанында бiр жас
жiгiт бар. Кiм екенiн танымадым. ОјыЈан б„ле болу керек:
«Патша анау, патша мынау. ЖаЎа †кiмет кедейдiкi бола-
тын шыЈар. Бiрај арты јалай болатынын айту јиын. Ал
байлардыЎ естерi болса, малдарын азайтјаны ж†н Јой», –
деп зуылдап отыр. ЖґрттыЎ малындаЈы шаруамыз јанша.
Т†рт Ґйлi жан јарап отырЈан т†рт-бес тґяјты азайтјанда
јайтiп кҐн к†ремiз. Атты казактардыЎ бґл араЈа да сойја-
ны аз болмаса керек.
– Олар патшаныЎ „скерлерi Јой, јызылдардан жеЎiлген
соЎ ЅытайЈа ауып барады. Олар тiрi жанды аямайды, –
деп тҐсiндiрдi „лгi жiгiт.

– 151 –
Ойда екi-Ґш кҐн болып, ЅапсаттардыЎ „кейге жiберген
шай-јантын алып, таЈы да торы аттыЎ бґлаЎ јґйрыЈы-
мен кештетiп ауылЈа жеттiм.
¦йдiЎ маЎы топырлаЈан адам. Жерошај басына „йел-
дер јаптап кетiптi. ЖҐрегiм зу ете јалды. Тајай бергенде
„йелдердiЎ жылаЈан даусын естiп, бiр сґмдыј болЈан екен
дедiм iшiмнен. ¦йден аЎырап „кем шыјты.
– Нґржаннан айырылдыј јой... – деген с†зiн аЎЈар-
дым. Содан не болЈанын бiлмеймiн. Талып јалыппын.
(…ЎгiмесiнiЎ арЈысын ґмытып јалЈандай „кем осы тґста
Ґнсiз јалады). Е-е, бґл бастан не кешпедiк. Кейiн естiдiм,
ауылЈа таЈы да атты казактар келiптi. АтаЎа н„лет Ест†-
релер болуы керек жылјымды сыпырып кете ме деп жа-
ЈымпазданЈан, атты казактарды †лтiрдi деп Нґржанды
сыртынан к†рсетiптi. ¦ш солдат келiп, бие саудырып
тґрЈан жерiнде Нґржанды атып кетiптi.
* * *
Мен „кемнiЎ „ЎгiмесiнiЎ соЎында Ґн-тҐнсiз тґнжы-
рап, јолыныЎ адырайЈан тамырларын сырЈытып, мґрты
жыбырлап, тґЈжиып отыратын кезiн к†з алдыма елестетiп
отырмын.
– …й, Нґржан-ай, – дер едi назаланып, – маЎдайЈа
сыймай кеттiЎдер Јой, маЎдайЈа!..
Талып барып, ґйыјтап кетсем керек, таЎертеЎгi шай-
ды алдыЈа алып жатјан кезде тґрдым. Бетi-јолымды жуып,
јырынып, „кемнiЎ јасына келiп отырдым. …кем бетiме
ґзај јарады.
– Немене, бiрдеме айтјысы келiп отыр ма? – дедi апам
маЈан јарап.
…кем басын шайјады.
– Сусын бершi, – дедi содан кейiн.
Жастыјты бiр шынтајтап отырып, шалап iштi. Ѕайта-
дан јисайып жатып:
– …й, – дедi кейiгендей бiр Ґнмен апама јарап, – ба-
лаЈа тамај јойдыЎдар ма?
– Ѕоямыз Јой, – дедi апам шай јґйып жатып. – Шай
iшiп болайыј.

– 152 –
– СенiЎ де бiр айналшыј жегендей шыр айналып,
iсiЎнiЎ †нбейтiнi-ай, – деп кейiдi тап бiр сау кҐнiн-
дегiдей.
…кемнiЎ кейiгенiне жґрттыЎ б„рi јуанып јалды.
«Тiршiлiк болса, шiркiн, кейiгеннiЎ †зi јандай рајат» де-
ген ой келдi к†Ўiлiме.
– Айттым Јой, бґл шал баласы келсе, жазылып кетедi, –
дестi бiреулер.
Шай Ґстiнде „кемнiЎ к†Ўiлiн сґраушылар келе баста-
ды. Жајын туыстарымыздыЎ бiрi Санжар бґл аурудан
шалдыЎ †лмейтiнiн, тек ТырјайдыЎ Абылына к†рсетiп
алу керегiн („кесi „улие адам болЈан Јой), ал д„рiгерлердiЎ
†зiнен артыј ештеЎенi бiлмейтiнiн айтып кеттi. Серiкбай
шал келiп, †з јґлаЈы мҐкiс болЈан соЎ „кеммен айЈай-
лап с†йлестi.
– Ей, Сейсен, – дедi јамшысымен жердi к†рсетiп, –
балаЎныЎ келгенi јайырлы болсын. К†зайым болып жа-
тыр екенсiЎ. Тґрып кетсеЎ, ыјтияр јґдайда, ал †ле јалсаЎ,
таЈы арманыЎ жој.
…кем болмашы жымиЈан болды.
– БаяЈы АтамбектiЎ Сары биi к†зiнiЎ тiрiсiнде †зiне
јабiр јаздырып, кҐмбез тґрЈызып едi, сол кҐмбезде јазiр
кiмдер жатыр?
– Екi јатын жатыр, – дедi „кем ајырын Јана.
– Екi јатын жатыр, – деп јайталады Серiкбай бар дау-
сымен. – Тiрiсiнде јґдай болЈанныЎ бiрi сондай-ај бо-
лар. Ѕазiр сҐйегiнiЎ јайда јалЈанын ешкiм бiлмейдi. –
Серiкбай †зiне јарсы дау айта ма деп кҐткендей, кiлегей
к†здерiн бажырайтып, Ґндемей јалды. Ешкiм с†з айтпа-
Јаннан кейiн:
– Сен екеуiмiздiЎ к†рген јиыншылыЈымызды ешкiмге
бермесiн, – дедi с†зiн жалЈап. – Осы кҐндi шҐкiр јылу
керек... ШҐкiр де...
«СекеЎ дґрыс айтады», «СекеЎдiкi „дiл с†з», «Бґл шал
с†зге б„ле Јой», – деп, отырЈандар шалды јолпаштай
бастады. Серiкбай мајтаЈанды жек к†рмейтiн, кiлегей јой
к†здерiмен маЎындаЈыларЈа жымыЎдай јарап, јатар отыр-
Јан молданыЎ шајшасын сґрады.
Шай Ґстiнде „Ўгiме бiлетiн шалдардыЎ азайып бара
жатјандыЈы туралы с†з болды.

– 153 –
– Т†леубай шежiре Јой, – дедi „лдекiм.
– Т†леубайдыЎ айтатыны †тiрiк, – дедi жиен аЈам ґнат-
пай. – Оныкi тек †зiн мајтау.
– СосынЈы бiр „Ўгiменi т„п-т„уiр айтатын осы шал, –
деп „лдекiм Серiкбайды иегiмен к†рсеттi. – Бiрај јґлаЈы
саЎырау, айЈайлап-ґйЈайлап, есiЎдi шыЈарады.
…кем жастыЈын биiктетiп, ыЎЈайланып отырды.
– …й, Ѕаби, – дедi ыЎырси с†йлеп, т†рде отырЈан
парторгја. – Сен неге осы уајытја шейiн келiп, к†Ўiлiмдi
бiлмей жатырсыЎ? …й, шiркiн-ай! …кеЎ ш†ккен тҐйеге
мiне алмайтын жаман едi...
– Менi к†рсе „детi, – дедi Ѕаби кеЎкiлдей кҐлiп, –
„лдејашан †лiп јалЈан „кемнiЎ етегiнен бiр тартып
јалады.
– НаЈашылы-жиендi болЈан соЎ солай болады, – деп
тҐсiндiрдi молда.
– БаяЈыда „кесi Жыландыдан ойЈа жаяу јґлаймын деп, –
дедi „кем „р с†зiн б†лiп-б†лiп, – орта жолда аштан †лгелi
жатјан жерiнен Ґйге „келiп, аман алып јалЈан едiм. Кейiн
одан сен секiлдi ит туатынын бiлгенде сол жерден јозЈа-
майтын едiм Јой...
Жґрт ду кҐлдi.
– …не, „не, – дедi Ѕаби басын шайјай кҐлiп, – †зi
†лейiн деп жатып, тiлiмен бiреудi шаЈып жатады.
– НаЈашылы-жиендердiЎ јалжыЎы, јґдай сајтасын,
баяЈыда жаман болушы едi Јой, – дедi молда јабаЈын
тҐйiп. – Марјґм мынау †зiмiздiЎ албан Ѕґсайын мен јаз
Сер„лiлердiЎ iсiнен адам шошитын. Бiр жылы екеуi ат
јосамыз деп керейлердiЎ асына барып, бiр жґмадан кейiн
Ѕґсайын жалЈыз †зi јайтып келдi. Одан Сер„лiнiЎ Ґйiне
кiрiп: «Жолда †зеннен †тiп едiк, Сер„лi атымен бiрге суЈа
кеттi», – деп естiрттi. Содан у-шу. Сер„лiнiЎ Ґйi жылап-
сыјтап, мал сойылып, јґран ојылып, ајыры не керек,
жетiсiн бергелi жатјанда Сер„лiнiЎ †зi келсiн. С†йтiп бiр
масјара болЈан.
– НаЈашылы-жиен дегенге сот жој јой, – дедi шал-
дардыЎ бiрi.
– Неге сот болмасын, – дедi жиен аЈам кҐлiп. – Ѕой-
шыбай †зiнiЎ жиенiн бојтаймын деп ауданЈа он бес кҐн
отырып келдi Јой.

– 154 –
Молда тiксiнiп јалды.
Ет келдi. Артынан таЈы да јазан јайнады. Осылай ел
адамдары „кемнiЎ к†Ўiлiн сґрап, †лiмнiЎ ерте ме, кеш
пе, „йтеуiр бiр келетiнiн, бiрај к„рiлiктен адамныЎ
†лмейтiнiн, денсаулыј к†терсе, жалЈыз ґлдыЎ игiлiгiн
к†рiп, отыра тґрЈанныЎ да б†тендiгi болмайтынын айтып,
ал шалдар жаЈы „зiлдесiп, к†Ўiл к†терiп, кiрiп-шыЈып
жатты. Кешке „кемнiЎ јґрдасы ‡теген шал келдi. µшып-
јонып жҐретiн елгезек, ајк†Ўiл кiсi едi.
– Сейсен, бой јалай? – дедi „кемнiЎ јолын алып жа-
тып. – Т„уiр боп келесiЎ бе?
…кем жауап бермей, бетiне тура јарап бiраз жатты да:
– НеЈып омалып жатырсыЎ? – дедi јолын жiбермей. –
…лде менiЎ сҐйегiме бiр-ај келейiн деп пе еЎ?
‡теген шошып кеттi.
– Ойбай, Сейсен-ау, о не дегенiЎ? Ѕґдай сајтасын,
сҐйегi несi? Мал жоЈалтып... Соны iздеп...
‡теген т†рге шыЈып, Ґй iшiндегiлермен с„лемдесе
бастады.
– Есiм, аман ба? Ѕапеш, аман ба? ‡мiрзај, ден сау ма?
Мырзатай, балалар аман Јой? ТґрсынЈали, аман ба, јал-
јам?
¦йде неше адам отырса, б„рiмен жеке-жеке аманда-
сып шыЈатын јашаннан „детi.
– Мал жоЈалды, – дедi таЈы да „кеме јарап. – ЖалЈыз
биенi …бдилерге јосып ем, жој. ЅырЈыб†гетке шейiн
барып, таба алмай јайттым. Ѕайда кеткенiн жамандат-
јырлардыЎ?.. БаймаЈамбеттiЎ к†Ўiнде жҐр дегесiн соЈан
барып ем. Онда да жој.
– ЖыЎЈылбай тҐбегiнде бiр топ жылјы жҐр едi Јой, –
дедi „лдекiм.
– Ол Ш„йменнiЎ жылјысы, олар тҐгел. Ал менiЎ жал-
Јыз бием ґшты-кҐйлi жоЈалады да кетедi.
…кем мырс еттi:
– …кеЎ Доспамбет ајшамен самауыр јайнатјан бай
едi. К„мпескесiнде †зiм болып едiм. Жылјысын санаЈан-
да бес мыЎЈа жеттi. Тым болмаса несiбесiн жазбаЈан екен
маЎдайыЎа.
– …кенiЎ байлыЈынан не пайда. Бiтсе †зiне бiттi, †зiмен
кеттi... Ал †з басыма бiр биеден артыј жылјы бiтiп к†рген

– 155 –
жој. – ‡теген шал «бiр» деген санды басјалар бiле
бермейтiндей аныјтап саусаЈымен к†рсеттi. – ОныЎ †зi
ЅапсаттардыЎ биесiнен тараЈан тґјым.
…зiлдесiп, к†Ўiлдi отырЈан „кем Ѕапсаттарды айтјан-
да тґнжырай јалды.
– Марјґм Ѕапсаттар жанныЎ жайсаЎы едi Јой, – дедi
‡теген с†зiн жалЈап. – ЖармаЈамбеттiЎ бес ґлыныЎ еЎ
жаманы мына Сейсен Јой... ЅалЈандары јасјыр едi
шеттерiнен. …бсаттарды да, Нґржан, ДҐйсендердi де
к†рдiк. Ал Ѕапсаттар екеуiмiз мына б†гет салынЈанда жар-
ты ай кҐнi-тҐнi кҐзетiп, басында жаттыј. БайлардыЎ
бiразы б†геттi бґзамыз деп аЎдыды да отырды. Ајыры таЎ
алдында бес адам болып келiп, Ґстiмiзден бас салсын...
менде не јаујар бар. Ѕапсаттар арпалысып жҐр. Ајыры
бiреуiнiЎ сойылы басына јата тиген болу керек, содан
тiлге келмей кеттi Јой.
– Ѕапсаттар †лгенше неге сен †лмедiЎ? – дедi „кем
уѕiлеп. – Сен кiмге керекпiн деп јалдыЎ?..
– Ендi таЈдырдыЎ жазуы солай болса не iстейсiЎ, –
дедi ‡теген кҐмiлжiп, †зiнiЎ †лмей јалЈанына шын кiн„лi
адамдай јыпылыјтап. Содан кейiн Ґй iшiнде амандаспай
јалЈан бiр адамды к†рiп јалып:
– Ѕарпыј, аман ба? – дедi есiк жајја мойнын созып.
ЅапсаттардыЎ атын айтјаннан кейiн „кемнiЎ к†Ўiлi
к†терiлмей јалды. ЖҐрегiндегi ескi жараныЎ орны бiржола
шыјјалы тґрЈан „дiре јалЈыр ит жанын еЎ соЎЈы рет
јинап јалып жатјанЈа ґјсайды.
* * *
– Iшiмiздегi к†кiрегi зерделi, сауаттымыз ДҐйсен Ґкiмет
iсiне араласып, ауылнай болЈан соЎ …псаттардан басја-
мыз ойЈа к†шiп келдiк, – деп бастайтын „кем бґл
„Ўгiмесiн. «Кешегi сiЎiрi шыјјан ЖармаЈамбеттiЎ бала-
сы ауылнай болып, ел басјарЈан соЎ не жорыј», – деп
кҐндегендер болды. ДҐйсен јалаЈа барып, не оју екенiн
кiм бiлген, „йтеуiр ојып келдi. Байлар јанша менсiнбесе
де ДҐйсеннiЎ мiнезiнен, †ткiр тiлiнен јатты сескенетiн.
Бiр кҐнi ДҐйсен аЈайынды Ґшеуiмiздi жинап алып, са-
уатымызды ашты. ‡кiметтiЎ ґстап отырЈан саясатынан

– 156 –
хабардар болып, iшiмiз „жепт„уiр жылып јалды. ‡кiметтi
тап бiр соныЎ †зi орнатјандай јайта-јайта кеп сґрајты
жаудыртамыз. Бiздiкi тҐн iшiнде к†з к†рмеген соЎ, жол
јайда деп сґрай берген секiлдi Јой.
– …лiптiЎ артын баЈа тґруЈа болмады ма, шыраЈым, –
дедi бiр мезгiлде „кем. Жојты барЈа теЎейдi екен дегенiЎ
јґлајја јонып тґр-ау. Бiрај аумалы-т†кпелi заманда жан
сајтаЈанныЎ да зияны жој. Омыраулап алЈа шыЈа
бергеннiЎ †зi жалпы жајсы емес јой... Дґшпан к†п...
– Айтып отырЈан с†зiЎнiЎ жаны бар екенi рас, „ке, –
дедi ДҐйсен. – Бiрај саясатја Ґкiметтiкi деп јана јарай-
тын болсај, оныЎ iске асуы оЎай емес. Жґрт јолдамаса,
јайтiп iске асады. Жґрт јолдау керек. Б„рiмiз „лiптiЎ
артын бајсај, «жој» «барЈа» ешјашан да теЎгерiлмейдi.
Ал ендi јолда м†р барда, кҐш барда, ойда жҐрген бiр iстердi
жасап тастаЈым келедi. «…кеЎнiЎ асында шаппаЈанда атаЎ-
ныЎ басында шабасыЎ ба?» дейдi Јой јазај...
– Ол не? – дестiк ештеЎеге тҐсiнбей.
– Бiр Јана малЈа сенетiн кҐн ертеЎ јалады, – дедi ДҐй-
сен „кеме јарап отырып. – ЖердiЎ ырыздыЈы сумен Јана.
Ѕаптал †зенi к†ктемде Јана тасиды да, АщыјапталЈа јґйып,
тартылып јалады. Жайылым су болмаЈан соЎ, шабындыј
та жој. ‡мiр бойы кенезесi бiр јанбай келе жатјан жој
па. Егiншiлiк керек. Осы туралы ҐкiметтiЎ адамдарымен
ајылдастым. С†зiме јґлај салЈандар болды. Бiрај арнау-
лы ојыЈан маман жој, сондыјтан жергiлiктi ајсајалдар-
мен кеЎесiп, к†здi „бден жеткiзiп алу керек дейдi. МенiЎ
ойымша, Ѕапталды Ѕґлпейiс к†Ўi тґсындаЈы саЈада б†геу-
ге болады. Б†геттiЎ ар жаЈын Жарјабајја дейiн созып, бергi
бетiн Сары†зекке дейiн „келу керек. Сонда бҐкiл Ѕамыс-
тык†лден Сары†зекке дейiнгi алјапты су алады. Ѕаптал-
дан шыЈыр салуЈа, не ш†л егiн салуЈа болады.
ДҐйсеннiЎ мына с†зi бiздi есiмiзден тандырды. МґныЎ
б„рiн јайдан бiлiп жҐр? Б†гет деген не б„ле? БасјаныЎ
б„рiне жетiп болып, ендi сол јалып па?! Оны кiм салады?
…ркiмнiЎ †з шаруасы бар, б†геттегi шатаЈы јанша? Ай-
тып отырЈан кезде с†зiнiЎ жаны бар секiлдi, бiрај миы-
мызЈа толыј кiрiЎкiремей тґр.
– Б†гет деген оЎай iс емес, шыраЈым. Оны сонда кiмге
салдырасыЎ?

– 157 –
– Елге. К†нбесе, зорлаймыз. ¦кiметтiЎ кҐшi жетедi.
¦кiметтi айтјан кезде б„рiмiз де жым боламыз.
ЕртеЎiне тҐс кезiнде ДҐйсен атја отырды. Жанына менi
ертiп алды. Екiншi ауылЈа келдiк. Ѕамбар бай к†леЎкеде
јымыз iшiп отыр екен. Жанында т†рт-бес адам бар екен.
…йелi шарадаЈы јымызды сырлы аЈаш ожаумен сапырып
отыр. Бiз де келiп к†рпеге отырдыј. Ѕамбар ДҐйсеннен
јаладаЈы жаЎалыјты сґрады, „лдебiр татардыЎ Ґйiне сој-
јан-сојпаЈанын бiлдi, сосын таяу кҐнде †зiнiЎ де сол
жајја жҐргелi тґрЈанын айтты. Содан кейiн кҐлiп, жеро-
шај басындаЈы сойылып жатјан малдыЎ м„нiсiн
тҐсiндiрдi.
– Мына отырЈан – КҐнтуар батырдыЎ ґрпаЈы Жапај.
Ерегiс десе, жанын бередi. ‡здерi менiЎ „кеме жиен бола-
ды. АздаЈан јалжыЎымыз бар. …лгiнде †зi тыныш отыр-
май, јажап менi... СоЈан б„стесiп отырмыз. Анау сойы-
лып жатјан јара јойдыЎ јґйрыЈын тґтас, шикiдей же-
мек.
ЖапаЈы јґлаЈы јалјиЈан, јалајтай, мґртты јара екен.
Есерлеу ме деймiн, «БабамныЎ аруаЈы, јолда», – деп к†зiн
алајтатып јояды. Сол екi арада ауыл адамдарыныЎ бiразы
бай ҐйiнiЎ маЎайына жиналып јалды. Ѕой сойылып бол-
ды. ЅґйрыЈын шикiдей шараЈа салып „келдi. Ѕґдай-ау,
семiз iсектiЎ јґйрыЈы Јой. ¦йме шара... Жапај екi бiлегiн
тҐрiп алып, алдымен таспа тiлгендей жґјалап турады. Тґз
септi. Содан кейiн тґз сiЎсiн деп ҐйдiЎ iргесiне јойып
јойды. ‡зi сарнайтын бајсыдай к†зiн баЈжаЎдатып: «Ба-
бам јайда, бабам», – дейдi „лсiн-„лсiн. …лден уајытта
јґтырынып: «…кел „лгiнiЎ б„рiн, „келiЎдер тезiрек!» –
дедi айЈайлап. Шараны алдына „келдi. Жапај екi јолын
кезек-кезек салып жiберiп, асап жатыр. Шайнамай жґта-
ды екен. Шараны орталап келiп, тґрып јалды. ТаЈы да
бабасын шајырып, баЈжаЎдап бiраз тґрды да, јайтадан
асауЈа кiрiстi. Ѕґдай сајтасын, јараудыЎ †зiне кiсi
жиiркенедi. Ајыры шикi јґйрыјтыЎ б„рiн бiтiрiп, шара-
ныЎ тҐбiнде јанЈа јалјып жҐрген майларды сҐзiп алып
асады да, саусајтарына жґјјан майларды ит жалаЈандай
етiп тегiс жалап јойды. Бiреулер батырдыЎ ґрпаЈы деп
јоштап жатыр. Жапај бiрнеше тостаЈан јымызды јата-
рынан тастап алды да:

– 158 –
– Ендi маЈан т†сек салыЎдар. Жастыј кертпе биiк бол-
сын, – дедi.
Бґдан бґрын бiр тојтыныЎ етiн жеп кететiн бiреу к†рген
едiм, бiрај шикi јґйрыјты жегендi к†руiм бiрiншi рет.
Сол кҐнi Ѕамбардiкiне јондыј. ЕртеЎiне ДҐйсен ауыл
адамдарын жиып алып, жиналыс †ткiздi. Б†гет туралы
айтты. ¦кiметтiЎ †зi јолдап отыр дегендi јосты. Бiрај
ешкiм јостап шыјпады. Ѕамбар кҐлiп: «Б†гетке
ЖармаЈамбеттiЎ атын јалдырайын деп пе едiЎ», – деп
мазај јылды. Одан Ґшiншi ауылЈа жиналыс †ткiздiк. Одан
да н„тиже болмады. Ајыры ДҐйсен јалаЈа јайта барып,
милицияны ертiп „келдi. С†йтiп бiздiЎ елде бґрын-соЎды
болып к†рмеген б†гет салу жґмысы басталды. …рјайсы-
сы †з малыныЎ соЎында кҐн кешкен јазајтыЎ „рiректе
жауЈа јарсы соЈыста бастары бiрiксе бiрiккен шыЈар, бiрај
жґмыста бiрiгiп к†рдi дейсiЎ бе?
Бiз секiлдi јара халыјја жер јаздыЎ не, ш†п шаптыЎ
не – б„рiбiр. ОныЎ Ґстiне жґмысты жајсы iстегендерге
б„йге берiлетiн болды. ¦ш метр кездеме, бiр шелек с†к.
БайЈабылдар жалЈыз сиырын жегiп, тҐнге јалып жґмыс
iстейтiн, ал байлар жаЈынан јијаЎдаЈандар болды, бiрај
ДҐйсен ауыздарын ашырмады. С†зге шешен едi-ау. Ат
Ґстiнде тґрып, есiгiнiЎ алдында ЅамбарЈа зiркiлдегенiн
естiдiм:
– …й, Ѕамбар, баяЈыда губернатор келгенде табанын
жалап, Сары†зектен АјжанЈа дейiн кiлем жайдырып,
„кеЎнiЎ асын бергеннен жаман шабылып едiЎ. ЖаЎа
ҐкiметтiЎ јґдiретi саЈан жетпейтiндей шiренiп отырсыЎ.
‡з кҐнiЎдi ойлаЈанда да †лер жерiЎдi бiлмегенiЎ-ау. Осы
кҐнге дейiн жасаЈан јылмыс †з басыЎды жґтуЈа жетедi.
Шын ерегескенде бҐгiн тҐннен јалдырмай айдататыным-
ды басыЎдаЈы б†ркiЎдей к†р. СенiЎ андаЈы сасыј арам-
дыЈыЎ емес, надандыЈыЎ батады маЈан, надандыЈыЎ! –
дедi Јой.
Ѕамбар ҐйiнiЎ к†леЎкесiнде жер шґјыЈан кҐйде ба-
сын к†теруге шамасы келмедi. Ајыры байлар јосылды.
КҐн шыЈа жґмыс басында боламыз. Бiреулер ат,
бiреулер †гiз, тiптi ештеЎесi жојтар сиырларын жегiп келiп
жҐрдi. АЈып жатјан суды еЎ алдымен топырај толтырЈан
јапшыј тастап, б†гедiк. АлЈашында јайта-јайта аЈызып

– 159 –
кетiп, итiмiздi шыЈарды. …йтеуiр табанын бекiткеннен
кейiн Ґстiне аЈаш „кеп салып, судыЎ деЎгейiне жеткiздiк.
Б„рiн басјарып жҐрген ДҐйсеннiЎ †зi. «…не жерге аЈаш
т†сеЎдер, мына жерге јапшыј салыЎдар, јґм т†гiЎдер», –
деп јајсап тґрады. Жґма сайын б„йге Ґлестiредi. Мына
БайЈабыл дҐниеде †лермен едi Јой. Бiз бiр јапшыј апар-
Јанда, ол екi јапшыј апарады. Ж„не оныкi, јґдай сајта-
сын, Ґлкен јанар. Шiркiн-ай, јажымайды-ау. Бiрај анан-
дай жґмыс јоя ма. Бiр кҐнi јапшыјтыЎ екi шетiнен ґстап,
тiзерлеген кҐйi тґра алмай жатыр екен. Демеп жiберiп едiм,
тґра берiп јайта јґлады. …бден зорыЈып јалЈан.
– ШыраЈым-ау, †лесiЎ бе? ШамаласаЎ болмай ма, –
деймiн.
– Сейсен-ай, ештеЎе бiлмейсiЎ Јой, Ґйде жейтiн еште-
Ўе жој. ОсыныЎ азЈантай с†гiне јарап отырмыз, – дейдi
„лгi шiркiн.
…йтеуiр бiр жајсысы, тҐс кезiнде сусын келедi. ДҐй-
сен алдаса да, јорјытса да байлардан јымыз алдыртады.
Бiрај †зiнiЎ де шајшадай басы шарадай болды. Ѕамбар-
лар: «ДҐйсен б„йгенi †зiнiЎ Бектемiр „улетiне таратып
жатыр», – деп б„ле жапты. А, јґдай-таЈала! ДҐйсенмен
бiр кiндiктен тараЈан мына мен соныЎ б„йгесiне бiр iлiкпей
јойдым Јой. Жґмысты †згелерден кем iстегенiм жој. Тек
ДҐйсен: «С†з болады, ана ЅамбарлардыЎ таратып отыр-
Јан †сегiн естiп отырсыЎ Јой. ‡лгелi отырЈан жојсыЎ,
б„йгесiз-ај кҐн к†рерсiЎ», – деп жолатпайды.
Б†геттiЎ негiзгi табанын бiтiрдiк. Д„л саЈадан б†лiнетiн
†зек бар едi, соны бекiтiп жатјанбыз. Осы ЅамбардыЎ
кiшi iнiсi Айдос менiЎ јасымда болатын.
– ОсыларЈа сенбеймiн. Бајылап жҐрмесеЎ болмайды.
Айдостан к†зiЎдi жазба, – деген бiрде маЈан ДҐйсен.
АлЈашјы кезде бајылап жҐргенiм рас. Бiрај јашанЈы
бајылай берейiн. ШаршаЈан кезде †зге тҐгiл, †з басыЎды
алып жҐру оЎай емес.
КҐн бесiн шамасы едi. Ѕазып жатјан шґЎјырымыз-
дыЎ тҐбiнен ыза шыЈып, батпајја айналЈаннан кейiн
жаЎадан жер јазып жатјанбыз. Айдос екеуiмiздiЎ орта-
мызда жалЈыз јол арба бар. Кезектесiп тасимыз. Бiр рет
јол арбамен Айдос кеткен. …лденеге кешiгiп, б†геттiЎ
јабатынан шыјпай јойды. Бґл не Јып жатыр деп ойлай-

– 160 –
мын. Ойымда ештеЎе жој. КҐрегiмдi тастап, б†гетке
к†терiлдiм. С†йтсем Айдос б†геттiЎ су жај ернеуiнде
тiзерлеп бiрдеЎенi к†мiп жатјан секiлдi. Кенет ДҐйсеннiЎ
«бајылап жҐрмесеЎ болмайды» дегенi есiме сарт ете
јалды. ЖҐгiрiп келдiм. Айдос јыбыжыјтап: «М„, арба-
ны аласыЎ ба?» – деп жолымды б†гей берiп едi, итерiп
жiбердiм де, „лгi жерге ҐЎiлдiм. Кiшкене шґЎјырда
бiрдеЎе жылтырайтын секiлдi. ¦Ўiле тҐстiм. Жылтыра-
Јан н„рсе – сынап екен. К†муге Ґлгiре алмай јалыпты.
Сынапты неге шґЎјырЈа салЈанына тҐсiнбей, айЈайлап
ДҐйсендi шајырдым. Сынапты к†рген кезде ДҐйсеннiЎ
тҐтiккенiн к†рсеЎ:
– …кеЎнiЎ аузы... – деп келiп, Айдосты јај маЎдайдан
јамшымен тартты Јой. С†йтсе, сынап дегенiЎ топырајты
сыналап жiк салып, б†геттi бґзатын наЈыз б„ленiЎ †зi екен.
Б†геттi АјжанЈа жеткiзгенде жерге бозјырау тҐстi. Жґрт
јыс јамымен, отын, ш†п керек дегендей ыдырай баста-
ды. БiздiЎ ЅапсаттардыЎ †лермендiгi жанда жој едi.
Б†геттiЎ арЈы јапталына адам јалмаЈанда жалЈыз †зi жар-
јабајја дейiн б†геп шыјты Јой. «Мынада перiнiЎ кҐшi
бар шыЈар», – дейтiн назарымбеттiЎ шалдары. БҐкiл жаз
бойы б†геттi салып бiтiрдiк. Ѕыс келдi. АзЈантай малды
„йтеуiр „упiрiмдеп јыстан алып шыјтыј. К†ктемде †зен
бґзыла бастаЈан кезде ДҐйсен б†гетке кҐзет јойЈызды.
АлЈашјыда екi-Ґш адам болып тҐнгi кҐзетке јалып жҐрдiк
те, артынан Ѕапсаттар б†гетке Ґй iшiмен к†шiп барып,
киiз Ґй тiгiп отырды. ЖанындаЈы серiгi – осы ‡теген. Мен
Кеншiмбай тҐбегiнен шыЈыр салатын болып, кҐн шыј-
пай барып, „уiт јазып жатјам. Бiреу атпен жалпајтап
шауып келедi. Бґл кiм десем, ‡теген екен. Келе аттан
јарЈып тҐсiп, менi јґшајтай алды.
– ТаЎ алдында бiр топ адам келiп, Ѕапсаттарды сој-
јыЈа жыЈып кеттi, – дедi иегi кемсеЎдеп. ЖҐрегiм су ете
јалды. Торы атја мiне шаптым. Келсем, жеЎгем Ѕапсат-
тардыЎ басын јґшајтап аЎырап отыр. Аттан јалай јґла-
Јанымды бiлмеймiн. ‡лмеген шыЈар деп сойыл тиген
жерлерiн јолыммен сипап к†рдiм. Бiрај јґлајтан кет-
кен јанды к†ргенде кҐдерiм Ґзiле бастады. Амал јанша,
шыЈарЈа жаным б†лек. Керегеге салып, ‡теген екеуiмiз
ауылЈа алып келдiк.

– 161 –
– µрпаЈымныЎ ажалы тек кiсiден болатын болды ма, –
деп †кiрiп „кем шыјты.
Бiрај жылаЈаннан адам тiрiле ме? Жыладыј, жыладыј
та, апарып к†мдiк. ЅґдайдыЎ бґйрыЈына не шара. Ырыз-
дыј, несiбе таусылЈан кҐнi б„рiмiз де к†з жґмамыз. Ѕґдай
†зi берген жанын †зi алады, не iстейсiЎ оЈан. Бiрај менiЎ
жаныма бататыны – ЅапсаттардыЎ артында тґяј јалма-
ды. ‡зi ґзај уајыт перзент к†рмей жҐрiп, кейiннен екi
ґл к†рiп едi, †зi †лгеннен кейiн екеуi де јызылшадан
јайтты. ЖеЎгемiздi ґстап тґра алмадыј. АЈалары мыјты
едi. Жылын бергеннен кейiн алып кеттi...
* * *
ТаЎертеЎнен тҐске дейiн ЅожахметтiЎ кемпiрiнен
басја к†Ўiл сґрап келген ешкiм болмады. ОныЎ †зi „кеме
жаман к†зiмен сґјтана јарап:
– Апырмай, Сейсен-ай, тҐрiЎ тым сарЈайып кеткен
екен, јґдай †зi жеЎiлiн берсiн. Мынау жајсы емес, мы-
нау. Былтыр Јой јайтыс болЈан јайнымыздыЎ тҐрi †лер
алдында д„л осылай сарЈайып кеттi Јой, – деп з„ремiздi
ґшырды.
– Е, Алла, – дедi таЈы кебiсiн киiп жатып. – Ат арыса
тулај, ер арыса аруај деген... Тура былтырЈы јайнымыз-
дыЎ ауруы Јой, тҐрi айтып тґр Јой...
Кемпiр шыЈып кеткен кезде:
– ОттаЈан неме, – дедi „кем жајтырмай, – јайным-
ныЎ ауруы, јайнымныЎ ауруы деп жоЈалтјан малын
тапјандай „Ўгiрлегенi...
Шай iшiп болЈаннан кейiн, жазатын јаЈаздарым бар
едi деп жиен аЈам да кеЎсесiне кеттi. Апам Ґй шаруасы-
мен жҐр. Мен „кемнiЎ јасында отырмын. Анда-санда
тҐкiргiшiн сґраЈанда болмаса, к†зiн ашпайды. µйыјта-
Јан адамдай бiр јалыпты дем алып, ґзај жатты. К†Ўiлiме
„ртҐрлi ойлар келдi. БiздiЎ †з отбасымызЈа Јана јымбат
пенделiк ґсај-тҐйек шаруаларымыз болатын. …кем јала-
даЈы, бiздiЎ жаЎа п„терiмiздi к†рмеген едi. Соны „дейi
келiп к†рiп, iшiне јґт тiлеп, јайырлы болсын айтып, от-
басы б„ле-жаладан аулај болу Ґшiн, „кесiнен јалЈан бiр
тґмарды босаЈаЈа „келiп јајпај ойы болатын. Мыјты

– 162 –
д„рiгерлер болса, к†рiнгеннiЎ б†тендiгi болмас дейтiн.
Базардан ширатпа насыбай алдырып, тҐсте келiннiЎ јолы-
нан шай iшiп, екi немересiн аймалап, јаланыЎ саЎЈырла-
Јан Ґш б†лмелi Ґйiнде бiр шалјайып жатсам деген жос-
парлары болушы едi. «БаламныЎ „келгенi», «балам берiп
жiберiптi», «балаЈа алдырттым» деген с†здер ол кiсiнiЎ
аузынан ерекше бiр мајтаныш сезiммен шыЈатын.
‡мiрiнде бiр шалјып јуанып к†рмеген „кемдi
к†кiрегiндегi бҐкiл шер-шеменiнен јґлан-таза айыјты-
рып жiберетiндей бiр јуантсам деген арман менiЎ
к†Ўiлiмнен кетпейтiн. «АлдаЈы жазда», «алдаЈы кҐзде»,
«алдаЈы жылмен» мiнеки ендi †мiрдiЎ санаулы с„тiнiЎ
Ґстiнде отырмыз. ‡мiрiЎде не ата-анаЈа, не дос-жаранЈа
к†Ўiлдегi жајсылыЈыЎды жасай алмай, бҐкiл уајытыЎды
†ткiзiп алу јандай †кiнiштi.
‡мiрдiЎ маЈынасын Ґнемi алыстан iздеймiз. …лдебiр ґлы
ојиЈаны, ґлы „рекеттi алыстан бастаЈымыз келедi. Д„л
жанымыздаЈы негiзгi мајсатја уајытымыз жој. ОЈан ал-
даЈы жаз, алдаЈы кҐз немесе алдаЈы жыл бар.
К†зiме жас келдi. Орамалмен к†з жасымды јґрЈатып,
басымды к†терсем, „кем шҐЎiрейген, жҐдеу жанарымен
маЈан тесiле јарап жатыр екен.
Басын шайјады. ТҐсiнбей, тајап келiп јолынан ґста-
дым. …кем јолымды „лсiз јысты да, таЈы басын шайја-
ды. «Жылама» дегенi болар деп жобаладым.
Осы кезде «ассалаумаЈалейкҐм» деген бiрнеше дауыс
јатарынан шыјты да, к†Ўiл сґрап келген адамдар Ґйге
кiрiп келгенде к†Ўiлiм жадырап сала бердi.
Ѕонајтар к†ршi совхоздан келген адамдар екен. «Бой
јалай?» деген сґрајтыЎ б„рiне „кем басын изеп жауап
бердi.
– Ауру деген батпандап кiрiп, мысјалдап шыЈады де-
ген Јой, – дедi сајарЈа салЈандай аппај, јоЎјај мґрын-
ды, iрi шал. – Бiз тек јазајшылыјпен Јана жҐре беремiз,
тегiнде, ҐкiметтiЎ доЈдырына к†рiнгеннiЎ тҐк зияны жој.
ЅилымныЎ бґл кҐнде бiлмейтiнi бар ма?.. БiздiЎ „лгi трак-
торист ґлымыз алдыЎЈы жылы сојырiшек болып, аудан-
Ја апарып, операция жасап, аман јалды Јой. Егер бґрын-
Јы кез болса, тҐйнек болып †лер едi де јалар едi. Ѕґдай
бетiн аулај јылсын, – дедi †з с†зiнен †зi шошып. – Бая-

– 163 –
Јы заманда осы балалар јызылшадан јырылып јалмай-
тын ба едi. Ѕазiр солардыЎ б„рiн јґртты.
– Ѕазај байЈґсты †сiрмеген баланыЎ †лiмi Јой, – дедi
шетте шылым тартып отырЈан к†зiлдiрiктi кiсi.
– ЖармаЈамбеттiЎ „улетiнен ґрпајты „улет болЈан
жој осы †мiрде. Бес ґл, Ґш јыз †рбiдi. Бес ґлыныЎ бесеуi
де јасјыр. Шетiнен атја мiнiп, елге ајыл айтатын аза-
мат болып шыјты. Ајыры содан јалЈан мынау жатјан
жалЈыз Сейсен Јой, – дейдi јоЎјај мґрын шал. (…кем
Ґнсiз јґптап, басын изедi) – Мал бiр жґттыј дегендей,
адам да бiр жґттыј јана тiршiлiк јой. …лгi јалада тґра-
тын †зiмiздiЎ балалар елге бiр бала, екi баласымен јыды-
рып келедi. «ШыраЈым, Ґй болып отау тiккелi б„ленбай
жыл болды, „лi екi баладан аса алмай келе жатырсыЎдар
ма?» – деймiн Јой. «Баланы к†бейтiп јайтемiз, осыныЎ
†зiн аман †сiрiп шыЈарсај, жаман болмас», – дейдi
„лгiлер. …йелдерi балабасты болып кетемiз, денсаулы-
Јымыз јґриды, †мiрдiЎ јызыЈын к†ре алмаймыз деп шал-
јајтайтын к†рiнедi. Астапыралла! Тiптi жаныЎ тҐр-
шiгедi... СондаЈы к†ргiсi келетiн јызыЈы јай јызыј
екен?..
К†зiлдiрiктi кiсi шалдыЎ с†зiн †зiнше тҐсiнiп, јар-
јылдап кҐлiп жiбердi.
– Бiр Ґйлi жанныЎ тҐндiгi ашылмай јалЈан кездер де
болЈан, – дедi шојша сајалды, жылтыр јара шал.
…кем јабаЈын тҐйiп, к†зiн жґмды. Бiр жерi ауырып
тґр ма деп бетiне ҐЎiлiп едiм, «отыра бер» деген белгi бердi
јолымен.
МенiЎ есiме жамаЈайын бiреудiЎ бала к†термеген
„йелi «босаныпты» деген хабар естiгенде, „кемнiЎ жы-
лаЈаны тҐстi. «Шiркiн-ай, ґрпај јалмай јояр ма деп
јорјып жҐрушi едiм, тоба, јґдайдыЎ жасаймын десе,
жајсылыЈы аз ба», – деп жаулыјтай шґбатылЈан бет
орамалымен к†зiн сҐрткен. Мен кезiнде соЈан мҐлде
тҐсiне алмай јойып едiм. АйдаладаЈы бiреудiЎ „йелi
босаныпты дегенге †з басым јанша зорлансам да жы-
лай алмаймын. Арыстай аЈаларыныЎ б„рiнен айыры-
лып, жалЈыз јалЈан бейшара „кем жан басыныЎ мынау
тiршiлiкте јанша јымбат екенiн менен г†рi жајсырај
бiлген болуы керек.

– 164 –
* * *
– …псаттар, Ѕапсаттар, Нґржан, ДҐйсендерден айы-
рылып, соја басым јалЈанда да жаны јґрЈыр б†лек бол-
Јан соЎ ербиiп, тiршiлiк етiп жҐре бердiк јой, – дер едi
„кем „Ўгiмесiне кiрiспей тґрып. – Б†гет салып болЈан-
нан кейiн, бiр жылдан соЎ к„мпеске басталды. К„мпеске
комиссиясыныЎ мҐшесi етiп менi де жазып јойыпты.
ЅамбардыЎ ауылына с„скеде сау ете јалдыј. АнтґрЈан
ол да сезiп јалЈан екен, жҐктерiн буып-тҐйiп, к†шуге
јамданЈан секiлдi, бiрај Ґлгере алмапты. МилицияныЎ
кҐшi јоя ма, мылтыјтарын кезеп, бiрiн тыпыр еткiзбедi.
ЅамбардыЎ „йелi дауыс јылып, талып јалды. Ѕамбар-
дыЎ †зi есiрiктенiп, к†рiнгенге жҐгiре берген соЎ, ҐйдiЎ
сыртындаЈы белдеуге байлап тастадыј.
Малдарын б†лек-б†лек санадыј. Тек жылјысыныЎ †зiн
кешке дейiн санап „реЎ бiтiрдiк јой. Ѕґдай сајтасын, не
деген к†п. Ой, небiр сайгҐлiктердi к†рдiм-ау. Байлыј
дегеннiЎ †зi адамЈа бiте бередi екен Јой. Тiптi јазајы
жылјыЈа ґјсамайтын бiр тґјымдар жҐр iшiнде. «Ѕамбар
тҐрiкпен б„йге атын алдырыпты» деген с†здi естiп жҐрушi
едiк. Сол с†здiЎ жаны бар болып шыјты.
Келесi кҐнi тҐйе саналЈанда бiр ај тҐйе јораЈа кiрмей,
аласґрды-ай келiп. Айнала јамадыј. Бiр мезгiлде „лгi тҐйе
шым албардан јґстай ґшып бiр-ај јарЈыды да, тапа-тал
тҐсте к†з алдымызда Јайып болды. (Мен „кемнiЎ
„Ўгiмесiне д„л осы жерге келгенде сенбей јоямын. Бiрај
жайшылыјта „Ўгiменi „сiрелеу дегендi бiлмейтiн „кем осы
тґста «†з к†зiммен к†рдiм» деп, мҐлде бой бермейдi).
КомиссияныЎ бастыЈына тҐйенiЎ жој болып кеткенiн айт-
тыј. Ол: «ЅайтсеЎдер де табасыЎдар», – деп јожаЎдап
едi, б„рiбiр ештеЎе шыјпады. Ај тҐйенi айнала шарлап,
таба алмадыј. Кейiн ЅамбардыЎ †зiнен сґраЈанда: «Ај
тҐйе малымныЎ иесi едi», – дедi бiзге.
Ѕґдай да астамшылыјты к†термейдi Јой, жґртја шикi
ет жегiзiп, јызыјтап отыратын сол Ѕамбар баласын же-
тектеп жҐрiп, ајыры аштан †лдi Јой. АтаЈы жер жарЈан
Ест†ренi де к†рдiк. Бiрде азыј-тҐлiк жаЈы тапшылау бол-
Јан соЎ, †зiмiздiЎ јырманнан тҐскен азыјтан екi ше-
лектей астыјты б†ктерiп алып, Жыландыда јалЈан

– 165 –
…псаттардiкiне келгем. Ол жај, ойдан г†рi таршылыјты
к†рiЎкiреп отыр екен, бiрај „йтеуiр жерге јарап јал-
мапты. К†ршiсi – баяЈы Айтыбай. Ол жајја да к„мпес-
ке жҐрiп †тiптi. КҐздiЎ жауын-шашыны бiр басылмай
јойЈан. ОныЎ Ґстiне †лiараныЎ шаЈы едi. Ѕара суыј
†ЎменiЎнен †тедi.
Кешкiлiк …бекеЎнiЎ балалары тары нан жеп, м„ре-с„ре
болып, жеЎгемiздiЎ де т†бесi к†кке жеткендей јуанып,
бiр к†терiлiп јалды. ТҐнiмен „Ўгiмелесiп, ойдыЎ жаЎа-
лыЈын айттым. ЕртеЎiне с„скеде тґрып, далаЈа шыјтым.
Атымды к†рейiн деп албарды айнала бергенiмде, Айты-
байдыЎ ҐйiнiЎ есiгiнiЎ алдында тґрЈан алба-жґлба ја-
йыршыны к†рдiм. Ѕолында таяЈы бар, кемсеЎдеп, бiрдеЎе
сґрайтын секiлдi. Берi јараЈанда таныдым, Ест†ре екен.
‡з к†зiме †зiм сенбей, јадалып кеп јараймын. Ест†ренiЎ
†зi. Алла таЈаланыЎ јґдiретiнде шек бар ма, баяЈыда Ай-
тыбай жалЈыз јойын сойып, д„мiн дайындап јойып, ша-
јырЈанда ауыз тиiп кетуге ерiнген Ест†ре ендi Айтыбай-
дыЎ табалдырыЈынан аттай алмай, мҐс„пiр болып тґр.
Айтыбай да јатты-ау: «Бiз аштан јырылып жатјанда итке
тастайтын асыЎды јимаушы еЎ, ендi јай бетiЎмен келiп
отырсыЎ, аулај», – деп маЎына жолатпады.
ОйдаЈы елге јайтып келсем, „жепт„уiр жаЎалыј бо-
лыпты. ДҐйсен орнынан тҐсiп, ЖанайдардыЎ Кенжебегi
ауылнай болыпты. БаяЈы јылышынан јан тамЈан ґрыныЎ
тґјымы едi. К„мпескеге iлiкпеймiн деп бар малыныЎ к†зiн
јґртып, кедей болып шыЈа келiптi. Дуанда наЈашысы ма,
жиенi ме – бiр туысы бастыј екен деген сыбысты
еститiнбiз. Ешкiмге јайыры жој, јаны јара ит едi-ау.
Талай адамныЎ обалына јалды Јой.
Бґрын ел сыйлаЈан, атајты Тiлепалды деген молда
болды. Соны милициямен айдатып „келiп, †з јолымен
сајалын кҐзегенiн к†рдiм. Шаш ал десе, бас алатын.
Шотай дейтiн кiсiнiЎ ојытамыз деп милициямен келiп,
јызын тартып алып, †зiнiЎ iнiсiне алып берiп, онымен
јоймай «малын тыЈып отыр» деген †тiрiк „ктi жазып ку„-
ландырып, к„мпескеге iлiктiрдi Јой. БайЈґс кедейден
iлiккен орташа Јана едi.
Ѕґдай сајтасын, Кенжебек келе жатыр десе, iшiп отыр-
Јан асыЎ к†мейден †тпей јалатын.

– 166 –
Ол кезде мен Ѕапталдан шыЈыр саламын. Осы кҐнгi
АјсуаттыЎ тґсы. ДҐйсеннiЎ данышпандыЈын сол кезде
бiр-ај бiлдiк јой. Мына јыр жајтаЈылар босып кеткенде
ойдаЈы јалыЎ елдi аман алып јалЈан сол б†гет болды.
К†ктемде †зеннен асып, бҐкiл артельдi алып, Ѕондыбай-
Ја дейiн жеткен суды †мiрi к†рген емеспiз. Жаз ортасында
шалЈын дегенiЎ аттыЎ јапталынан асады. БҐкiл †Ўiр
к†кпеЎбек болып, жайјалып сала бердi. Ырыздыј дегеннiЎ
†зi сумен келедi Јой деймiн. Ѕамыстык†л мен Ѕарасуда
јґс пен балыј јаптап кеттi. К†з јарайЈан шајтарда екi
к†л мен †зеннiЎ балыЈы таптырмайтын јорек болды.
Тегiнде, адам жиЈан јор бiтсе де, жарыјтыј табиЈаттыЎ
јоры бiтпесiн де.
С†йтiп шыЈыр салатын болып, Ґйдi †зен жаЈасына
к†шiрiп „келдiм. Алдында орталыјтан дҐкен ашылыпты
деген хабар естiгенбiз. Бiр жаЈынан дҐкеннен бiр јґрал-сай-
мандар алайыј деп, Тырјай екеуiмiз таЎертеЎгiлiк шай iшiп
болысымен атја отырып, орталыјја шыјјанбыз. Бґрын-
Јыдай iшпен жҐру јайда, Ајбидайыјты айналып, јырмен
кетемiз. С„ске ауа орталыјја жеттiк. БґрынЈы байлар сал-
дырЈан поселке Јой, кеЎсесi – Досбол байдыЎ Ґйi.
Тырјай екеуiмiз алдымен †зiмiздiЎ јґда Аманжолдiкiне
тҐстiк. Баласы сельсоветтiЎ хатшысы болып iстейтiн.
Бiреулердi шајырып јойЈан ба, †здерi лај сойып, „бiгер
болып жатыр екен.
– Жајсы келдiЎ, Кенжебектердi јонајја шајырып
отыр едiк. СаЈижанды iлiктiрiп жҐрген сол Јой. Бiрге бо-
лып, д„м iшерсiЎдер, – деп б„йек болды.
Тырјай:
– Апырмай, Кенжебектермен де д„мдес болатын кҐн
бар екен-ау, – деп жымыЎ-жымыЎ етедi...
Атымызды АманжолдыЎ Ґйiне байлап, жаяу кеЎсеге
келдiк. Ауылнай ајырып, бет јаратпайды. Екi с†зiнiЎ бiрi
«байдыЎ јґйыршыЈы», «айдатам», «жаптырам».
– Егiстiк тґјымЈа келдiм, – деп едiм:
– ‡ткен жылЈы егiстен ґра јазып, астыј жасырыпсыЎ
Јой. Бiлемiн сендердiЎ ойларыЎды. Биыл да с†йтетiн бол-
саЎ, жајсылыј кҐтпеЎдер, – деп †зiме дҐрсе јоя бердi.
– µра јазсам, тiнтiп тауып алыЎдар. Ал жґрттыЎ та-
ратјан †сегiне жауап бере алмаймын, – дедiм.

– 167 –
Егiстiк тґјымды екi-Ґш кҐннен кейiн алатын болып,
Тырјай екеуiмiз дҐкенге келдiк. Пiрканшiгi – Ыбырай-
дыЎ Темiрi екен. Шiренiп јалыпты. Ѕарындашын јґла-
Јына јыстырып алып, с„лемiЎдi де ж†ндi јабылдамайды.
Бiрај дҐкеннiЎ iшiндегi заттарды к†рiп, iшiмiз жылып сала
бердi. Тiстеуiктен-ај †лiп жҐргем, екеуiн алайын деп едiм,
„лгi иттiЎ баласы, басјаларЈа да керек деп, бiреуiн Јана
бергенi. Сым темiр, егеу, шеге дегендер де бар. Тырјай
екеуiмiз азЈантай ајшамыз жеткенше алдыј. Несиеге еш-
теЎе бермедi.
ТҐске јарай Аманжолдiкiне јайтып келсек, тамајта-
ры пiсiп јалЈан екен. Т†рде ауылнай Кенжебек пен белгiлi
атјамiнер пысыј Смайыл отыр. АудандаЈы басшы у„кiлдер
жайында болу керек, б„ленше бґлай, тҐгенше солай деп
бiзге тҐсiнiксiз бiр „Ўгiмелердi соЈып отыр.
АманжолдыЎ хатшы баласы „кесiне тартјан пысыј едi,
јайдан тапјанын јайдам, шай Ґстiнде арај јґйды.
– ‡здерiнiЎ заманына сай iшiмдiгi Јой, к†Ўiлдерi шап-
са, iшсiн, – деп АманжолдыЎ †зi шегiнiп отырды.
Арајја ауыз тиген соЎ-ај екi жајсымыздыЎ екеуi де
†згерiп сала бердi. АрајтыЎ адамды јалай јґтыртатынын
бiрiншi рет к†руiм едi. Жын иектегендей к†здерi кiлмиiп,
бiр-бiрiне к†пiрiп, мајтана бастады. Кенет Кенжебек м„лiк
болЈан сиырдай ала к†зденiп бiзге јарап тґрды да:
– Ѕґй мынау екеуiне, – дедi.
Шошып кеттiк. Тырјай болса, намаз ојитын адам. Мен
намаз ојымасам да, арај деген б„леЎдi бґл Јґмырымда
iшiп к†рген емеспiн.
– Ѕой, ойбай, – дедi Тырјай безiлдеп, – бiздi
јайтесiЎдер. Iше берiЎдер...
– Жој, јґй, – дейдi Кенжебек.
– Iшiп к†рген затымыз емес, ґшынып јалармыз, бiзге
јарамаЎдар, – дедiм мен де.
БiздiЎ јарсылыЈымызЈа к†недi деген не.
– Iшпей к†рсiн осыдан. ЅалЈан iсiм осылармен бол-
сын, – деп ныЈызданады Кенжебек.
– КенжекеЎ „неукҐнi Тiлепалды молданыЎ †зiне де
iшкiзген, – деп шаптайды Смайыл.
Шоши бастадыј. Кенжебекпен д„мдес болам деп јуан-
Јан ТырјайдыЎ маЎдайынан шып-шып тер шыјты. Кен-

– 168 –
жебек орта кеседей јылып екеуiмiзге јґйдырып, †з јолы-
мен алдымызЈа јойды. АуылнайдыЎ айтјанын орындата-
тын јґдiретiн јызыјтаЈандай јалЈандары м„з болып
јалыпты.
– Ойбай, Кенжебек iшкiзем десе, с†з табады. КiсiнiЎ
есiн тандырып жiбередi Јой. …й, Кенжебек-ай, – деп Аман-
жол сылј-сылј кҐледi.
– Не мынаны iшесiЎдер, не дiн жолын јуЈан јожа-
молданыЎ јґйыршыЈымыз деп мойындайсыЎдар – екiнiЎ
бiрi, – деп Кенжебек шегiр к†зi тiкенектей јадалып, тґрып
алды.
‡зi бiздiЎ ДҐйсеннiЎ соЎына тҐсiп жҐр екен дегендi
естiгенмiн алдында. К†Ўiлiм секем алып јалды. «Ерегiс
басы – бој жеме». АтаныЎ јґнын елемей, јияндаЈы јысыр
ерегеске мал-жанын салатын јазај емес пе. Ѕазiр iшпесем,
осы иттiЎ баласы кек јылып, ДҐйсендi сҐрiндiрiп жҐрмес
пе екен деген жаман ой келдi. Ајыры бґлтаратын жер
болмады. Тырјай екеуiмiз кесенi алдыј та, к†зiмiздi
жґмып, јґдайЈа сыйынып, тартып жiбердiк. ‡зегiмiздi
тiлiп-ај тҐскен екен деп едiм. Шашалып јала жаздадым.
ТґншыЈып, „реЎ дегенде есiмдi жидым. Ѕґдай сајтасын,
осыншама азапја батып, жґрт неменесiне iшедi екен деп
ойлаймын. Бiрај бiрте-бiрте арајтыЎ „серiн сезе баста-
дым. К†Ўiлiм к†терiлгендей болып, аналарЈа јосылып
с†йлегiм келетiн сияјты. ТырекеЎ јып-јызыл боп, јайта-
јайта нан шайнай бередi.
Аманжол осыныЎ б„рiн †зiне бiр Ґлкен жетiстiк к†рiп
отырЈандай, жастыјја шалјайып жымыЎ-жымыЎ етiп, бiр
јолындаЈы тҐкiргiшiне шырт-шырт тҐкiредi.
ЕттiЎ Ґстiнде Кенжебек бiзге таЈы iшкiздi. Содан кейiн-
ај не болЈанымды толыј бiлмеймiн. Бiр тґста атја мiне
алмай жатјаным есiмде. Есiмдi жисам, айдалада ш†птiЎ
Ґстiнде жатырмын. Жанымда ТырекеЎ. Ѕор-јор етедi. Екi
ат айјасып байлаулы тґр. Тырјай ма, мен бе байлаЈан,
ешкiм бiлмейдi... Т„рiзi, тҐзге отыруЈа тҐскен болуымыз
керек. Сол јалпымызда АјбидайыјтыЎ сыртындаЈы шал-
ЈынЈа јґлай кетiппiз. ТырекеЎдi „реЎ оятып алдым. Ајыры
атја отырып, тҐн iшiнде ауылЈа жеттiк. ЕртеЎiне екеуiмiз
де ауырдыј. ТырекеЎ дiндарлау адам едi, сол жолЈы б„ле
жајпаЈан болу керек, ајыры ауру болды. …кесi Ґлкен

– 169 –
молда болЈан, „улие адам Јой. ТҐсiне кiрiп, арај iшкенiне
назаланЈан секiлдi. Содан ТырекеЎ жыл сайын „кесiнiЎ
басына барып, јґран ојып, тҐнеп јайтып жҐретiн.
Сол жазда ДҐйсеннiЎ басјаруымен артель јґрдыј.
Ауданнан †кiл келiп, «Ѕызыл артель» деп ат јойып кеттi.
БiздiЎ ендiгi ойымыз …псаттарды Жыландыдан алдырып,
†зiмiзбен бiрге артельге енгiзу едi. БiздiЎ артельге кiрiп
алЈанымыз жајсы болды. Кенжебек секiлдiлер сенiЎ орта-
шаЎа јарай ма. Талай бейшаралар најајтан iлiгiп кеттi
Јой. ‡мiрiнде жалшы ґстап к†рмеген, кедейлiктiЎ зарда-
бын †мiр бойы к†рiп келiп, ендi-ендi аузы ајја тиiп, екi
малыныЎ басы к†бейiп, желiге жылјы бiтiп келе жатјан
орташа сорлылар кеткенде жаныЎ јалай ашымасын. Бiздiкi
тек ДҐйсеннiЎ арјасында Јана адаспай шыјјандыј јой.
Жаз бойы ЖыландыЈа барып јайтуЈа к†лiктiЎ ретi
келмедi. …кем:
– …псаттардыЎ Ґй iшi не кҐйде екен, јыр жајтыЎ жаЈ-
дайы жајсы емес деп жатыр Јой, барып бiлуге халдерiЎнiЎ
келмегенi-ау, – деп зарлай бередi.
С†йтiп жҐргенде кҐз келдi. Артельде кҐш јылатын адам
соншалыј к†п емес. Ш†птен шыЈа алмадыј. Ајыры јыс
тҐстi. Ѕыста јайда шыЈасыЎ. Ѕамалып отырдыј та
јалдыј. Келесi к†ктемде судыЎ јайтуын кҐттiк. Содан
не керек, жаздыЎ ортасында †зiмiздiЎ артельге јосјан торы
атја мiнiп, ЖыландыЈа тарттым. Жаз ерте тҐскен едi.
ЅырдыЎ ш†бi де јурап кетiптi. ЖыландыЈа дейiнгi 90
шајырымЈа жуыј аралыјта Даујардан басја жерде ел жој.
Онда да Ѕожай деген кiсi атамекенi болЈан соЎ шыЈа ал-
май отыратын. Ш†лдi жер. Ѕґдыјпен Јана кҐн к†редi.
ТаЎертеЎ ерте шыјјан адам торы атты зорыјтыра жаздап
тҐнде „реЎ жеттiм. Келсем, …псаттардыЎ Ґйi жабыј.
Терезесiн јаЈамын, есiгiн јаЈамын, ашпайды. Есiктi сын-
дырып ашып, Ґйге кiрдiм. Тастай јараЎЈы. Тiршiлiк иiсi
сезiлмейдi. З„рем з„р тҐбiне кеттi. …бден запы болЈан
жҐрек таЈы да бiр жаманшылыјты сездi. Жанґшыра
жҐгiрiп АйтыбайдыЎ Ґйiне келдiм. Айтыбай да, „йелi де
т†сек тартып жатыр. Ж†н сґрадым.
АйтыбайдыЎ айтјаны:
– Осыдан бiр ай бґрын …псаттар Ґй iшiн ертiп алып,
жаяу ойЈа кеткен. МґндаЈы жаЈдай сендердегiмен бiрдей

– 170 –
емес. Жатысымыз мынау. АуылнайыЎ белгiлi Омар Јой,
МалдыбайдыЎ тґјымы. Ой жајја мен де кетiп јалЈым
келiп едi. Б„йбiше ауру болды да, жете алмаймыз Јой
деп јорыјтым. …псаттардыЎ жетпегенi-ау, шiркiн-ай.
Олар шыјјанныЎ келесi кҐнi-ај „уе айналып жерге тҐс-
кендей ыстыј болды Јой. ‡лмегенге †лi балыј кездесiп,
бiр ж†нi болмаса, „й, јайдам... Бiр айдан берi неЈып тҐк
хабар жој...
– Не дейдi?! – деп †кiрiп јоя берiппiн.
– Ѕой, жаманшылыј шајырма. ‡лiгiн к†зiЎмен к†рген
жојсыЎ. Бiр жерде отырЈан да болар... Жылама, – деп
жґбатты Айтыбай.
…псаттардыЎ Ґйiне „келген азЈантай тарыныЎ жарты-
сын Айтыбайдiкiне берiп, таЎертеЎ …псаттарларды iздеуге
шыјтым. К†Ўiлiмде ешјандай Ґмiт жој. Шыјјанына бiр
ай болса, јандай Ґмiт болсын. Ѕара жолдыЎ айналасына
к†з жiберiп, аяЎдап келе жатырмын. Жол маЎында к†зге
iлiгер јара жој. Ѕу медиен дала. Анда-санда ґшар т†бенiЎ
басына айјайлатып салЈан зираттар, шошај тамдар, оба-
лар... Сордан †тiп, ДаујараЈа дейiн келдiм. Даујарада ел
жој екен. Ѕожай јайда екенi белгiсiз, к†шiп кетiптi.
ЅґдыЈында ит †лiп жатыр. Ендi жолды тастап, обалар-
дыЎ т†Ўiрегiн шарладым. Ајыры iздеген сорыма жетiп
тындым. ¦лкен жолдан Т†лек сайына бґрылатын таЈы
бiр жол бар едi. Сол жолдыЎ бойында жатјан баланыЎ
киiмiн к†рдiм. К†п ґзамай таЈы бiр дорба... одан „рi
…псембеттiЎ бешпентiн кездестiрдiм. З„ре кеттi. Айдала-
да аЎырауЈа †з даусымнан †зiм јорыјтым. КҐн еЎкей-
ген шајта жолдыЎ шетiнде шашылЈан адамныЎ сҐйегiн
к†рдiм. БаланыЎ сҐйегi екен. Т†рт-бес шајырымдай
жҐргеннен кейiн …псаттарлардыЎ †лiктерiнiЎ Ґстiнен
шыјтым. …йелiнiЎ сҐйегi јатарында жатыр. Екiншi ба-
лалары †здерiнен бґрын †лген болуы керек, жолдыЎ
екiншi бетiнде. Еттерi аЈып кетiптi. Киiмдерi сҐйектерiне
жабысып јалЈан. ЖылауЈа шамам келмей јалды. «Ал-
лалай» бердiм. …псаттардыЎ †лiгi к†з алдыма келсе, осы
кҐнi де кейде екi јолымды т†беме јойып, безiп кеткiм
келедi.
Не iстерiмдi бiлмей, м„Ўгiрiп бiраз отырдым да, јґдайЈа
сыйынып, «јґлхуалла» јайырдым. АдамныЎ ондайда

– 171 –
буыны кетiп јалады екен. ¦ш ґмтылып, орнымнан „реЎ
тґрдым. ЖолдыЎ арЈы бетiндегi баланыЎ сҐйегiн
«бiсiмiлл„» деп к†терiп алып, јатарЈа јойдым. Сосын
атыма мiнiп, кейiн јайттым. ТҐн ортасында
Айтыбайдiкiне жеттiм. АйтекеЎ басын к†терген екен.
МенiЎ „Ўгiмемдi естiп болЈан соЎ, к†Ўiл айтып, жґбат-
јан болды.
– КҐн болса аЎызај, баламен шыјјан адам ш†лге
шыдай ма. Бекер јылды, кетпей тґра тґруы керек едi, –
дейдi баяЈы.
Атымды суардым. ‡зiм де јаталап јалЈан екем. Ај су
јайнатып iшiп, есiмдi жидым. ТаЎ ата …псаттардыЎ јора-
сынан кетпенiн алып, кешегi iзiме јайта тҐстiм. Жолай
кездескен бiрiншi баланыЎ сҐйегiн дорбаЈа салып, ҐшеудiЎ
јатарына јойдым. Сосын тҐске дейiн сол жерден т†рт
адам сыятындай ґзынша јабiр јазып, аЈам мен жеЎгемдi
екi баласымен к†мдiм. Басына јґран ојыдым да, белiмдi
шарт буынып, атја отырдым. АуылЈа келгенде, ҐйдiЎ
iшiндегiлер менiЎ тҐрiмдi к†рiп, шошып кеттi. Б„рiн айт-
тым. …кемде ес жој. Ѕґр лојсып, јґса бередi. ДҐйсен
к†п жылады. Ајыры „йтеуiр сҐйегi далада шашылып јал-
май, топырајпен к†мiп, т†мпешiк шошайтјанЈа
шҐкiршiлiк етiп, сабамызЈа тҐстiк.
– Далада јалса, тiптi таба алмай јалсаЎдар, јайтер
едiЎдер. ОЈан јараЈанда, јґдайЈа шҐкiр, сҐйегiн тап-
тыЎдар, ендi †ткен-кеткенде басына соЈып, јґран ојып
тґратын белгiнiЎ болЈаны да јґдайдыЎ аянышы шы-
Јар, – деп жґбатты бiреулер. (Осы тґста „кем мынау
бiр …псаттар †лгенде шыЈарЈан кҐйiм едi деп, мойнын
жезбен јаптаЈан ескi домбырасын алдырып, јазајтыЎ
ескi јара †леЎiнiЎ iзiмен шыЈарылЈан зарлы кҐй тар-
тар едi).
ЖаздыЎ аяЈында јырман салдыј. К†к тарыдан келсој
жасап, ой бiр рајатја баттыј. Ауданнан у„кiл келiп,
артелiмiздi мајтап, †згелерге Ґлгi еттi. ОныЎ артынан бая-
Јы ДҐйсеннiЎ б†гет саларда к†мектескен инженер оры-
сы келдi. ДҐйсенмен кешке дейiн шҐлдiрлесiп, ајыры
келесi кҐнi ауданЈа алып кеттi. Содан ДҐйсен ауданда бас-
шылыј јызметке тґрып, Ґй iшiн к†шiрiп „кетуге бiр-ај
келдi. ДҐйсен ауданда бастыј болЈан соЎ, тiптi рајат бол-

– 172 –
ды. АуданыЎ мынау тґрЈан алпыс-ај шајырым. Ѕит етсе,
жетiп барып, ДҐйсенге шаЈымымызды айтамыз. Ол орын-
даттырмай јоймайды. Одан колхоз болЈаннан кейiн де
тек ауызЈа iлiгумен болдыј. Бiр жылы СайдыЎ табанына
к†ктемде егiн салып, сондаЈы егiннiЎ бiтiгi-ай. Атты адам
к†мiлiп кететiн.
Кейiн малды јайта б†лгенде, бiзге бiр жалы тґяЈын
жапјан јара бие тидi. Осы кҐнгi жылјымыздыЎ б„рi соныЎ
тґјымы Јой. Жарыјтыј јґт болып кiрдi.
С†йтiп жҐргенде таЈы бiр б„леге тап болдыј.
ЖаздыЎ аяј тґсында к†лдiЎ маЎы шаЎ болып кеткен
соЎ, артель жиегiне јарай к†шiп барЈанбыз. Мен јыр-
манныЎ тҐнгi кҐзетiне шыјјалы отырЈам. Есiк алдында-
Јы ит Ґрдi де, ат тґяЈыныЎ дыбысы естiлдi. …лдекiм Ґй
сыртында тҐсiп жатыр, Ґйге кiргенде бiр-ај бiлдiк, ДҐй-
сен екен. …кем м„з болып јуанып јалды. Бiрај јуаныш
ґзајја барЈан жој. ДҐйсен орнынан тҐсiп јалыпты. Ай-
туына јараЈанда, †зi арыз берiп тҐскен секiлдi. Ендi жа-
јында Ґй iшiн к†шiрiп „келмек екен.
– ШыраЈым-ау, сонда адам осылай суыт жҐруге бола
ма екен, – деп шошынды „кем.
ДҐйсен менi оЎаша шыЈарып алды.
– ЕртеЎ екi ат дайында, бесiншi ауыл жајтаЈы наЈа-
шыларымызЈа барып јайтайыј, – дедi маЈан.
– Жарайды, – деймiн ештеЎеге тҐсiнбесем де.
ЕртеЎiнде екеуiмiз с„ске шамасында ауылдан шыЈып
кеттiк.
ДҐйсен жол бойы маЈан тiс жарып ештеЎе айтпады.
Тек †з жаЈдайымызды, жалпы елдiЎ шаруашылыЈын сґрау-
мен болды.
ТҐсте Т†лепберген Ґйiне тҐстiк. НаЈашымныЎ тiрi кезi.
ДҐйсен келдi деген соЎ, т†ЎiректiЎ бiразы жиналды. Бґл
маЎай да „жепт„уiр аујаттанып јалыпты, бiр-бiр лај
сойып, ауыл адамдары шајыра бастады. Кешке жатарда
наЈашымдiкiне келдiк. ДҐйсен шалмен јалжыЎдасып ой-
най берушi едi.
– Баја жеген Ожайлардан да колхоз жасап шыЈарЈан
ҐкiметтiЎ јґдiретiне дауа бар ма! – дедi.
– Е-е, сенiЎ ел басјарЈаныЎныЎ арјасында талай
д„мнен ауыз тидiк јой, – дедi наЈашым.

– 173 –
ДҐйсен јарјылдап кҐлiп жiбердi.
– …й, шалым-ай, баяЈы тiлiЎ јарап тґр екен Јой.
Рас, рас, талай д„мнен ауыз тидiк... Баја деген тҐк емес
јой, – дедi.
Жатар алдында јымыз iшiп болып, ДҐйсен домбыра
тыЎјылдатып отырЈан.
НаЈашым басын к†терiп:
– …кеЎ ЖармаЈамбет јой бајтырып јоюЈа таптырмай-
тын момын жан едi. Бес баланыЎ арјасында ел сыйлай-
тын болды. …кеден асып, елге аЈа болдыЎ. ОјыЈаныЎ бар,
тојыЈаныЎ бар. Жајсы-жаманды, оЎ мен солды бiзден
г†рi жајсы айырасыЎ. Заман болса жаЎарды. ДҐниеде не
жајсы, не жаман?.. Ѕайткен озады, јайткен јалады...
БiздiЎ мына жалпај бастарЈа †неге болсын, айта отыр, –
дедi ДҐйсенге јарап.
ДҐйсен Ґн-тҐнсiз бiраз отырды да:
– ДҐниеде артты јысып тыныш жҐргеннен жајсы
ештеЎе жој екен, – дедi домбыраны жҐкке сҐйеп жатып.
– Е-е, бiр бiз тыныш жҐрмеппiз бе, – дейдi наЈашым
сајалын сипалап.
ДҐйсен „лденеге ренжулi сияјты.
– Бiр Ґйлi жаннан бiр ґрпај јала ма, јалмай ма деген
де кҐн болЈан, наЈашы, – дедi. – ЗаманныЎ жајсарЈаны
осы емес пе. Ѕой сойып, јонај кҐтiп отырсыЎ. Кешегi
Ѕуандыј байдыЎ жындылары ҐйiЎе келiп, отырЈан ор-
ныЎда сабап кетсе, не берер сотыЎ жој, не кек јайтарар
кҐшiЎ жој – iшiЎнен тынып јалмас па еЎ. Ѕазiр, јґдайЈа
шҐкiр, јорЈайтын Ґкiмет бар. …лгi јајсап жатјан права,
теЎдiк дегенiЎ осы Јой. Анау ержеткен немереЎдi јалаЈа
жiберiп, ојыт. Т†релiктi аЎсасаЎ, ојымай т†релiк жој,
ґјтыЎ ба, наЈашы.
НаЈашым кҐлiп, басын изедi.
– µјпай, сенiЎ „кеЎ дейсiЎ бе жґрттыЎ б„рi. СенiЎ
†зiЎдi де сҐйреп жҐрген бiз шыЈармыз. Болмаса Жарма-
Јамбетте жој „улиелiк саЈан јайдан келедi, – дедi шај-
шасын алып жатып.
ДҐйсен м„з болып, кҐлiп жатыр.
ТаЎертеЎ жҐрерде ДҐйсен наЈашыммен јґшајтасып
јоштасты.
– К†рiсе алмасај, још болЈайсыЎ, шалым, – дедi.

– 174 –
НаЈашымдiкiнен шыЈысымен ауылЈа тiке тартпай, Та-
былдыЈа сојтыј. Табылдыда ДҐйсеннiЎ јайнаЈасыныЎ
Ґйiнде шай iшiп отырЈанда Мырзатай деген жас жiгiт:
– ДҐйсен аЈа, мен сiздiЎ ауылдан „лгiнде келдiм. Сiздi
ауданнан машинамен iздеп келiптi. Неге iздеп келгенiн
ешкiм ашып айта алмады. Бiрај сыбыс с†здерiн ґнатпа-
дым... Жајсылыј емес сияјты, ДҐйсен аЈа, – дедi.
ДҐйсен боп-боз болып кеттi. Iшiп отырЈан шайын
т†Ўкере салды.
– Не боп јалды? – дедiм ештеЎеге тҐсiнбей.
– ЖҐрейiк, – дедi ДҐйсен.
Атја отырдыј.
– Сейсен, – дедi маЈан былай шыјјан соЎ. – ЖаЈдай
јазiр жајсы емес. Халыј жауы деген бiр б„ленi шыЈарып,
азаматтардыЎ бiразын ґстап „кетiп жатыр. АрЈы тҐбiн
јґдай бiлсiн, бiр арандату бар секiлдi. …дейi к†зге тҐспейiн
деп елге келгем. µстап кетсе, бiр јґдайдыЎ жазЈаны шы-
Јар. ¦йге барайыј, „кеммен јоштасып јалайын. Бiрај
т†те жолмен жҐрмейiк, жҐргiншi аз жҐретiн јырмен
кетейiк. Сајтыј керек.
– Ойбай-ау, коммунист емессiЎ бе, Ґкiметтi орнатыс-
јаннан басја не жазыЈыЎ бар, – деймiн Јой мен сорлы.
З„реден з„ре жој.
ЅырЈы жолЈа тҐсiп, б†геттен †те берген кезде алды-
мыздан сумаЎ етiп јара машина шыЈа келдi.
– Болмады, жеткiзбедi, – дедi ДҐйсен даусы дiрiлдеп.
Машина јатарымызЈа тојтай јалды да, iшiнен бiр
орыс, бiр јазај шыјты. ТҐрлерi адам јанын iшкендей
сґп-сґр.
– ЖармаЈамбетов, сiз тґтјындалдыЎыз, – дедi јазај
жiгiт. Басым айналып, к†зiм јарауытты. АналардыЎ не
с†йлеп жатјанын, ДҐйсеннiЎ не айтып жатјанын естiп
тґрЈан мен жој. ДҐйсен атынан тҐсiп, шылбырын маЈан
ґстатјанда барып есiмдi жидым.
– Ойбай, ДҐйсен-ау, не кҐйге тҐстiк, – деймiн жы-
ламсырап.
ДҐйсен де мыјты едi-ау.
– Кел, јоштасайыј, – дедi кҐлiмсiреп. – «Ат жајсы-
сын кермеден, ер жајсысын тҐрмеден к†р» деген Јой. Д„м
жазса, јайтып келемiз. …кеме с„лем айт...

– 175 –
Ѕґшајтасып јоштастыј. Содан кейiн ДҐйсен маши-
наЈа отырды. Мiнеки, аллоајбар, содан кейiн јайтiп бiз
ДҐйсендi к†рмедiк.
Мен ДҐйсен мiнген торы атты жетектеп, Ґйге јайт-
тым. …ке байЈґс содан ауру болды. Уайым шiркiн јой-
майды Јой. Келесi к†ктемнiЎ аяј кезiнде јыстауда јайт-
ты. ‡лер алдында с†йлей алмады. Тек јолымды јысып,
жалЈыз саусаЈын шошайтты. ЖалЈыз јалдыЎ дегенi болу
керек.
‡зiнiЎ †сиетi бойынша ескi јорымЈа апарып к†мдiк.
ДҐйсеннiЎ Ґйiндегi ГҐлсiм жеЎгемiз кейiн кҐйеуге
шыЈып кеттi. ЖалЈыз баланы †зiмен „кеттi. Кейiн бала-
ны екiншi кҐйеуiнiЎ атына жаздыртты деп естiдiк. Ѕазiр
јайда жҐргенiн бiлмеймiн.
Тiл-аузыЎ тасја тигiр, к†гермегiр жґрт маЎдайына арыс-
тай бес ґл берген ЖармаЈамбеттiЎ ырысы не деген кеЎ
едi деп жҐрушi едi. БiздiЎ тґјымЈа тiл-к†з тидi. Мiнеки,
сол тґјымына јґт дарыЈан ЖармаЈамбеттен жалЈыз јал-
дым. Менен жалЈыз ґл, жалЈыз шаЎырај, мiне, сенсiЎ.
СенiЎ басыЎ ауырып, балтырыЎ сыздаЈан сайын мен јал-
тырамаЈанда, кiм јалтырайды, – деп аяјтайтын „кем
„Ўгiмесiн.
* * *
ТаЎертеЎгi шайды iшiп болЈаннан кейiн, д„рiгер Ер-
тайды iздеп, ауруханаЈа келдiм. ШаЈын болса да тап-
тґйнајтай таза Ґй екен. Ертайды д„лiзде кездестiрдiм.
– Сiзбен оЎаша с†йлессем деп едiм, – дедiм амандыј-
тан кейiн. Ертай менi кабинетiне ертiп „келдi.
– Мен „кемнiЎ жаЈдайына байланысты келiп едiм, –
дедiм д„рiгерге. – Диагноз јандай? Емдеуге бола ма, жој,
болмай ма, маЈан ашып айтыЎызшы.
– Сiзге ашыј айтуЈа бола ма, – дедi Ертай д„рiгерлерге
т„н жаны ашымас салјынјандылыјпен бетiме тура јарап.
– Айта берiЎiз.
– Диагнозы, „рине, менiЎ аныјтауымша – бауыр рагi.
Емдеуге болады деп айту јиын. Тiптi рак болмай, церроз
болЈанныЎ †зiнде де – еЎ соЎЈы стадиясы. ОныЎ Ґстiне
к„рiлiк јосылЈан соЎ, јалай болатынын †зiЎiз бiлесiз Јой...

– 176 –
– Сонда тiптi емдеуге келмей ме? – деймiн д„рiгердiЎ
емеурiнiне тҐсiнiп тґрсам да. «Емдеуге келмейдi» деген
с†здi естiп, еЎ соЎЈы арман-Ґмiттен бiржола айырылу †зiме
бiр мiндет секiлдi.
Д„рiгер ойланып јалды. ОныЎ „лгi с†здi айтуЈа аузы
бармай, бiрај айтјысы келiп тґрЈанын да тҐсiнiп
тґрмын, оЈан јоса еш табиЈат заЎына баЈынбайтын бiр
ерекше јґбылыс болып, ауру аяј астынан оЎалып жҐре
берсе деп тiлеймiн. Ондай керемет кездейсој јґбылыс-
тар болып жатады Јой. Неге менiЎ †мiрiмде бiр рет бол-
масја. Ѕалайша д„рiгер јателеспейдi? Ѕалайша тым
болмаса бiр јґбылыс заЎныЎ јаЈидаларын бґзып шыј-
пайды?
– ‡з басым емдеуге келедi деп айта алмаймын, – дедi
д„рiгер.
«‡з басым» деген с†з таЈы да менiЎ Ґмiтiмдi јоздыра
тҐседi. «‡з басым» деп тґр Јой. ЯЈни тек †зiнiЎ Јана жеке
пiкiрiн айтып отыр. ‡зi Јана солай ойлайды. Басја д„рiгер
басјаша айтуы мҐмкiн. Наја келмейтiн болса, кесiп айтпас
па едi.
– Ал емделуi мҐмкiн бе? – деймiн мен сґрајты
†згертiп.
– Айта алмаймын, – дейдi д„рiгер басын шайјап. «Айта
алмаймын». Бiрај бґл мҐмкiн емес деген ґЈымды
бiлдiрмейдi. Тек айта алмай отыр. Толыј сенiм бiлдiре
алмайды. Б„рi де мҐмкiн Јой. Бiрај д„рiгердiЎ:
– Жалпы олай-бґлай болып кетсе, јарап отырмай да-
йындала бергеннiЎ де артыјтыЈы жој јой, – деген с†зi
менiЎ Ґмiт-јиялымды бiржола тас-талјан јылды.
«Дайындала беру... Жиен аЈама айту керек болды.
Ајијатја јылар не шара!.. Ѕашан айтамын... БҐгiн ретi
келмес, ертеЎ Ґйiне барып айтамын».
¦йге келсем, „кем ґйыјтап жатыр екен. ЖҐзiне јарап
отырып, ертеЎ осы кiсiден айырылатынымды ґЈымыма
сыйдыра алмай-ај јойдым. ТҐс ауа азЈантай шалдар келiп,
бiраз отырЈаннан кейiн: «БҐгiн т„уiр екенсiЎ, жанарыЎ
жајсы боп јалыпты, балаЎныЎ јуанышымен „лi жазы-
лып кетерсiЎ», – деп жајсылыјты жајындатып берiп,
Ґйдi-Ґйлерiне јайтып жатты.

– 177 –
Кешке „кем жиен аЈам мен жаны ашиды деп жҐрген
жамаЈайын СмаЈґлды шајыртты. Олар келгеннен кейiн,
жастыЈын тiктетiп, к†терiлiп отырды.
– СендердiЎ не ойларыЎ бар, – дедi жиен аЈама јарап. –
Ѕґдай †зi берген жанын †зi алады. Мен ризашылыЈымды
берiп отырЈан адаммын. Ендi маЈан тек †лiмнiЎ абыройы
јымбат. Дос бар, дґшпан бар. Барлыј сын сендерге тҐседi.
Е-е-е, †лiмге јайда барасыЎ десе, «бардыЎ малын шаша-
мын, жојтыЎ артын ашамын» деген Јой. Сондыјтан бас-
јаны јоя тґрып, не iстеп, не јою керегiн ајылдасјан-
ныЎ артыјтыЈы болмас.
– Ол дґрыс јой, – дедi СмаЈґл iлгерi жылжып.
– Екi жылјы бар, – дедi „кем баяу Ґнмен с†зiн жал-
Јай. – Бiреуi – јґлынды бие, екiншiсi – байтал. Сосын
†зiм „дейi сајтап жҐрген 5-6 ґсај бар. Байтал мен ґсај-
тарды сойЈандарыЎ дґрыс болар. АЈайынныЎ к†Ўiлiн к†ре
жатарсыЎдар.
– И„, оны к†ре жатамыз Јой, тiптi кейiнге де артыјты-
Јы жој, – дедi жиен аЈам кҐмiлжiп.
– СҐйекке салатын киiмдердi б†лек салдырып јой-
Јанмын. Былтыр Хасеннен келген саптама етiк бар, оны
да салыЎдар. ‡ткен айда дҐкеннен алдырып јойЈан екi
пальто, бiр плащ бар...
– Жетпесе, таЈы да дҐкеннен аламыз Јой, – дедi жиен
аЈам.
– Бiр айтарым – Айтыбай †лгенiндей жґрттан жылу
сґраушы болмаЎдар. Сандыјта 600 сом ајша бар. Жетпей
бара жатса, сиырды саларсыЎдар.
– Жылуы јґрысын, – дедi СмаЈґл апама јарап. – Бiрај
ендi †зiмiз јарап јалмаймыз Јой.
– ЅамбардаЈы ґсајтарды јайтесiЎ? – дедi апам.
…кем есiне жаЎа тҐскендей ойланып јалды.
– Ѕамбарда екi јой бар екен Јой, – дедi содан кейiн. –
Оны да алдырарсыЎдар.
– Дегенмен, кейiн жҐгiрiп жҐремiз бе, ертеЎ дҐгеннен
бiрсыпыра киiм „келiп јойЈан терiс болмас, – дедi СмаЈґл
таЈы да апама јарап.
– Дґрыс, дґрыс, – дедi апам басын изеп.
– МґндаЈы молдаЎ аз, бесiншi ауылдаЈы Оспан мол-
даны алдырыЎдар, – дедi „кем.

– 178 –
– Дґрыс айтады, – деп јоштады СмаЈґл. – Оспанды
алдырту керек.
– Байталды кейiнге јалдырЈан дґрыс болмас па екен, –
деп жиен аЈам таЈы бiр ґсыныстыЎ шетiн шыЈарды. – ЕртеЎ
жетiсi, жылы деймiз, јазајтыЎ жоралЈысы таусыла ма...
– Жылымды †здерiЎ ајылдасасыЎдар, – дедi „кем тап
бiр басја бiреудiЎ жылын †ткiзгелi отырЈандай еш уа-
йымсыз, салмајты Ґнмен. – БиенiЎ жабаЈысы да келесi
жылЈа дейiн јґнан шыЈады. СоЈан ана тайыншаны јосып
к†рiЎдер...
– СекеЎ дґрыс айтып отыр, – дедi СмаЈґл шајшасы-
ныЎ тыЈынын алып жатып. – Бiр јґнан, бiр тайынша осы
т†Ўiрекке толыј жетедi.
…кем есiне таЈы бiрдеЎе тҐскендей жастыЈыныЎ асты-
на јол жҐгiртiп, мҐйiзден кҐмiстеп жасаЈан шајшасын
алып, ойланып отырды да:
– М„, – дедi жиен аЈама јарап. – Шајшаны сен алшы...
Жиен аЈам шајшаны алып жатып, шыдай алмай жы-
лап жiбердi. МенiЎ де алјымыма бiр тҐйiншек тiрелiп
јалды. Ѕалтамнан орамалымды алып, к†зiмнен сорЈала-
Јан жасты сҐрте бердiм. …кем јолымен ымдап, менi јасына
шајырды. Жанына барып отырдым.
– Ѕалјам, – дедi даусы дiрiлдеп. – Жылама, јалјам...
Жылама. ЖармаЈамбеттен Ґш јыз, бес ґл туып ек, содан
жалЈыз мен јалдым... Ел ортасында, ґрпаЈыныЎ алдында
иманын жолдас јылып, дҐниеден ризашылыјпен аттану-
ды ешјайсысыныЎ маЎдайына јґдай жазбады. Б„рi де
к†лденеЎ ажалдан кеттi... Солармен бiрге кетсем, јайсы-
сынан жаным артыј едi. ШҐкiр, заман тыныш, ел аман...
Артымда јарасын јалса, јґдайдан менi шайтан јыл деп
тiлемесем, басја не арман бар...
Мен басымды к†терiп, „кемнiЎ аурудан јанша азап
шексе де сабырын жоЈалтпаЈан, байсалды жҐзiне јара-
дым. Т†нiп келген †лiмге осыншалыј јалтырамай, јорыј-
пай, саналы б„туамен јалай јарауЈа болатындыЈына таЎ
јалдым.
– СҐйегiмдi †зiмiздiЎ ескi јорымЈа јойыЎдар деген
с†зiм бар едi... – дедi „кем ауыр кҐрсiнiп. – ОЈан ендi
„уре болып јайтесiЎдер... ШалЈай жер... ЕлдiЎ жиналуы-
на јиын болар. Осында-ај јоя берiЎдер...

– 179 –
* * *
…кем менi жалЈызым деп атаЈанмен, тумысымда жал-
Јыз емеспiн. …кемнiЎ екi јызы жас кезiнде сҐзектен јай-
тыпты. Олардан кейiн туЈан БиЈайша мен ес бiлген кезде
баладан јайтты. ТҐрi есiмде толыј јалмапты. Ајсары,
шаЈын кiсi едi. Анда-санда келсе, шешем байЈґс јуанЈан-
нан есi шыЈып:
– Ойбай-ау, жҐгiрсейшi, БиЈайша апаЎ келе жатјан
жој па, неЈып отырсыЎ, – деп менiЎ де есiмдi шыЈарып
жiбередi. Кейiн олар басја жајја к†шiп кеттi де, сол жај-
тан јайтыс болды деген хабар келдi. Апам анда-санда
сырјаттанып јалЈанда к†Ўiлiн сґрап келгендерге: «Би-
Јайша јайтјаннан берi т†бем шаншады, оЎ жај к†зiм
бґлдырап, к†рмейтiн болды» немесе «БиЈайша жҐректi
алып кеттi Јой, жҐрек к†терiлетiн болды», – деп јызы-
ныЎ †лiмiне байланысты пайда болЈан ауруларын тҐген-
деп, санап отыратын болды. …кем уайымын сыртја шы-
Јармайтын. Т†рде шынтајтап жатып, …псаттар †лгенде
шыЈарЈан жалЈыз кҐйiн дыЎылдатып, јалЈан екi ґлдыЎ
амандыЈын тiлер едi.
Екi ґлдыЎ бiрi – Ермек. ТрактордыЎ ојуын бiтiрiп
келген жылы соЈыс басталды да, кҐзде „скерге алынды.
БiздiЎ Ґй фермада болатын. …кем бајташы. ЕрмектiЎ „р
хаты бiздiЎ Ґйде тґмардай сајталады. Ѕыс бойы апам мен
„кем кезек-кезек тҐс к†рiп, бiр-бiрiне жорытып, садаја
тастап, жетi нан јґдайы берiп, „бiгерге тҐсiп жҐрдi.
Екi кҐннiЎ бiрiнде апам јґмалај ашып: «ЅалјамныЎ
маЎдайы ашыј, жґлдызы жарјырап тґр, јґйысјаны берiк,
мына бiр јґмалај кiшкене к†ретiн јиыншылыЈы Јой,
соЈыс деген оЎай ма, јґдай бґйырса, „лi-ај „кесi мен
апасын јуантып, жетiп келер», – деп с„уегейлiк јґрып
отырар едi.
Бiр кҐнi Ґйге јґмалајшы Молдабай келдi. Шай iшiлiп
болЈаннан кейiн апам жердегi кiлемнiЎ оюларын јолы-
мен сипап отырып:
– Баламыз „скерде Јой, Молдеке! К†Ўiлiмiз кҐптi.
Ѕолдан келер јайран жој, бiр јґдайЈа Јана сыйынып
отырЈан жайымыз бар. Хат келмегелi бiр айдай болып
јалды. Ѕґмалај ашып бер. Алла тiлеуiЎдi берсiн, – дедi.

– 180 –
Молдабай неге екенi белгiсiз, табан астында тґнжырай
јалып, јойнынан јґмалај салЈан кiр-кiр јалтасын алып,
аузын шеше бастады. Молдабай к†зi адырайЈан, јарасґр,
бетiн тыржыЎдатып, балаларды кҐлдiрiп отыратын јуша
шал едi. ОныЎ тґнжырай јалЈанын к†рiп, мен де шошып
кеттiм. Молдабай јґрманыЎ сҐйегiнен жасалЈан јґмала-
Јын мґјият санап шыјты да, алдымен Ґшке б†лiп, сосын
Ґш саусаЈымен ш†кiмдеп жылжытып, жая бастады. Со-
дан кейiн ойланып, бiраз отырды. …лден уајытта барып
тiсi ауырЈан адамдай: «М-м-м», – деп дауыстап жiбердi
де, бґрынЈыша к†зiн алај еткiзiп жымиып, екi алајанын
сарт еткiздi.
– Той Јой, той болЈалы тґр Јой, б„йбiше, – дедi „лдебiр
јґмалајты јолымен к†рсетiп. – ¦ндеме, б„йбiше, ґлыЎ-
ныЎ тек маЎдайы жарјырап тґр. ЅабаЈында аздап кiрбiЎ
бар секiлдi. Бiрај ајыры јайыр. Ајыры јайыр болЈан соЎ
болды емес пе, б„йбiше, а?
– АйтјаныЎ келсiн, болЈанда јандай. – Апам жаулы-
ЈыныЎ шетiн жасаураЈан к†зiне апарды.
Молдабай екiленiп:
– МенiЎ јґмалаЈым јате с†йлеп к†рген емес. Егер осы
айтјаным келмесе, ту бетiЎе, Молдабай де, – деп јґма-
лаЈын шапшаЎ жинап алып, орнынан атып тґрды.
Апам асылыј бола ма деп шошып кетiп:
– Тек, ойбай, – дедi де, јалтасындаЈы шатасјан жiптер
мен јиыјша маталардыЎ арасынан Ґш сомдыјты „реЎ
ажыратып, МолдабайЈа бердi.
…кем Ґйге жатарда бiр-ај келедi. КҐнi бойы јораныЎ
iшiн тазалау мен к†терем сиырларды тґрЈызудан јолы
босамайды. …бден титыјтап келгендiктен, кешкi шайды
жиып болЈан соЎ, т†секке жатуЈа шамасы келмей, дом-
бырасын алып, †зiнiЎ …псаттар †лгенде шыЈарЈан жалЈыз
кҐйiн тартып отырып, ґйыјтап јалатын.
К†ктем шыЈа су тасымай тґрып, јырЈа, киiз Ґйге шыј-
тыј. Артынан су јайтјан кезде бҐкiл ауыл болып, к†л
жаЈасына јайта к†шiп келдiк.
Жиырма шајты Ґй болып д„л осылай к†л жаЈасына
јаз-јатар јону шаЈын ауылдыЎ жыл сайын айнымайтын
даЈдысы. КҐн шыЈа ауылдыЎ биесi байланады, одан кейiн
бригадир шал жаудай жаЈаласып жҐрiп жґмысшыларды

– 181 –
оятады, содан кейiн јґрт сыЈып отырып дауыс јылатын
Ајсары кемпiрдiЎ айјайынан мен оянамын. Ајсары
кемпiрдiЎ Жорабек деген жалЈыз ґлы Ермек к†кемдер-
мен бiрге соЈысја кеткен. Ајсары бґрыннан †мiрдiЎ
таујыметiн к†п к†рген, содан ашынып, айјайлап с†йлеудi,
кейде †зi байјамай „лдекiмдi балаЈаттап тастап, артынан
«жаЎа не деп јойдым» деп јасындаЈы адамнан †з с†зiн
†зi сґрап отыруды даЈды јылып кеткен, ал жеЎiл ауыз
жґрттыЎ с†зiмен айтјанда, шала ауысјан кемпiр.
ЖорабектiЎ атын атамай с†з с†йлемейдi. Бiреумен кездес-
се: «Жорабек, Ґй iшiЎ аман ба», «Жорабек, бґ јай бала», –
деп, кетерiнде: «Ал, Жорабек, сау бол», «Ойбай, Жора-
бек, мен кетейiн», – деп, тiптi Ґйге мал сҐйкенсе де: «Алда,
Жорабек, Ґйдi јиратты-ау, мына жамандатјыр», – деп
јґрыј алып, малды јуар едi. Кейде жай „Ўгiме айтып,
аяЈын дауысја айналдырып жiбередi. ‡зiнiЎ с†зiне јара-
Јанда Жорабек он екi јґрсајтан јалЈан жалЈыз ґл.
ТґрмыстыЎ к†рiп азарын,
‡лгенде к†рген базарым.
ЅараЈым аман-сау деген
Хабарын јашан алармын, –
деп с†реге јґрт жайып отырып, бозала таЎнан зарлай-
тын.
‡зiнiЎ Ґйiне кiрiп-шыЈып с„лем берушiлер к†п бола-
ды. ‡йткенi Ајсары кемпiрдiЎ ашытјан јымызындай
јымыз бґл т†Ўiректе кездеспейдi. «ЖарыјтыјтыЎ бiр бал
татып тґрЈан д„мi бар, не јосып ашытады екен» дер едi
Ґйiнен шыјјан адамдар. Немесе тҐн салјын болып, ауыл
јымызы тегiс ашымай јалЈан кездерде «АјсарыныЎ јымы-
зы јалай екен, АјсарыныЎ?» деп бiр-бiрiнен сґрап, егер
оныЎ да јымызы ашымапты деген хабар жетсе, «„, онда
јалЈан ҐйдiЎ јымызын айтпай-ај јой» деп орындарынан
тґрып жҐре берер едi.
К†ктемнiЎ аяј кезiнде тґЎЈыш јара јаЈаз Ајсары
кемпiрге келдi. БҐкiл ел болып барып естiрткенде, кемпiр
талып јалып, †лiмнен јалды. Содан берi кемпiр жатып
јалса-ај жґрттыЎ б„рi: «Е-е, жҐрегi Јой байЈґстыЎ, ґстап
јалатыны бар Јой», – деп айтпай-ај бiлiп отыратын болды.

– 182 –
¦йдiЎ д„л јасында Мґјаш шалдiкi бар. …йелi шайпау
кiсi. К†зiне тҐссеЎ болды, бiрдеЎеге жґмсай бастайды.
Бармай јалсаЎ: «Жер мола болЈыр, табаныЎнан сапјыр,
отырЈан орныЎнан тґрмаЈыр, жетпей желкеЎ Ґзiлгiр», –
деп јарЈап жатјанын естисiЎ. Бiр рет апам:
– …й, Ѕалампыр, жаЈыЎа жылан жґмыртјаласын сенiЎ.
Жґдырыјтай ґлымды осынша јарЈап, не жазыЈы бар. Ѕара
басыЎа келсiн, јара басыЎа келгiр, – деген болатын.
МґјаштыЎ „йелi тiптi жынданып кеттi.
– ТҐндiгiЎ ашылмай јалЈыр, кҐлiЎ шашылмай јал-
Јыр! Ал, јылатыныЎды јылып ал! ЖалЈызыЎды жастан-
Јыр, шаЎыраЈыЎ бос јалЈыр! Ѕырыј кесектiЎ астында
јалЈыр, јырыј кесектiЎ! – деп шаптыЈып келiп, есiк ал-
дында тґрЈан шелегiмiздi тептi. – ШаЎыраЈыЎды ортаЎа
тҐсiрейiн бе, шаЎыраЈыЎ ортаЎа тҐскiрлер, – деп ҐйдiЎ
белбауын екi-Ґш рет жґлјып јалды.
Апам јазанда јайнап жатјан јґрттыЎ к†бiгiн алып
отыра бердi. Тек анда-санда:
– Ѕара басыЎа келсiн, јара басыЎа, – деп јалады.
МґјаштыЎ „йелi јолына тҐскен мҐлiк пен к†зiне
к†рiнген малдыЎ б„рiн јарЈап-сiлеумен кешке „реЎ ба-
сылды.
Шiркiн, осы „йел аяј астынан ауырып, не жай тҐсiп
†ле јалса, не †зiн бiржола соЈысја алып кетсе деп тiлеймiн
iшiмнен. Осы ауылда содан кейiнгi жек к†ретiнiм – Жґма-
ЈґлдыЎ Ґлкен баласы – Сайлау. БґзыјтыЈы жанда жој.
Менiмен аттас болЈан соЎ ба, „йтеуiр менi к†рсе болды,
iстеп жатјан iсiн јоя салып, басымнан бiр шертiп кетедi.
Асыј ойнап жатсам, асыЈымды тартып алады. Ол жҐрген
жерге жоламауЈа тырысамын.
Жаз ортасы болатын. Кешкiлiк „кем жґмыстан келiп,
шайЈа отыра бастаЈан кезде ауылсовет пен Ербатыр шал,
таЈы бiрнеше адам Ґйге кiрдi. Шайды бастап iшкенше-ај
Ґйге адам толып кеттi. Мен апамныЎ јасында отырЈам.
Апам шай јґйып отырып:
– Сајтай г†р, Алла, жҐрегiм неЈып јозЈалып отыр, –
деп кҐбiрлейдi. Ѕолдары јалтырап, шайды „реЎ јґйды.
…кем сґп-сґр. Анда-санда јабаЈыныЎ астынан ауыл-
совет т†раЈасына јарап јояды. ¦йге јонај келгендi жа-
ным жајсы к†рушi едi. Апам мен „кемнiЎ мына тҐрлерiне

– 183 –
тҐсiнбедiм. Ѕонајтар биылЈы ш†п наујанын, Б„йiлда
салЈан шыЈырдыЎ жаЈдайын, кеше жиналыс ашып кет-
кен басјарманыЎ с†зiн „Ўгiме јылып, ґзај отырды. Шай
iшiлiп болуЈа тајады. АпамныЎ јолдары јалтыраЈанын
јойып, „кемнiЎ жҐзiндегi Ґрей де кете бастады. Ѕонај-
тар „ншейiн жиналЈан секiлдi.
– Басјарманiкi бiр с†з Јой, айтады да кетедi, – деп
„кем с†зге араласты.
Ауылсовет т†раЈасы Ѕґдияр жҐктегi сҐйеулi домбыра-
ны алып, ајырын дыЎылдата бастады. Ѕґдияр осы
т†Ўiрекке белгiлi †леЎшi. ‡леЎ тыЎдамаЈалы не заман!
К†Ўiлдене бастаЈан „кем:
– …у деп жiбермейсiЎ бе, Ѕґдияр, – дедi кесесiн
т†Ўкерiп жатып. Ѕґдияр т†мен јарап, с„л-п„л отырды
да, тамаЈын јырнап алып:
ДҐркiн де, дҐркiн, дҐркiн де,
Заман да †тер бiр кҐнде.
¦лкендер с†йле дегенде,
Ѕызыл бiр тiлiм, iркiлме, –
деп термелете ж†нелдi. ОтырЈандардыЎ б„рi аЎырайып
ЅґдиярЈа јарады.
Бiрiншi тiлек тiлеЎiз,
Бiр АллаЈа жазбасја.
Екiншi тiлек тiлеЎiз,
…з„зiл пысыј залымныЎ
Тiлiне ерiп, азбасја...
Апам бiр б„леден аман јалЈандай жҐрегiн ґстап, тереЎ
бiр кҐрсiндi. «ЖелдiЎ ызыЎынан да, тышјанныЎ сыбды-
рынан да з„ре жој, јґдайым-ай», – дедi кҐбiрлеп.
Оныншы тiлек тiлеЎiз,
Он ай сенi к†терген,
Омыртјасы Ґзiлген,
Аязды кҐнде айналЈан,
Бґлтты кҐнi толЈанЈан,
Тар јґрсаЈын кеЎiткен,
Тас емшегiн жiбiткен
АнаЎ бiр аЎырап јалмасја...

– 184 –
…н тыЎдауЈа келгендер есiк алдына сыймай кеттi.
Ѕґдияр термесiн аяјтап, домбыраны тыЎјылдатып, аз-
кем отырды. Содан кейiн: «ЅанжыЈалы Б†генбай батыр
†лгенде АбылайЈа келiп, былай деп естiрткен екен», –
деп таЈы да термелей ж†нелдi. Апам сырты јаЎылтырмен
шарыЈан јызыл ала кесенi кесејапја сала берiп, тґрып
јалды. …кем басын к†терiп, ЅґдиярЈа тесiле јарады.
Ѕґдияр бґрынЈы мајамымен термелетiп келiп, „р шума-
ЈыныЎ аяЈын: «µмыттыЎ ба соны, Абылай!» деп јайыра-
ды. Ѕґдияр „ндi †те „демi айтушы едi. Бiрај бiр „детi
†леЎдi есiк жајтаЈы бiреуге, „сiресе балаларЈа тесiле јарап
отырып айтатын. ¦немi јызарып жҐретiн, алалау јой
к†здерi сојыр адамныЎ јарасындай бедiрейiп, таймай
тґрып алады. Кейде маЈан јараЈан кезде јысылып, кiрерге
жер таппаймын. Осы жолы да тап бiр Б†генбайдыЎ †лiмiн
маЈан естiртiп жатјандай екi к†зiн менен алмай тґрып
алды.
...Ѕайырылмас јаза келгенде,
БатырыЎ †лдi – Б†генбай!
Батырды јолдан †ткiздiм,
С„лемiн, мiне, жеткiздiм.
ЖараЈа жајсы јас јарар,
Ойбайлап жаман бас салар,
К†рiспей айтты демеЎiз,
Осы едi бiздiЎ келген жай.
Б†генбай сынды батырыЎ,
Береке берсiн артына-ай,
Сабыр берсiн халјына-ай,
ЖасаЈан ие жар болып,
Бейiште нґры шалјыЈай!
Ѕґдияр термесiн бiтiрiп, таЈы айтатын адамдай
ж†ткiрiнiп алды. Сосын халыјтыЎ јара †леЎiнiЎ жаяула-
Јан мајамына салып, таЈы да екi к†зiн менен алмай:
Кiмдер тҐспес таЈдырдыЎ јармаЈына,
ЅґрЈыр тiлiм байланып јалмады да.
Айтайын мен, АјжеЎге, Сейсен аЈа,
Ѕол жетпейтiн кҐн бопты ардаЈыЎа.

– 185 –
Шейiт болып кеттi деп келдi хабар,
Ендi Ермек жој оралып елдi табар.
Сабыр тiлеп јґдайдан, шҐкiрлiк јыл,
µрпаЈыЎ бар артыЎда белгi јалар, –
деп домбыраны жҐкке сҐйедi.
– Ойбай, не дейдi? – дедi апам толыј тҐсiнбей.
– А? – дедi „кем естiмей јалЈандай.
– Сабыр јыл, Сейсен, – дедi Ербатыр шал. – ЅайЈыЈа
берiк едiЎ Јой, сабыр јыл. АртыЎда тґяј бар...
«Ѕґлынымдап» зарлаЈан апамныЎ ащы айјайы шыј-
јанда барып жаманат хабардыЎ маЈынасына толыј тҐсiндiм.
ЖҐрегiм суылдап кеттi. ¦й iшi ызы-шу. …йелдер келiп,
јґшајтасып к†рiсiп жатыр. …кем басы салбырап, екi јолы-
мен жер тiреп отыр. Бiр јарасам, МґјаштыЎ „йелi апамды
јґшајтап к†рiсiп жатыр екен. Екi к†зi бґлаудай.
– Ај ботаЎнан айырылып, сорладыЎ ба, апажан.
ЖҐректi јайЈы толтырЈан кҐнiмiздi итке бермесiн, – деп
зарлайды. БiртҐрлi iшiм жылып, „рi МґјаштыЎ „йелiн
аяп, апамды, „кемдi ж„не басјаларды аяп, егiлiп жылап
јоя бердiм.
МґјаштыЎ „йелi апамды јоя берiп, менi јґшајтай
алды.
– СҐйенiшiЎнен айырылып, жалЈыз јалдыЎ ба, јара-
Јым. Ѕолдан келер јайран жој, јайырын берсiн, јара-
Јым, – деп к†зiнiЎ жасымен келiп, солјылдап, бетiмнен
сҐйгенде †зiм жек к†ретiн ЅалампырдыЎ бауырмал, кере-
мет жајсы адам екенiн к†рiп, сай-сҐйегiм сырјырап, еЎiрей
бердiм. Iшi-бауырым јалтырап кеттi. «Шiркiн-ай, – деп
†кiндiм iшiмнен. – Осындай адамЈа †лiм тiледiм-ау. Ѕан-
дай кешiрiлмес јателiк. Осындай адамЈа...» К†з жасыма
тґншыЈып, †ксiгiмдi баса алмаймын.
…кем есi ауысјан адамдай јолымен жер тiреп, „лi отыр.
Кенет осыдан жарты жыл бґрын соЈысја кеткен жалЈыз
баласынан јара јаЈаз келген Ж„нiбек шал кемсеЎдеген
кҐйi, †з тiзесiн †зi ґрып јалып:
– Ойбай-ау, ойбай, – дедi айјай сап. – ЖалЈыз ґлдан
айырылып, ју бас болып, мен јайтiп отырмын... АртыЎ-
да ана бiр жаман бар емес пе?! Неге осынша мґјайсыЎ?..
Тґяј бар Јой, тґяј...

– 186 –
– ЖҐрегi к†терiлiп кеттi Јой, байЈґстыЎ, јайтсiн, –
дейдi „лдекiм.
Сол кҐннен бастап, бҐкiл ауыл бiздiЎ Ґйге ерекше бiр
аяушылыјпен јарайтын болды. Ѕалампыр бґрынЈыдай
јарЈамайтын болды, тiптi јас жауым Сайлау да бґрынЈы-
дай басымнан май тојпај алмайды. Асыј ойнап жатјан-
да јастарына барсам:
– Кел, ойнай Јой, м„, менiЎ асыЈымды ал, сајамды да
ала Јой, – деп б„йек болып јалады. МґныЎ б„рiнiЎ
ЕрмектiЎ †лiмiне јаншалыјты јатысы барын толыј ажы-
рата алмадым, бiрај аяј астынан †сiп кеткен беделiм неге
байланысты болса да †зiме ґнайтын секiлдi.
Ал ЕрмектiЎ јазасын ЅґдиярдыЎ †леЎмен естiртуi осы
т†Ўiрекке аЎыз болып тарады.
Бiрај „кем Ермектен кҐдерiн Ґзбедi. …сiресе, соЈыстан
кейiн јара јаЈаз келгендердiЎ iшiнен тiрiлерi табылЈан
Јой: «Ермектайды к†зiмдi жґмсам болды, јол созым жер-
де тґрЈандай, тiптi с†йлесуге болатындай сеземiн де оты-
рамын, тҐсiмнен бiр кетпейдi, жарыЈым бiр жерде аман-
сау жҐрген болар», – деп емекси бередi.
БiздiЎ ауылда јара јаЈаз шыјјаннан аман-сау келгенi –
Жорабек. ЖорабектiЎ келуi ауылЈа јуаныш „келгенiмен
екiншi бiр †кiнiштi жаЈы болды. Шешесi Ајсары алдында
т†сек тартып жатып јалЈан болатын. Бiрај Ґйреншiктi
ауруы Јой, Ґш-т†рт кҐн жатып, сҐйретiлiп јайтадан тґрып
кете беретiн.
ТҐс кезi едi. Орталыјтан јасјыр јуЈандай шапјылап
жынды М„нтай келдi.
– Ајсары кемпiр јайда, Ајсары, – дейдi ауылдыЎ ор-
тасында тґрып.
– Ойбай, шыраЈым-ау, есiЎнен айырылып јалЈансыЎ
ба, јайда болушы едi, Ґйiнде, – дедi „йелдердiЎ бiрi.
– НеЈып жатыр ол! – деп айЈайлап М„нтай атынан
јарЈып тҐстi.
– Мына байЈґс жынданЈан шыЈар, – дедi МґјаштыЎ
„йелi. – НеЈып жатыры несi, ауырып жатыр.
ТҐскi шайын iшiп болЈан „кем Ґйден шыЈып, јасы-
мызЈа келдi.
– ШыраЈым М„нтай, демiЎдi алып, есiЎдi жишы, –
дедi. – Сосын асыјпай тҐсiндiрерсiЎ...

– 187 –
– Жој, тҐсiндiретiн ештеЎесi жој, – деп †зеуредi
М„нтай. – Ѕазiр мен ол кемпiрдi т†рт аяЈынан тiк тґрЈы-
зам.
Соны айтып М„нтай АјсарыныЎ Ґйiне тґра жҐгiрдi.
Шґбап бiз де келдiк. Ајсары оЎ жајја салЈан т†секте
јызыл к†рпе жамылып, терiс јарап жатыр екен.
– …й, кемпiр, – дедi М„нтай жанына барып.
Ајсары бґрылып, берi јарады. Бет-ауызы аурудан, „лде
ґйјыдан iсiп кетiптi.
– СыЈырайтпай, к†зiЎдi аш, – дедi М„нтай екiленiп. –
ОрныЎнан тiк тґр да, сҐйiншiЎдi бер, Жорабек келдi.
Кемпiр селк ете јалды.
– Тек, ойбай, – дедi јолын сiлтеп.
М„нтайдыЎ екi к†зi ежiрейiп кеттi.
– ТегiЎ не? ДенiЎ сау ма? СенбесеЎ, мiнеки. К†лiк
табылмай јалЈан соЎ, суретiн алып, сҐйiншiге тартып
кеттiм.
М„нтай јойнынан „скери формамен тҐскен ЖорабектiЎ
суретiн жарј еткiзiп суырып алып, д„л бетiне тајатјанда,
б„рiмiз де ендi јайтер екен деп јарап јалдыј. Кемпiр
јуанудыЎ орнына жаман Ґрейленiп, кеудесiн ґстады. Та-
лыјсып, басы ар жаЈына сылј ете јалды.
– Ойбай, †лдi, – деп айјайлап жiбердi бiр „йел.
М„нтай аЎырайып тґрып јалды.
– Сендерге не жој, шыЈыЎдар, – деп ҐлкендердiЎ бiрi
бiздi Ґйден айдап шыјты.
КемпiрдiЎ жҐрегiнiЎ ґстамасы ґстап јалыпты. Есiн
жимаЈаннан кейiн ауыл адамдары јорјып, јос атпен ор-
талыјја Жорабекке адам жiбердi. Бiрај Ґлгере алмады.
Кемпiр Жорабектi к†ре алмай, јайтып кеттi.
Кемпiрдi жерлеп болЈан соЎ, келесi кҐнi „кем
Жорабектi Ґйге шајырып, к†Ўiлiн жґбатып, басу айтты:
– ШыраЈым, соЈыс деген тажал јанша боздајтыЎ ба-
сын жґтты. Бiрај јырыј жыл јырЈын болса да, ажалды
†ледi деген рас. Алла жар болып, аман келдiЎ. Ешкiм
шешесiн јанжыЈасына байлап жҐрген жој јой. Рас, †зiЎдi
бiр к†рсем деген арманы Ґлкен едi. Ѕґдай жазбаса,
јайтесiЎ. ШҐкiршiлiк керек јашанда. СенiЎ шешеЎ
јуаныштан †лдi. ‡лiмнiЎ жајсысы жој. Бiрај јґсадан
†лгеннен сајтасын...

– 188 –
Д„мнен кейiн „кем Жорабектен:
– СоЈыста жҐргенде Ермектi к†рдiЎ бе? – деп сґрады.
– ЕкеуiмiздiЎ отправкамыз екi б†лек болды Јой,– дедi
Жорабек.
– IздестiрмедiЎ бе ендi? – дедi „кем.
– АЈа-ау, iздестiру јайда?– дедi Жорабек басын шай-
јап.– Ондай заман жој. БiреудiЎ јайда екенiн iздемек
тҐгiл, †зiЎнiЎ јайда екенiЎдi бiлмейсiЎ...
…кем Ґндемей јалды. ЖорабектiЎ iздестiре алмаЈаны-
на ренжiген сияјты.
Одан кейiн соЈыстан јайтјан ЅалыбайдыЎ:
– ПередовойЈа шыЈардыЎ алдында к†рiп јалдым.
«АмансыЎ ба, аманмыннан» басјаЈа Ґлгере алмадыј,–
деген с†зi „кем мен апама «келе жатыр» деген хабардан
кем болЈан жој. Бiрај Ермек келмедi. …кем мен апам
јанша сарЈайып кҐтсе де, тҐндер бойы бiр-бiрiмен
кҐбiрлесiп, јґдайЈа жалбарынып, †здерiн јґрбандыјја
атаса да, Ермек келмедi. Айлар †ттi. Жылдар †ттi. Ермек
келмедi. Ендi оныЎ келмейтiнiн мен де бiлдiм.
Мен алтыншы ојитын жылы „кем бiрыЎЈай бойдај
сиыр баЈатын болды да, бiздiЎ Ґй Ѕойбај јыстауына к†шiп
кеттi. Алдында „кем: «Осы баланы алып кетсек јайтедi,
бiр жыл орнында јалса ештеЎе етпес, јасымызда бол-
сын» деген болатын. Бiрај апам к†нбедi. Менi ЅабидыЎ
Ґйiне јалдырып кеттi.
Кiсi Ґйiнде тґрЈан Јґрлы, Ґйдi саЈынып бiттiм. …рi
ЅабидыЎ Ґйi маЈан жайсыз тидi. ЅабидыЎ †зi поштада
iстейтiн. Кiсiге јарсы келудi бiлмейтiн, момын кiсi. ¦йiнде
80-ге келген „кесi мен шешесi бар. Екеуi бiр-бiрiне ит
пен мысыјтай. Тiптi кемпiрi аяј киiмiн „персе де, шал:
– Тулај јґсатып лајтырмай, жай тастауЈа болмай ма
осы саЈан. …, јґдай јґтјарЈыр,– деп кейидi.
Кемпiрi бiрдеЎе айтайын деп жатса, естiмей жатып ал-
дын ала:
– Осы сен с†йлемешi, сен. Сен аузыЎды ашсаЎ, жы-
ным ґстайды,– деп бетiн јайырып тастайды.
Кемпiрi анда-санда: «‡зiне †лiм де келмейдi, у берiп
јатыра салар ма едi» деп шаптыЈады. Бiр Јажабы, шал
ондай кездерде тҐк ашуланбайды. ЅабидiЎ „йелi – мiнезi
нашар, ґрысјај адам. ‡зi дҐниеде балажан. Екi жасар

– 189 –
ґлын екiленiп, айналып, ґстамасы бар адамдай баЈжаЎ-
дап жајсы к†рген кезде талып јала жаздайды. СараЎды-
Јы жанда жој. МенiЎ Ґнемi јарным ашып жҐредi. Ѕар-
ным ашјан сайын Ґй есiме тҐседi.
Бiрај „кем анда-санда келiп тґрады. Бiр кҐнi геогра-
фиядан беретiн ЖаЎыл апайдыЎ сабаЈыныЎ Ґстiнде кiрiп
келдi. Есiк јајпай кiргенiне јысылып, †лiп барамын. …кем
басындаЈы б†ркiмен, јолындаЈы јамшысымен апайдыЎ
д„л јасына келiп тґрды да:
– ШыраЈым, басыЎдаЈы орамалыЎ јайда? – дедi.
ЖаЎыл апай јып-јызыл болып кеттi.
– Сыртја шыјјанда тартамыз Јой, – дедi кҐмiлжiп.
– Аяј-јолыЎ неге жалаЎаш? – дедi „кем онымен јой-
май.
Апай јысылып, не дерiн бiлмейдi.
– ‡зiЎ јай баласыЎ? – дедi „кем бiр кезде апайЈа алыс-
тан мал јараЈандай, јолын к†легейлеп јарап.
– СапабектiЎ жолдасымын Јой.
– Не дейдi, ойбай! Сапабек дейсiЎ бе?
– И„.
– Мына †зiмiздiЎ жаман жырыј ЖајанныЎ ба?
– И„.
– К†ксау? – дедi „кем таЈы бiр ауруыныЎ шетiн шы-
Јарып.
ЖаЎыл јґлаЈына шейiн јызарып, жерге јарады.
…кем ЖаЎылды јойып, алдыЎЈы партада отырЈан ба-
лаЈа шґјшиды.
– Сен кiмнiЎ баласысыЎ?
– ЅойшыЈґлдыЎ.
– Не дейдi? …кеЎ оннан „рi сипыр бiлмейдi. СаЈан јай-
даЈы данышпандыј келiп јалЈан?..
Балалар ду кҐлдi.
…кем таЈы бiр-екi баланыЎ шыЈу тегiн жамандап бол-
Јаннан кейiн, менiЎ јасыма келдi.
– Ой, танауыЎнан айналайын, – дедi Ґйде отырЈандай
емiренiп.
Класс таЈы да ду кҐлдi.
– Ѕойсайшы, „ке, – деймiн сыбырлап.
– Биттеп кеткен жојсыЎ ба? – дейдi „кем басымнан
сипап.

– 190 –
КластыЎ iшi гу-гу.
– …ке, јойшы ендi, – деймiн жаным шыЈа сыбырлап.
Ѕою јайда?
– µйыјтарда шешеЎнiЎ мамасын ґстап жатушы еЎ,
жалЈыз †зiЎ елегiзiп ґйыјтай алмай жҐрген шыЈарсыЎ.
Осы ојуы јґрЈыр-ај †лтiретiн шыЈар баламды, – дейдi.
Жерге кiруге шај јалдым. Тiптi ЖаЎыл апай да кҐлiп
жiбердi. …кемнiЎ жырына да кiрмейдi.
– IшiЎ ауырмай ма? IшiЎнiЎ желi бар едi Јой, – дейдi
маЈан.
Айналып-толЈанумен кластан шыјты. Сол кҐнi кеш-
ке шейiн балалар менi мазај јылумен болды.
Оју жылыныЎ аяЈында „кем јорытындыЈа келдi.
Директор ата-аналар алдында с†з с†йлеп, нашар ојитын
балаларды тґрЈызып јойып ґялтып, одан кейiн жајсы
ојитын балаларды жеке-жеке атап шыјты. БiздiЎ класта-
Јы жалЈыз екпiндi мен болатынмын. ‡те жајсы деген аты-
мен жој.
– Алтыншы класта Сейсенов Сайлау жајсы ојиды, –
деп директор к†зiмен ата-аналардыЎ iшiнен „кемдi тауып
алды. – СiздiЎ балаЎыз жајсы ојиды. Т„ртiбi де жајсы.
Жалпы †з класыныЎ алды.
…кем бiрдеЎе айтјысы келiп, орнынан тґрды.
– С†йлейiн деп пе едiЎiз? АйтыЎыз, айтыЎыз... – дедi
директор јоштап.
– ЅараЈым, – дедi „кем директорЈа јарап. – МајтаЈа-
ныЎа рајмет. Бiрај бiздiЎ тґјымЈа тiл мен к†з Ґйiр едi.
ЖґрттыЎ к†зiнше жајсы демей-ај орташа дей салсаЎ бол-
ды Јой...
Жґрт ду кҐлдi.
«Осы „кем-ај жґрттыЎ б„рiне кҐлкi болады да жҐредi
екен» деп iшiмнен ыза болып отырмын.
– Болмайды, ајсајал, – дедi директор басын шайјап. –
Бiз јайта жајсы ојыЈандарды нашарларЈа Ґлгi етуiмiз
керек.
– БасјаларыЎды Ґлгi етiп алсаЎдар жарар, – дедi „кем
јолын сiлтеп. – Немене, менiЎ балама Јана тiрелiп отыр-
сыЎдар ма? Анау ‡тегеннiЎ т†рт баласы бiрдей мектепте
ојиды. Соларды жајсы дей салсаЎдар, бiреу сендердi тек-
сере ме?

– 191 –
МґЈалiмдерге шейiн јыран-топан.
Оларды тыЎдап жатјан „кем жој.
– О, јґдауанда, – дейдi отыра берiп. – Бiреудi бiреуге
Ґлгi еткеннен бiрдеЎе шыЈатындай. Ѕґдай „уелде сана-
сына ештеЎе бермесе атасыныЎ басына жајсы оји ма?..
Ѕорытындыдан кейiн „кем менi артына мiнгестiрiп,
демалысја Ґйге алып кеттi. Апам да „бден саЈынып јал-
Јан екен. Шай Ґстiнде де, ет Ґстiнде де менi кезек-кезек
айналып-толЈанып, Ґйiрiлумен болды. Ѕайталап келiп,
јоя беретiн сґрајтары – «неге жҐдеусiЎ?», «јарныЎ аша
ма?», «ојуыЎ јиын ба?», «ауырЈан жојсыЎ ба?» т.с.с.
µйыјтарда менi орталарына алып жатты. ТҐн ортасында
ґйјылы-ояу кҐйiмде с†йлеген с†здерiн естiп жатырмын.
– …рi кетшi, „рi, – дейдi апам „кемнiЎ јолын менiЎ
Ґстiмнен итерiп, – ШаруаЎ јанша менiЎ баламда?
– ¦йбай, жаман кемпiр, – дейдi „кем даусын бiртҐрлi
жiЎiшкертiп жiберiп. – Мен јайда јалам сонда?
– Ѕайда јалсаЎ, онда јал.
– Дґрыс-ај, кҐлге аунап тауып алЈан шыЈарсыЎ?
Апам оЈан жауап бермейдi.
– АпасыныЎ жарыЈы, апасыныЎ тобасы. АпасыныЎ „нi,
апасыныЎ с„нi. АпасыныЎ айы, апасыныЎ тайы, – деп
ґйјастырып, айналып-толЈанып ж†неледi. ОЈан „кем
јосылады.
Содан кейiн „кем менiЎ маЎдайымнан, мґрнымнан
жыбырлата иiскеп:
– Ѕґдай-ау, „лi баяЈы кiшкентай кезiндегi иiсi. Мына
јарашы, кемпiр, – дейдi јайта иiскеп.
– К„не, – деп апам келедi.
С†йтiп жатып, бiржола ґйыјтап кетемiн.
* * *
…ке мен шешенiЎ арасында «жалЈыз ґл» деген атпен
бґлЈајтап жҐрiп мектептi бiтiрдiм. …кем тай сойып, той
iстедi. ШалдардыЎ батасын алды. Содан кейiн к†п
кешiктiрмей к†ршi отырЈан ТаупыјтыЎ јызына јґда
тҐскiсi келiп јопаЎдап едi, жиен аЈам мен апам:
– Бала ојимын деп отырса, ојыту керек. …йел „перiп,
јасыЎа байлап јойЈанда бiрдеЎе бола ма? Ѕазiр дҐниенiЎ

– 192 –
б„рi ојуда јалып отыр. Ѕатар јґрбысынан јалмасын, –
деп тойтарып тастады. Менi ојуЈа аттандырып тґрып
„кемнiЎ айтјан ајылы:
– ШыраЈым, жґрттан озам деп талпынып, к†зге тҐс-
пей-ај, ојуыЎды да шамалап ојып, јатарЈа iлесiп жҐр-
сеЎ болды Јой. Сосын жиi-жиi хат жазып, амандыЈыЎды
бiлдiрiп тґрсаЎ болды.
АстанаЈа келiп, университетке тҐстiм. Ата-ананыЎ ба-
уырынан шыјпай †скен мен секiлдi балаларЈа студенттiк
†мiр ґлан-асыр той-думанмен бiрдей болды. Сабајты „кем
тапсырЈандай ел јатарлы Јана ојып жҐрмiн. АлЈашјы
махаббат т„рiздi бiрдеЎелер басталды...
Бiрiншi курстыЎ жазЈы емтихандарын тапсырып бол-
Јаннан кейiн демалысја елге јайтатын ауылдыЎ балала-
рына iлесе алмадым. Менi студенттер арасында кҐрестен
болатын жарысја алып јалды. Ѕыста жаттыЈуларына
јатысып жҐретiнмiн. Тiптi екi рет факультетаралыј жа-
рысја да јатысјанмын. ЖеЎiл салмајта кҐресетiн пал-
уан „лде ауырЈан, „лде кетiп јалЈан – тренер менен б„лен-
дей Ґмiт кҐтпесе де, команданы толтыру Ґшiн менi ша-
јыртып алды.
– Сенi жарысја јалдырып отырмыз. КҐресе алмасаЎ
да, јара к†бейткенiЎ керек болып отыр, – дедi тренер. –
Кейiн спорт лагерiне путевка беремiз. ЖаЈдайыЎ жаман
болмайды. Келiстiк пе?
– Келiстiк, – дедiм. («К†п болса жыЈылармын, нем
кетiп барады» деп ойладым). Бiр жетiдей жаттыЈуЈа јаты-
насып, екi кҐннен кейiн жарыс деп отырЈанда Ґйден:
«…кеЎ хал Ґстiнде, тез жет» деген телеграмма алдым. Екi
к†зiм алајандай болды. Тренерге телеграммамды „келiп
к†рсеттiм. Ешјайсысы жiбермеймiз деп айта алмады.
Келесi кҐнi ґшајја отырып, ауданнан пошта ґшаЈына
отырып, шыјјан кҐннiЎ кешiнде Ґйге жеттiм.
¦йге кiрсем, „кем мен апам кешкi шайларына жаЎа
отырЈан екен. Менi к†рiп, екеуi де †ре тґра келдi. Бiрiнен
соЎ бiрi кезек-кезек айналып-толЈануда. МенiЎ бойым-
ныЎ †скенiн, даусымныЎ жуандаЈанын, тiптi тҐрiмнiЎ де
†згерiп кеткенiн јызыјтап, естерi шыЈып кеттi.
– ДенсаулыЈыЎ јалай, „ке? – дедiм отырЈаннан кейiн.
– ШҐкiр, – дедi „кем жастыЈын шынтајтап жатып.

– 193 –
– Хал Ґстiнде деген телеграмма алдым Јой.
– Оны †зiмiз „дейi салдырдыј... – Сосын: – Сенi
кҐреседi дейдi Јой, – дедi „кем менiЎ бетiме ажырая јарап.
Даусы «сенi арај iшедi дейдi Јой» деп сґраЈандай зiлдi
шыјты.
– И„, онда не бар?
– КҐресi јґрсын! – дедi „кем кейи с†йлеп. – Осында
демалысја келген балалардан сенi кҐреске јалды деп
естiгенде, з„ремiз з„р тҐбiне кеттi...
– Айналайын, сен бiзге батыр да, балуан да болмай-ај
јой. Аман болсаЎ, болар. Осы жер басып, јалјайып
жҐргенiмiздiЎ †зi, шетте жҐрсеЎ де, бiр сенiЎ јуатыЎ екенiн
тҐсiнесiЎ бе †зiЎ. ‡штi бар, јасты бар. ‡штескен бiреу
жазым јып кетсе јайтесiЎ... Ѕой, шыраЈым, аулај жҐр, –
деп апам шыјты.
Мен факультетаралыј жарыстарда ондай жазым јылу
болмайтынын айтып тҐсiндiре алмадым.
– ‡зге жґрт не Јып †лмей жҐр, – дедiм берiлгiм кел-
мей.
– ‡згелер кҐрессе, бес-алтау шыЈар, – дедi апам шай
јґйып жатып. – ЖґрттыЎ б„рi сен секiлдi жалЈыз дейсiЎ бе?
ШайдыЎ орта тґсында „кем јолыныЎ бiлеуленген та-
мырларын сипап отырып:
– ЖыјјандарыЎ болды ма? – дедi маЈан.
– …рине, болды.
Апам таЈы да шошып кеттi.
– Ѕґдай сајтаЈан Јой, „йтеуiр, – дейдi Ґрейленiп.
– КҐреске јалай шајырады, – дедi „кем т†мен јараЈан
кҐйi. – АтыЎды атай ма, „лде Сейсенов деп шајыра ма?
– …рине, Сейсенов деп шајырады. Т†решiлер јашан
да фамилиямен шајырады.
…кем т†решiлердiЎ фамилиямен шајыратынына риза
болып, жымиып, жаулыјтай орамалымен терiн сҐрттi.
ТаЎертеЎ жай тґрып, шайымды iшiп, Ґлкен кiсiлердiЎ
бiразына с„лем берiп келейiн деп киiнiп жатјам. Ауыз
Ґйден:
– К„не, кемпiр, жҐр, араЈыЎды јґй, бiрдеЎе „келдiм, –
дедi „лдекiм даурыЈып. Дауысына јараЈанда пошташы
Тайшыј секiлдi.
– Не боп јалды? – дедi апам.

– 194 –
– ЖҐрсейшi, алдымен араЈыЎды јґй, сосын берем.
– Ойбай, айтсаЎшы.
– БалаЎныЎ хатын „келдiм. БалаЎнан хат келдi.
– Тайшыј-ау, баламыздыЎ †зi де келдi Јой, – дедi апам
кҐлiп.
Екпiндей есiктен кiрiп келген Тайшыј менi к†рiп, аЎы-
рып јалды.
– Ѕап! – дедi с„лемдесудiЎ орнына санын ґрып, –
кешiгiп јалЈанымды јарашы. ШалдыЎ араЈын јайтып
келiп iшемiн Јой деп, †зiммен ала кетiп ем. Ѕап!
– СалаумаЈалейкҐм, – дедiм јолымды ґсынып.
– …ликiмсалам, јап!
– Отыр ендi, – дедi апам шкафты ашып жатып. – Хат
„келмесеЎ, арај бермес дейсiЎ бе? Бала келiп, јуанып
жатырмыз. ТойдыЎ араЈын iшпейсiЎ бе?
– Ойбай-ау, и„, той екен Јой, – дедi јуанып кеткен
Тайшыј отыра берiп. – БалаЎныЎ келгенi јґтты болсын,
кемпiр. Айтпајшы, и„, мына хатты да берiп јояйын. ‡зi
де келiп јалЈан екен. Бiзге хат кешiгiп келедi Јой.
Тайшыј менiЎ Алматыдан шыјпай тґрып жазЈан ха-
тымды апама бердi. Сосын алдына жайЈан дастарјанныЎ
шетiнен «бiссiмiлл„» деп, аузына бiр бауырсај салды да,
маЈан јарап:
– Ѕалай? – дедi.
Мен не деп жауап берерiмдi бiлмей, басымды изеген
болдым.
– Дґрыс, – дедi Тайшыј толыј јанаЈаттанып.
Апам орта б†телке арајты ТайшыјтыЎ алдына јойды.
Тайшыј рајаттана ж†ткiрiнiп, ыЎЈайланып отырды да:
– Сайлау iшпейтiн шыЈар, бала Јой, – деп арајты ста-
јанЈа толтырып јґйып алды. – Ал, кемпiр, балаЎ келiп,
јуанып жатыр екенсiЎдер. µзаЈынан сҐйiндiрсiн...
Тайшыј стајандаЈы арајты јаЈып салды да, тыжыры-
нып отырып бауырсај тiстедi.
– Сенен хат келгенде, – дедi маЈан бґрылып, – хатты
„кеп берiп, сҐйiншiсiне арај iшiп кететiнiм бар. Арајты
јайдан iшпей жатырмыз. Шал-кемпiрдiЎ јуанЈанын
јызыј к†рем Јой.
Тайшыј «аллауакбар» деп јолын жайып, ас јайырып,
дастарјанды жиып, бҐктедi де, орнынан тґрды.

– 195 –
Кешке мал сойылып, ауыл адамдары шајырылды.
Келесi кҐнi ‡мiрзајтыЎ машинасымен ауыл аралауЈа
шыјтым. ЅапталдыЎ суына шомылып, балыј ауладыј.
Ѕамыстык†лге барып, јайыјпен серуендедiк. №2 фер-
мада јонајта болдыј. ¦ш кҐн армансыз јыдырып,
т†ртiншi кҐнi Ґйге јайтып келдiм.
…кем Ґйде екен. Сиырларды тҐбекке апарып тастапты.
БаймаханныЎ Ґй iшiне ҐйдiЎ т†бесiнен к†здерiЎдi сала
отырыЎдар дептi.
– Неге кешiктiЎ? – дедi маЈан „кем.
– Ѕонајтан јонај, Ґлгергенiм осы...
Т†рдегi айнаЈа јарап, менiЎ альбомымды ајтарЈанда-
рын бiрден бiлдiм. АйнаныЎ Ґстiнде РайханныЎ суретi iлулi
тґр. Райхан екеуiмiздiЎ арамызда бiр кезде достыј јарым-
јатынастыЎ болЈаны рас едi. Сол кездерден белгi есебiнде
маЈан суретiн сыйлаЈан. Сыртында «СҐйiктi СайлауЈа
Райханнан» деген жазуы бар.
– МыналарыЎ не? – дедiм суреттi к†рсетiп.
…кем жаЎа к†ргендей суретке јарап, бiраз тґрды да:
– Осы баламды †зiме „кеп бер, – дедi басын к†терiп. –
Бiздi бiр јуантатын кезiЎ болды Јой...
Сырттан самаурын к†терiп апам кiрдi.
– Белiм шойырылып †лейiн деп жҐрмiн. Менi бiр аяй-
тын кезiЎ бола ма, – дейдi шојты к†сеп жатып.
Мен не дерiмдi бiлмедiм. СуреттiЎ сыртындаЈы жазуЈа
јарап иемденiп, т†рге iлiп јойып жҐрген „кем мен апам-
ныЎ јылыЈына iшегiм јата кҐлiп, суреттi айнаныЎ Ґстiнен
алып, альбомыма салып јойдым.
МенiЎ Ґйленгенiмдi к†ру екеуiнiЎ арманы едi. Ж„не
бґрынЈыдай јґда тҐсiп, той жасап, јазајтыЎ бҐкiл ырым-
жырымымен Ґйленгенiмдi јалайтын. …р демалысја кел-
ген сайын:
– ШыраЈым, бiз јартайдыј. СенiЎ јызыЈыЎды к†ремiз
бе, к†рмеймiз бе деген д„режеге жеттiк. Не ойлап жҐрсiЎ, –
деп мазалайтын „кем.
Т†ртiншi курста †зiммен бiрге ојитын К„мшат де-
ген јыз екеуiмiз отау јґратын болып шештiк те, жаз-
Јы емтиханды бiтiрiсiмен, мен Ґйге: «Адам алып бара
жатырмын, той жасай берiЎдер» деп телеграмма сал-
дым.

– 196 –
К„мшат бiзге Ґшiншi курста институттан ауысып
келдi. Ажары т„п-т„уiр, салмајты јыз едi. ‡зiмде жој
мiнездердi – ґстамдылыјты, сабырлылыјты соныЎ бо-
йынан к†рген соЎ, ойланбадым. АуылЈа тҐс ауа жеттiк.
¦й б†геттiЎ јапталындаЈы јыстауда отыр екен. Маши-
наны к†рiп, т†рт-бес кемпiр орамал алып, алдымыздан
шыјты.
– Масјара, мен не iстеуiм керек? – дедi К„мшат јґла-
Јыма сыбырлап.
– Мен јайдан бiлейiн. Айтјандарын орындай бересiЎ
Јой, – деп ајыл јостым.
Машинадан тҐстiк. Кемпiрлер К„мшатты јоршап алды.
Апам маЎдайынан сҐйiп, т†бесiне орамал бҐркедi. Абды-
рап жҐр. МенiЎ бетiмнен жол-ж†некей сҐйiп кетуге уајыт-
ты „реЎ тапты. К†п ґзамай малдан „кем келдi. Т†Ўiректегi
жґрт та жинала бастады. Б†геттiЎ јарсы бетiне киiз Ґй
тiгiлдi. Мал сойылып, жерошај басындаЈы јазанныЎ
т†Ўiрегiне јызмет јылЈан жас „йелдер јаптады. С†йтiп
„кем мен апам к†птен аЎсаЈан Ґлкен той басталды да кеттi.
Шымылдыјты киiз Ґйге „кеп јґрды. Жастар жаЈы тегiс
киiз Ґйге шыјсын деген ґйЈарым болды. Ойын-сауыј
јызып, киiз Ґйге адам сыймай кеттi.
ТаЎ ата той басјарып отырЈан ‡мiрзај келiннiЎ бетiн
ашамыз деп, јыстауда отырЈан Ґлкен јариялардыЎ б„рiн
киiз Ґйге алдырды.
Шымылдыј тҐрiлген. Басына жiбек ш„лi бҐркенген
К„мшат тҐрегеп тґр. ‡мiрзај домбырасын безiлдетiп,
беташарды бастады:
Айт, келiн-ау, айт, келiн,
АтыЎныЎ басын тарт, келiн.
Сауысјаннан сај келiн,
Жґмыртјадан ај келiн.
¦йдiЎ iшi сiресiп тґр. СыймаЈандары есiктен иiн тiресiп,
јайсыбiреулерi жабыјтан сыЈалайды.
‡мiрзај домбырасыныЎ басын бґлЈалајтатып:
Т†рде отырЈан јайын атаЎ
Сейсен шалЈа бiр с„лем, –

– 197 –
деген кезде К„мшат јайтер екен деп жҐрегiм дҐрсiлдеп,
јарап јалдым. К„мшат тап бiр бґрынЈыныЎ јалыЎдыјта-
рындай иiлiп тґрып, тiзелеп с„лем бергенде, уѕ деп демiмдi
бiр-ај алдым. Т†рге јарап едiм, „кем жылап отыр екен.
– Ѕґдай-ау, јаланыЎ јыздары да с„лем јылуды бiледi
екен Јой, – деп, „йелдер гуiлдесiп кеттi.
Ырду-дырдумен тойЈа жиналЈандар кҐн шыЈа бiр-ај
тарады.
ЕртеЎiне кешке јарай ел аяЈы басылЈан кезде „кем
«келiн балама шай јґйдыртамыз» деп жиен аЈамды, Сма-
Јґлды, к†ршi ТаупыјтыЎ Ґй iшiн шајыртты.
Шай келдi. Б„рiмiздiЎ к†зiмiз К„мшатта. К„мшат жiбек
ш„лiсiн бҐркенiп, јысылып-јымтырылып, шай јґйып
отыр. Апам жаЎылысып кете ме деп јорыјјандай, сҐтiн
тајап берiп, самауырынды жајындатып, шайдыЎ јалды-
Јын т†гiсiп, б„йек болып отыр.
…кем СмаЈґлЈа јарап:
– ЅабиларЈа хабар жетпедi ме екен, келе алмады Јой, –
деп „Ўгiме бастаЈан болады. Бiрај Ѕабиды ойлап тґрма-
Јаны сезiлiп тґр. Анда-санда К„мшат жајја бiр к†з тас-
тап, орамалымен желпiнiп јояды. ‡Ўi кҐлiмсiреп,
ж†ткiрiне бередi.
К„мшат сыннан мҐдiрмей †ткен секiлдi. Кешке жа-
тарда К„мшат жыламсырап, маЈан екi тiзесiн к†рсеттi.
– Тiзем бастырмай јалды. Екi с†тке болды јисаймаЈа-
ныма, тiптi жан жој, јарашы.
– ЕштеЎе етпейдi, – деп жґбаттым. – ЕЎ жајсысы,
барлыј сыннан сҐрiнген жојсыЎ... Тiзеге иiлiп с„лем
берудi јайдан Ґйренiп жҐрсiЎ?
– ШымылдыјтыЎ iшiнде отырЈан келiншектерден
сґрап алдым, – дедi К„мшат тiзесiн сипап.
Мен К„мшаттыЎ тiзесiн ујалап беруге ендi кiрiсе
бергенiмде есiк сыјыр етiп, апам кiрiп келдi. ЅолындаЈы
бiр меске јымызды алдымызЈа јойды да:
– Кiсiлерден жырып алып едiм, – деп јајпаЈын ашты. –
Ащылау болса, сапырып iшерсiЎдер.
Содан кейiн есiне жаЎа тҐскендей менi к†рiп:
– АпасыныЎ жґлдызы, апасыныЎ јґндызы, апасыныЎ
јґлыны, апасыныЎ жґлыны, – деп баяЈы †зiнiЎ „детiмен
ґйјастыра ж†нелдi.

– 198 –
Апам шыЈып кеткеннен кейiн К„мшат:
– АпасыныЎ кҐшiгi, апасыныЎ мысыЈы, – деп менi
мазај јыла бастады.
Бiз Ґйде бiр айдай болдыј. Т†Ўiректе шајырЈан туыс-
тар к†п болып едi. Бiрај „кем:
– ‡здерi неб„рi бiр-ај ай болады екен. Ѕайсысына
бiрдей жiбере берем. Онан да Ґйде болсын, – деп к†п
жерге жiбермедi.
…кем тiптi бiздi јайтадан ојуЈа да жiбергiсi келетiн тҐрi
жој. Боз ала таЎнан тґрып, жылјыларды „келiп байлата-
ды да, б†геттiЎ Ґстiнде ерсiлi-јарсылы жҐредi де јояды...
Анда-санда бiздi оянсын дегендей ж†ткiрiнiп, белгi бередi.
Кейде естiртiп:
– Ш†лдедiк јой, – дейтiнi бар.
…кемнiЎ «ш†лдедiк» дегенiн естiсе, К„мшат з„ресi ґшып
кетедi. Апыл-Јґпыл киiнiп, ґйјылы-ояу кҐйiнде самаурын
јоюЈа кiрiседi. Апам келген к†ршiлерге: «БiздiЎ К„мшат-
жан» деп с†йлейтiн болды. Ајыры бiздiЎ де јайтатын
уајытымыз болды. Ѕайту сапарымыз „кем мен апамныЎ
осы уајытја шейiнгi јуанышын басып тастаЈандай болды.
Ѕанша жыламауЈа тырысып, †здерiн-†здерi жґбатјан бол-
са да, тҐрлерiнен јимай, уайым жеп тґрЈандары к†рiнiп тґр.
АлматыЈа келгеннен кейiн апамныЎ бiзге деген посыл-
касы тiптi Ґзiлмейтiн болды. ПосылканыЎ iшiндегi хатта
ылЈи: «К„мшатжанныЎ јандай тамајја к†Ўiлi шабады,
айта жазыЎдар» деген с†з жҐредi. Мен ґзај уајыт бґл
с†здерiне тҐсiнбей жҐрдiм. (С†йтсем, К„мшаттыЎ жерiк
асы бар ма деп сґрап жҐргендерi екен).
Ел жајтан бiреу келсе, „кем тек бiздiЎ ҐйдiЎ адресiн
ґстатып жiберетiн болды. Жиналысја, демалысја, јара-
луЈа келгендердiЎ б„рi бiздiЎ Ґйге бiр сојпай кетпейдi.
Бiр кҐнi ауылдан жиналысја ‡мiрзај келдi. ТаЎертеЎ шай
iшiп отырып:
– Iшi бiлiнбейдi Јой, – дедi маЈан К„мшатты к†рсетiп.
– Бiлiнбегенi јалай?
– Осында келгендердiЎ б„рiн „ке-шешеЎ оЎаша ша-
јырып алып, К„мшатжанныЎ iшi бiлiнбей ме, байјама-
дыЎдар ма деп сґрайды, – деп кҐлдi ‡мiрзај. – …неукҐнгi
барЈан Естай «келiннiЎ iшi бар секiлдi» деп барЈан екен,
„ке-шешеЎ м„з болып, т†Ўiректi шајырып жҐр.

– 199 –
К„мшат јызарып кеттi.
– БҐкiл ауыл сондай ма, жој тек сенiЎ „ке-шешеЎ
Јана осындай ма? – дедi кешке јґлаЈыма сыбырлап.
…кем мен апамныЎ ендiгi армандары – немере едi.
Ајыры немере де болды. Бiз де ојуды бiтiрдiк. …кем таЈы
бiр тойЈа дайындыј жасап жатты. …кем мен менiЎ арам-
даЈы болмашы бiр јайшылыј осы тґста басталды. Олар
менi елге келер деп кҐтiп жҐрген, мен аспирантурада јала-
тын болдым.
…кем мен апам таЈы да: «¤ылым деген не п„ле, осы
оју жетпей ме? ЖґрттыЎ баласы бiтiрiп, келiп жатыр. Бiздi
не iстейсiЎ сонда», – деп баяЈы „ндерiне салып к†рiп едi,
мен к†нбедiм.
‡йткенi мен аспирантураЈа бґл жолы тҐспесем, сiр„
да, тҐсе алмайтынымды сездiм. …ке-шешем ренжидi де
јояды.
Одан екiншi баламыз болды. …йтсе де екi баламыздыЎ
арасына Ґш жылдай уајыт тҐсiп кеткен. Бґл апама мҐл-
дем ґнамады. Жазда командировканыЎ жаЈдайымен Ґйге
сојјанымда, апам оЎаша шајырып алып:
– К„мшатжан неЈып кешеуiлдеп жҐр... ЅаланыЎ
„йелдерi д„рi iшедi дейдi, сондай бiрдеЎе жасап, масјара
болып жҐрген жојсыЎдар ма, – деп кҐдiк айтты.
АлЈашјы ґлымызды мектепке берерде таЈы да дау туды.
…кем мен апам баланы «бiзге бер, ауылдан ојытайыј, бiзге
де алданыш керек» дедi. Бiз јаладан ојытјымыз келедi.
…ркiмнiЎ бiр арманы болатыны секiлдi, менiЎ де бiр ар-
маным баламды јаладан, †з јолымнан ојыту едi... ‡згелер
секiлдi мен де баланы кiшкентай кезiнен т„рбиелесем деп
едiм. Музыка немесе спорт мектебiне немесе арнайы Јылы-
ми баЈыттаЈы мектепке, не шет тiл группаларыныЎ бiрiне
берсем деп ойлап едiм. Б„лкiм, бiр таЎЈажайып јабiлетiнiЎ
бетi ашылар деген д„ме де к†Ўiлiмде жој емес-тiн.
Жалпы барлыј ата-аналар секiлдi менде де †зiм жет-
пеген жерге балам жетсе екен деген ой болды.
…кем тґЎЈыш рет маЈан к„дiмгiдей ренжiдi. С†йтiп
жҐргенде „кемнiЎ бауыры ауыратын болды. ‡зi хатја
жаздырмаса да, елден келгендерден екi-Ґш рет аурухана-
Ја тҐсiп шыјты дегендi естiдiм. «Келiп, емдел» деп хат
жазып едiм, «Ѕазiр т„уiрмiн» деген жауап алдым.

– 200 –
‡мiр †стiп †тiп жатты. Мен кандидаттыЈымды јорЈа-
дым, Ґш б†лмелi Ґй алдыј. Ендi „ке-шешемдi јолЈа ал-
сам деген ой туа бастады.
Жазда балаларды алып, К„мшат екеуiмiз елге келдiк.
…кем т†сек тартып жатып јалыпты. Бiз барЈан соЎ басын
к†тердi. Бiрај алып кетемiз дегенiмiзге к†нбедi.
– Келесi жылы †зiм барамын,– дедi немересiн иiскеп
отырып. – Биыл малды ешјайда јосјан жојпыз. БаЈа-
тын адам жој. Амандыј болса, келесi жылы малды жан-
жајја тапсырамын да, апаЎды алып, АлматыЈа жетiп ба-
рамын.
Ендi мiне, келесi жылы баратын „кем хал Ґстiнде жа-
тыр. Жанында отырып, „кеме јатысты †ткен кҐндердi
есiме алып, ґят пен †кiнiштен азап шеккеннен басја јылар
јайраным жој. Тiптi мойнымдаЈы парызымды †темек
тҐгiл, „кеме †лшеусiз јиянат жасаЈандай сезiнемiн †зiмдi.
Ѕґдай-ау, айдаладаЈы бiреудiЎ де жајсылыЈына жај-
сылыјпен жауап јайтарасыЎ, ал †зiЎдi дҐниеге „келген,
сен Ґшiн отја да, суЈа да тҐскен „кеЎе ешјандай жајсы-
лыј жасай алмау не деген јылмыс! Рас, мґныЎ б„рiн де
„кем кешiрер едi. …кеме бататыны – тґјымына јґт да-
рып, ҐйдiЎ iшi толЈан бала болып, астаЎ-кестеЎi шыЈып
жатса деген тiлегiнiЎ орындалмай кеткенi. СоЎЈы кезде
апамды салып: «К„мшатжан неЈып тојтатып јалды, ден-
саулыЈы јалай екен», – деп айтјыза беретiн. ‡з тґјымы-
ныЎ одан „рi берiк жалЈасып кете алатынына к„мiл сен-
беген адамныЎ бiр арманын iшiне бҐгiп кететiнiн мен кеш
тҐсiндiм.
* * *
…кем таЎертеЎгiлiк шай Ґстiнде басын к†терiп отыр-
ды. Шайдан кейiн айна алдырып, сајалын тарап, тҐрiн
к†рiп, бiраз жатты. …кемнiЎ јозЈалысы кҐндегiден г†рi
ширајтау секiлдi, бiрај жанары тым †ткiр едi. БґрынЈы-
дай Ґй iшiндегi ґсај-тҐйек заттарЈа м„н бермейдi. Тiптi
кiрген-шыјјан жґртја да назар тојтатпайды. ‡зiмен-†зi.
Тек тҐс кезiнде бґрынЈы „детiмен:
– БаланыЎ јарны ашты Јой, тамај iстеп пе едiЎдер? –
дедi апама.

– 201 –
– Ѕуырдај јуырып жатырмыз, – дедi апам жҐре
с†йлеп.
ТҐстен кейiн „кем нашарлай бастады.
– Бала јайда? – дедi бiр кезде „лсiз Ґнмен.
ЖҐгiрiп „кемнiЎ жанына келдiм. Апам да, жиен аЈам
да, СмаЈґл, соныЎ алдында Јана келген ‡теген шал –
б„рi „кемнiЎ јасына жиналды.
– Ѕалјам, – дедi „кем јолымды ґстап, – шешеЎдi
ренжiтпе...
Одан кейiн апамныЎ јолын алды.
– Бајґл бол, – дедi к†зiн айырмай. – Ѕош... Ѕайтейiн...
БiздiЎ еЎiреген Ґнiмiз јаттырај шыЈып кеткен соЎ:
– Тек, жыламаЎдар. Арыздасып јою дегеннiЎ јателiгi
жој. Неге осынша жылайсыЎдар? – деп басу айтты ‡те-
ген шал.
…кем жиен аЈаммен, СмаЈґлмен арыздасып јоштасты.
Содан кейiн ‡тегенге јолын созды:
– Бiр жылы туЈан т†л едiЎ... тiршiлiкте артыј кеткен
жерлерiм болса, кеш!..
‡теген јалтасынан орамалын алып, к†зiнiЎ жасын
сҐрттi.
– ‡зiЎ де кеш, Сейсен! Пенде болЈан соЎ артыј-ауыс
с†здерiмiз болЈан шыЈар... Жамандыјја јиЈан кезiм жој.
Ѕош, јґрбым! Мен де к†п ґзамаспын. СоЎыЎнан
жетермiн...
‡тегеннiЎ с†зiне Ґй iшiнде жыламаЈан адам јалмады.
– МолдаЈа адам жiберiп пе едiЎдер? – дедi „лдекiм.
Жиен аЈам молданы алдыртуЈа кiсi жiбермек болып,
сыртја шыЈып кеттi. МолданыЎ Ґйi поселканыЎ еЎ
шетiнде болатын. Ол келгенше „кем басын к†терiп,
к„дiмгiдей тыЎайып јалды. Молда кiрiп келгенде, „кем
сусын iшiп отыр едi.
– Оу, шалыЎ тыЎ Јой, – дедi молда кҐлiп.
– ЖаЎа бiр „зiрде т†мендеп кеткен соЎ, шајыртып едiк, –
дедi жиен аЈам молдаЈа жастыј тастап жатып.
¦й iшi јайтадан к†Ўiлдене бастады.
– Бiз „лгiнде Сейсенмен арыздасып јойып едiк, – деп
‡теген молдаЈа јарады.
– Мына јаз ДосмаЈамбет былтыр ауырЈанда бҐкiл Ґй
iшiмен арыздасып, артынан жазылып, тґрып кеттi Јой, –

– 202 –
дедi молда јалтасынан таспиыЈын алып жатып. – Кез-
дескен сайын ґятты болып жҐрмiн деп јояды маЈан.
Арыздасјаннан кейiн де жазылып кетуге болады екен
Јой деген бiр Ґмiт жҐрегiмiзде тґтанып, к„дiмгiдей серпiлiп
јалдыј. …ЎгiмемiздiЎ б„рi †стiп аяј астынан жазылып
кеткен адамдардыЎ т†Ўiрегiнде болды. Молда айтылЈан
„Ўгiмелерге «б„рi де јґдайдыЎ бґйрыЈына байланысты,
бґйрыјтан артыј ештеЎе болмај емес» деген тґжырым
жасады.
Жиен аЈам:
– Мен Ґйге барып келейiншi, атја ш†п салынбап едi, –
деп орнынан тґра бергенi сол едi:
– Молдеке, берi келiЎiзшi, – дедi „кемнiЎ јасында
отырЈан СмаЈґл. – Сейсен т†мендеп кеткен секiлдi.
ТаЈы да анталап, „кемдi јоршап алдыј.
…кемнiЎ к†зi жґмулы, аузы ашылып, кеудесi сыр-сыр
етедi. Алдында д„л осылай ґйыјтап жатјанын талай рет
к†ргенмiн. Сондыјтан б„лендей јауiптi жай болар деп
ойлаЈан жојпын.
Молда мен ‡теген јабаттасып, „кемнiЎ тамырын ґста-
ды. Молда кҐбiрлеп, иман Ґйiруге кiрiстi. Мен алдында
байјамаЈан екенмiн, „кемнiЎ к†зi т†Ўкерiлiп, жартылай
ашыј жатыр екен. Кеудесiндегi сырыл да, демi де б„сеЎ-
дей бердi.
– Шымылдыј „келiЎдер, – дедi молда дауыстап. – Тек
жыламаЎдар. Жай талып кеттi. Талып кеткенде жыламас
болар.
Молда мен ‡теген алып келген ај шымылдыјты
„кемнiЎ т†сегiне керiп байлады да, бiздi ыЈыстырып, †здерi
шымылдыјтыЎ iшiне кiрдi. Операция жасап жатјан
д„рiгердiЎ шыЈуын кҐткендей б„рiмiз де керулi тґрЈан
шымылдыјја јарап јалыппыз.
…лден уајытта шымылдыј iшiнен басы селкiлдеп ‡те-
ген шыјты. Мен еш н„рсеге тҐсiнбей, аЎырып јалдым.
‡тегеннiЎ:
– Аттанып кеттi, – деген жарыјшај Ґнiн естiгенде ба-
рып „кемнен бiржола айырылЈанымды бiлдiм.
Осы кезде к†кiрегiмде жҐрген барлыј †кiнiш, јайЈы
уыты кеудеме шауып, бҐкiл тiрлiгiмнiЎ јґдайы – „кем-
нен м„Ўгi айырылЈанымды тҐсiнiп, еЎiреп жылаЈан

– 203 –
кҐйiмде шымылдыјја ґмтылдым. Шымылдыј iшiне мол-
да босатпады.
– ШыраЈым, балалыјты јой, †лiкке обал болады. Алла
таЈала „кеЎе иман берсiн. Ендi ол бґл дҐниенiЎ адамы
емес. Сондыјтан мґныЎ јиянат болады. Сабыр јылыЎ-
дар, сабыр.
Кiмдер екенiн айырып болар емеспiн, кезек-кезек
келiп, менi јґшајтап к†рiсiп жатыр. Тек апамды даусы-
нан айырдым.
– Асјар таудай „кеЎнен айырылдыј јой, жалЈызым-
ай! ЅанаттыЈа јајтырмай, тґмсыјтыЈа шојыттырмай,
†сiрiп едi, жалЈызым-ай! – деп тас јып јґшајтап, айы-
рылмай јойды.
Бiр шамада:
– Сабыр јылыЎдар, жамиЈат. Шалдан айырылдыј. Ендi
жајсылап аттандырмај парыз. ‡здерiЎе †здерiЎ берiк бол-
масаЎдар болмайды, – деген молданыЎ даусынан кейiн
у-шу саябырлаЈандай болды.
Жиен аЈам мен СмаЈґл, ‡теген шал, таЈы бiр-екi адам
есiк жајта тҐрегеп тґрып, ендiгi шаруашылыјты ајыл-
даса бастады. Жан-жајја хабар тарату керек, арЈы шетi
ТојанайЈа дейiн... К†ршi ауылдаЈы шалдардыЎ б„рi бiр
тҐн iшiнде келе алмайды, оларды таЎертеЎ арнайы ма-
шинамен алдыртјан ж†н. МалЈа бiр естияр адамды
жiбермесе, жетпей јалуы мҐмкiн. Ѕырыј шајырым жер
оЎай емес. ‡тегеннiЎ барЈаны ж†н шыЈар. БґрынЈы
пiскен нан жетпейдi, екi жерден јазан орнатып, нан
пiсiру керек. Пiрк„ншiк бiр жајја кетiп јалып
жҐрмесiн, алатын жыртысымызды ала алмай јалып,
масјара боламыз. СҐйекке салатын киiмдердi бiреуге
тапсырЈан ж†н. СҐйекке тҐсуден мына к†ршi Ѕайыр-
бек шал јалып јойып жҐрмесiн. Сынаушы к†з Јой...
МолдаЈа атайтын малды кемпiрдiЎ †зi айтсын... таЈы сол
сияјтылар.
Ајыры ‡теген малЈа баратын болды.
ЅалЈан шаруашылыјты тiкелей †зi тындыратын бо-
лып, жиен аЈам сыртја шыјты. ¦йдегiлерге јызмет етуге
СмаЈґл јалды.
Т†Ўiректегi халыј естiген беттерiнде к†Ўiл айтуЈа то-
пырлап келiп жатыр. Жылай-жылай екi к†зiм бґлаудай

– 204 –
болып, аштырмай јалды. Басым зырјылдап, шекем су-
ырды. Ендi шалдар келген „йелдерге:
– Сайлау шаршап јалды. К†п жылатпаЎдар, јарајта-
рым. БайјаЎдар, шамалаЎдар,– деп тежеу сала бастады.
ТҐн ортасына јарай Ґй iшiндегi у-шу бiр јалыпја тҐс-
кен секiлдi болды. Ѕайта-јайта шай келдi. Шалдар „кем
туралы „Ўгiме бастады. С†здерiнде ешбiр ренiш-кҐйiнiш
жој. Осылай болуы заЎды да, тiптi осынысы дґрыс бол-
Јандай, емiн-еркiн јалжыЎдасып, ендiгi †лiмнiЎ кезегiне
дауласып, „Ўгiме-дҐкенмен Ґй iшiндегi †лiм елесiн бiрте-
бiрте сейiлте бердi.
– Апырмай, Сейсен „улие екен,– дедi молда шайын
ґрттай отырып.– К†з жґмардыЎ алдында бiр саЈаттай
бґрын Јана Ґй iшiмен арыздасып, менi шајыртјан екен.
Мен келгеннен кейiн-ај, кҐтiп жатјандай т†мендей
бердi.
– ‡ле †лгенше ајылынан, не с†зiнен жаЎылмады Јой,–
дедi СмаЈґл.– К†зi жґмылЈанша б„рiмiздi танып жатты.
– Жарыјтыј-ай!
– Япырай, „! – дестi шалдар бастарын шайјап.
– Ѕанша ауырЈанда д„рменi јашып, д„ретi јинап,
берекенi алып к†рген емес јой, – деп с†зге араласты есiн
жия бастаЈан апам. – Таза кеттi Јой... Жој, жој...
– Ѕалай болЈанда да, „йтеуiр кемпiрдiЎ алдында кеткенi
јандай жајсы. Келiнге јараЈан кҐн болса, не болмајшы.
Кiрiп-шыЈудыЎ †зi ајирет јой, – деп јауiп бiлдiрдi шал-
дар.
Келiнге јараЈан кҐннiЎ јиын екенiн д„лелдеу Ґшiн
„рјайсысы жеке-жеке мысалдар келтiрiп, сондай кҐйге
тап болып отырЈан кейбiр к†зi тiрi шалдардыЎ халдерiне
аяныш бiлдiрiп, оЈан јараЈанда „кемнiЎ мынау †лiмi
јґдайдан тiлеп алатын †лiм екенiн айтып, тап бiр „кем
†лмей јалЈанда жаЈдайымыз јиындап кететiндей, осы-
ныЎ б„рiн с„тi тҐскен iске „кеп тiредi.
ТҐн ортасы ауЈанда жылјыны алып, ‡теген оралды.
¦стi-басы малмандай су болып ‡теген Ґйге кiрiп келген-
де, отырЈан жґрттыЎ б„рi аЎтарылып, таЎ-тамаша болды.
– Ойбай-ау, ґшып келдiЎ бе, не iстедiЎ?
– МалыЎ бар ма?
– ¦стi-басыЎ неге су? – деген сґрајтар јаптап кеттi.

– 205 –
– Оралмамен жҐрсем, таЎ ата бiр-ај келетiн тҐрiм бол-
ды, – дедi ‡теген тґмаЈын босаЈадаЈы шегеге iлiп жатып, –
барып малды тапјанша не заман †ттi. Ѕайтарда јатты
жҐрсем, семiз байтал барлыЈып, етi бґзылып кетер деп
јорыјтым. Сосын т„уекел деп т†телеп †зеннен †ттiм.
Жґрт шошып кеттi.
– Ойбай, не дейдi?! ТҐн iшiнде ме?..
– Астапыралла! ЖҐрегiЎ јайтып дауалап жҐр.
– Тай-јґлындай бiрге †скен Сейсен †лiп жатјанда
жаннан јорјып жҐрейiн бе? Сейсенге јылмаЈан јызметтi
„лдејашан сҐйегi јурап јалЈан „кем НґрымЈа жасаймын
ба?.. – ‡теген су сiЎген етiгiн шеше алмай, „уре болып
жатты. – ТаЎертеЎ келген мал јашан сойылады?..
‡тегеннiЎ тҐн iшiнде †зеннен †туi Ґлкен азаматтыј
болЈанын жґрт жаЎа сезiп, таЈы да жамырай бастады.
– …й, бґрынЈыныЎ адамына дауа бар ма! – дедi „лдекiм.
– ‡текеЎнен басја адам болЈанда малдыЎ Ґлгеруi де
јиын екен, дегенмен дґрыс болыпты, – дедi таЈы бiреуi.
– ‡лiкке осылай јызмет етпек керек, – деп ајыл айт-
ты молда.
‡теген бґлай јызмет ету †зiнен басја ешкiмнiЎ јолы-
нан келмейтiнiне сенiмдi пiшiнмен т†рде ныј отыр.
Осылайша „Ўгiме-дҐкен јґрып, тойЈа жиналЈандай
бiрiн-бiрi јаЈытып, јалжыЎ айтысып, †лiктi кҐзеткен
шалдар таЎ атјанша бiр к†з iлмедi. Молда тҐнiмен јґран
шыЈарды. ТаЎертеЎ бiр топ шал сҐйекке тҐстi. СҐйекке
тҐскен шалдарЈа киiм б†лiсерде Ѕайырбек шал „кемнiЎ
саптама етiгiн алмай, †кпелеп шыЈып кеттi.
– Е, мейлi, – дедi „лдејалай јырсыЈып јалЈан жиен
аЈам. – Басја беретiн тҐгiм жој. …шейiн сандалып... …йтпе-
се тҐгi жој, киiлмеген, жап-жаЎа саптама етiк...
Тамај iшiлiп, „лденеше рет јґран ојылЈаннан кейiн,
†лiктi шыЈарарда молда д„уiр айналдырды. ЖґрттыЎ б„рi
топырлап, ауыз Ґйге сыймай кеттi. Жиен аЈам менi ша-
јырып, молданыЎ алдына отырЈызды. Молда аятын ай-
рыјша бiр сазды „уенмен сарната ојып, „лден уајытта:
– СейсеннiЎ азан шајыртып јойЈан аты кiм? – дедi
дауыстап.
– Сейсен †зiнiЎ аты емес пе?..
Жґрт аЎтарылып бiр-бiрiне јарады.

– 206 –
– Азан шајыртып јойЈан аты... – деп кҐмiлжiп јалды
жиен аЈам.
Апам да Ґнсiз отыр. Кенет:
– Сейсенбай, – дедi шалдардыЎ бiрi.
– Азан шајыртып јойЈан аты кiм? – деп јайталады
молда.
– Дґрыс, сол дґрыс, – дедi апам „лгi шалдыЎ с†зiн
јґптап.
Мен †з „кемнiЎ шын атын жаЎа естiп тґрЈаныма iштей
таЎ јалдым.
Молда „кемнiЎ туЈан жылын сґрады. Сенбей тґрЈан-
дай:
– ¦кiметше емес, шын жылын айтыЎдар, – деп дауыс-
тады.
Ајыры д„уiр айналдыру аяјталып, кiлемге оралЈан
†лiктi сыртја шыЈарып, машинаЈа салды.
– Дґрысы арбамен апарЈан Јой, бiрај ендi машинадан
басја к†лiк јалмады, „рi †зi соншама жер, – деп ајтал-
Јан болды молда.
ЅабiрдiЎ басына келгеннен кейiн жерiнiЎ керемет
жґмсај болЈанын, ҐйiнiЎ аузын жабатын кiрпiштердiЎ
соншалыјты мол келгенi бiрсыпыра „Ўгiме болды. Жиен
аЈама бҐйiрден тескен лајат ґнамай, кҐрегiн алып †зi
тҐсiп, „лдебiрдеЎелерiн ж†ндеген болып, бiр уајытта шаЎ-
шаЎ болып јайта шыјты.
Ѕабiрге топырај салдыј. ЖґрттыЎ б„рi †лiк алдында-
Јы еЎ соЎЈы парыздарынан јґтылып јалуЈа асыјјандай
кҐрекке кезекке тґрды. Бiрнеше адам јґран ојып,
јабiрдiЎ бґрыш-бґрышына јойЈан ајшаны б†лiсiп алды.
Жыртыс жыртылды. ЖиналЈандар ајырЈы рет јолдарын
жайып, „кемнiЎ †те жајсы аттанЈанын „Ўгiме јылып,
†ткен жолы ЖарјымбайдыЎ кемпiрiн к†мгенде кҐрек
батпаЈан жердiЎ јалайша жґмсарып кеткенiне таЎ јалы-
сып, орындарынан тґрды.
Т†рт-бес кҐннен кейiн „кемнiЎ жетiсiн бердiк. ТаЈы да
мал сойылып, нан пiсiрiлiп, бҐкiл к†ршi-к†лем абыр-са-
быр болып жҐр. К†ршi ауданнан да бата јылып келiп
жатјандар бар. Бiз тiптi уайым-јайЈыны ґмытып, бҐкiл
ынта-ыјыласымыз жґртты шајыру, тамајты, шайды
Ґлгерту, азаЈа келгендердi б†лме-б†лмеге орналастыру,

– 207 –
таЈы да сол сияјты толып жатјан шаруашылыјтарЈа ауып
кеттi.
Д„м Ґстiнде бесiншi ауылдан келген Оспан молда мен
†зiмiздiЎ кiшi молда айтысып јалды. Кiшi молда јол сҐр-
туге берген газеттi алмай, майлыј сґрады.
Осы кезде Абыл шал:
– БiздiЎ молда осы јазитке јол сҐртпейдi, шариЈатта
сҐйдеп жазылЈан ба? – деп Оспан молдаЈа јарады.
Оспан †зiнiЎ аузынан шыјјан с†здiЎ шариЈат с†зiнен
бiр кем болмайтынын жајсы бiлетiн айрыјша
жауапкершiлiкпен маЎызданып бiраз отырды да:
– Ѕазитке сҐртуге болады, – дедi АбылЈа јарап. –
Ѕазитке сҐрту шариЈатја јайшы келмейдi. Онда тґрЈан
харам ештеЎе жој.
БґЈан кiшi молда шамданып јалды. Екеуi шариЈаттан
„ртҐрлi мысалдар келтiрiп, бiраз айтысты. Бiрај с†здерiне
јараЈанда јґранда д„л газетке байланысты айтылЈан нај-
тылы нґсјау жој екенi байјалып тґр.
– Бiреу аттан тҐсiп жатыр, – деп хабарлады есiктен
балалардыЎ бiрi. «Бґл кiм екен?» – деп жиен аЈамныЎ
бґрыла бергенi сол едi, есiктен Ґстiнде јаудырлаЈан пла-
щы бар шојша сајалды, ајсары шал кiрiп келдi. Келген
бетте т†рге отыра јалып, јґран бастады. Ѕґран ојылып,
јол жайылЈаннан кейiн барып, амандыјја к†штi.
– И„, јаза јайырлы болсын, б„йбiше, – дедi апама
јарап. – Иманын жолдас јылсын. Бiз алдыЎгҐнi Јана
естiдiк. Болмаса јызмет јылуЈа кеудеде шыбын жан
тґрЈанда жетуге болатын едi. ЅалЈанЈа Јґмыр берсiн. Та-
нымай јалдыЎ ба, мен Айдарханмын Јой... К†ршi аудан-
да тґрамыз.
– А-а, – деп жалт јарады апам. Содан кейiн ойланып
јалЈандай с„л тґрды да, дауыс јылып јоя бердi. ТаЈы да
јґран ојылды. ЅолЈа су јґйылды. Шай келдi.
– СейсеннiЎ жалЈыз ґлы осы бала ма? – деп Айдархан
маЈан јарады.
– И„, – дедi жиен аЈам.
Айдархан „кеммен бiрге болЈан кҐндерiн „Ўгiмелей
келiп:
– ШыраЈым, – дедi маЈан јарап. Сейсен екеуiмiз
кiшкене кҐнiмiзден бiрге †сiп ек. КiсiнiЎ ала жiбiн атта-

– 208 –
майтын, сыртынан с†з с†йлемейтiн, кiсiлiгi биiк жан едi.
…кеЎе тартсаЎ, жаман болмассыЎ. …кенi жојтаЈан да жај-
сы. Бiрај езiле беруге болмайды. ЖалЈызынан айырылып
жатјандар да бар. И„... Содан сајтасын деЎдер.
Апам к†зiне жас алды.
– ЖыламаЎдар, – дедi Айдархан тајиясын шалјайтып. –
У„йiмге берiк болЈан ж†н. И„... БаяЈыда бiр ханныЎ жал-
Јыз ґлы †лiп, к†Ўiл айтуЈа Едiге би келгенде басын к†тер-
местен: «МенiЎ бґл јайЈым јайтсе јалады?» деп сґрапты
дейдi. Сонда Едiге би тґрып:
– Ей, ханым, – десе керек.
– Ей, ханым, сенiЎ бґл јайЈыЎ,
Келелi бидiЎ кеЎесiнде јалады,
Биiк таудыЎ т†бесiнде јалады,
‡зен-судыЎ к†бесiнде јалады,
Ѕыран јґстыЎ јияЈында јалады,
ЖҐйрiк аттыЎ тґяЈында јалады,
Сґлу жардыЎ јойынында јалады,
µлы тойдыЎ ойынында јалады,
Осы айтјанымды iстемесеЎ,
‡ле-†лгенше †зiЎнiЎ мойныЎда јалады, –
деген екен.
– Япыр-ай, „! – дестi отырЈандар таЎырјап.
– Сол айтјандай, – дедi Айдархан с†зiн жалЈап, –
†лгеннiЎ артынан †лмек жој. Берiк болЈан ж†н. Мiнеки,
јандай јылып ж†нелтiп жатыр. ЕлдiЎ ортасы деген осы
Јой...
Келесi кҐнi мен ауданЈа баратын совхоз директоры-
ныЎ машинасына iлесiп жҐрiп кеттiм. ЅайЈы жҐгi
жеЎiлдеп, бойым сергiп јалЈан секiлдi. ‡лiктi јадiр тґтјан
осынау јыруар †лiм жоралЈысыныЎ Јасырлар бойы халыј
арасында сајталып келуiнiЎ сырына жаЎа тҐсiнгендеймiн.
«Япыр-ау, – деймiн iшiмнен таЎ јалып, – неге жґрт ел
ортасында †лгiсi келедi? Неге †мiр бойы басја жерде Јґмыр
кешiп, †лу Ґшiн туЈан елге оралады? Неге?..»
Оралатын елiЎ болса, оЈан не жетсiн... …лдејалай
к†Ўiлiм босап, к†зiме ыстыј жас тiрелдi. Бiрај „кемнiЎ
јазасына жылаЈам жој. Басја бiрдеЎеге. Басја...

– 209 –

жүктеу/скачать 2,27 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: