Ж аһандану дҽуіріндегі

222 
 
Критериалды  бағалау  –оқушылардың  білім  жетістіктерін  ҧжыммен  келісілген,  оқу 
ҥрдісіне  қатысушыларға  алдын-ала  белгілі,  оқушылардың  негізгі  қҧзыреттіліктерінің 
қалыптасуына  жағдай  жасайтын,  білім  берудің  мақсаты  мен  мазмҧнына  сәйкес  нақты 
анықталған критерийлер бойынша  салыстыруға негізделген ҥрдіс.  
Критериалды бағалау жҥйесінің мҥмкіндіктері 
Критериалды бағалау міндеттері: 

 
Оқу ҥрдісінің әрбір кезеңінде оқушының дайындық деңгейін анықтау;  

 
Оқу  бағдарламасына  сәйкес  оқытудың  мақсаты  мен  нәтижелерінің 
жетістіктерін оқушылардың ӛздерінің талдауы;  

 
Әрбір оқушының жеке даму траекториясын бақылау;  

 
Оқу  бағдарламасын  меңгерудегі  олқылықтарды  жою  ҥшін  оқушыларды 
ынталандыру;  

 
Оқубағдарламасыныңтиімділігінбақылау;  

 
Оқуҥрдісінҧйымдастырудыңжәнеоқуматериалынмеңгерудіңерекшеліктерінаны
қтауҥшінмҧғалім, оқушыжәнеата-анаарасындакерібайланыстықамтамасызету.  
Критериалдыбағалауартықшылықтары: 
•
 
Оқушының жеке басы емес, тек қана жҧмысы бағаланады;  
•
 
Оқушының  жҧмысы  дҧрыс  орындалған  жҧмыс  ҥлгісімен  (эталон) 
салыстырылады;  
•
 
Ҥлгі (эталон) оқушыларға алдын-ала белгілі;  
•
 
Оқушыға бағалау алгоритмі алдын-ала белгілі;  
•
 
Білім берудің сапасы артады; 
Критериалдыбағалау: 
Мҧғалімдерге: 
•
 
Сапалынәтижеалудықамтамасызететінкритерийлердіқҧрастыруға;  
•
 
Ӛзжҧмысынталдаужәнежоспарлауҥшінақпараталуға;  
•
 
Оқуҥрдісініңсапасынжақсартуға;  
•
 
Әрбіроқушыныңжекеерекшеліктерінескереотырып,оқушыҥшіноқытудыңжекет
раекториясыналуға;  
•
 
Бағалаудыңәртҥрлітәсілдері мен қҧралдарынқолдануға;  
•
 
Оқубағдарламасыныңмазмҧнынжетілдірубойыншаҧсыныстаренгізугемҥмкінді
кбереді.  
Оқушыларға:  
•
 
Нәтиженіталдауҥшінбағалаукритерийлерінбілужәнетҥсінуге;  
•
 
Рефлексияғақатысу, яғниӛзінжәнеӛздостарынбағалауға;  
•
 
Нақтыесептердішешудебілімдерінқолдану,  ӛзойларынеркінжеткізебілуі,  сын 
тҧрғысынанойлайбілуге.  
Ата-аналарға: 
•
 
Баласыныңбілімдеңгейлерінбақылайалуға;  
•
 
Баласыныңоқуҥрдісінбақылайалуға;  
•
 
Баласынаоқуҥрдісікезіндеқолдаукӛрсетугемҥмкіндікбереді.  
Критериалды бағалау жҥйесінде қолданылатын жалпы ҧғымдар 
Критериалдық  жҥйе  қолданысында  білім  алушының  оқудағы  жетістіктерін  тексеру 
ҥшін бағалаудың келесі тҥрлері мен формалары қарастырылған: 
Қалыптастырушыжҽнеқорытындылаушыбағалау: 
•
 
Қалыптастырушы  бағалау  кҥнделікті  оқу  ҥрдісінде  оқушылардың  ағымдағы 
білім деңгейлерін анықтау ҥшін және мҧғалім мен оқушы арасында ӛзара байланысты орнату 
ҥшін  қолданылады.  
•
 
Қорытындылаушы  бағалау  бҧл  білімді  жалпылау,  қорытындылау  кезінде, 
тараудың  немесе  модульдің  соңында,  немесе  таным  ҥрдісінің  қандай  да  бір  сатысында 
оқушының жетістіктерін бағалау ҥшін қолданылады.  
Қалыптастырушыбағалау: 

223 
 

 
Кҥнделікті оқу ҥрдісі кезінде жҥргізіледі (ӛздік жҧмыстар, тесттер т.с.с.) 

 
Оқушыға ӛз жҧмыстарын ӛңдеуге және жоғары нәтижеге жетуге кӛмектеседі;    

 
Мҧғалімге  оқушының  материалды  меңгергені  туралы    ақпарат  жинақтауға, 
талдауға және жоспарлауға мҥмкіндік береді. 
Қорытындылаушыбағалау: 

 
Әрбір  бӛлім  соңында  ӛткізіледі  (бақылау  жҧмысы  немесе  қорытынды  сынақ 
жҧмысы ) 

 
Оқушыларға    әрбір  бӛлім  бойынша  ӛз  білім  деңгейлерін  кӛрсетуге  мҥмкіндік 
береді  

 
Мҧғалімге  оқушылардың  жетістіктері  туралы  қорытынды  пікір  жасауға  және 
қорытынды бағаны қоюға мҥмкіндік береді. 
Формативті немесе қалыптастырушы бағалауды кӛбінесе «оқушының дҥниені тануын 
бағалау  және  білім  беруді  жақсарту  ҥшін  бағалау»  деп  атайды,  себебі,  ол  оқушының  жеке 
басының  дамуы  мен  қалыптасуыа  кӛмектеседі.  Бҧл  бағалау  жҥйесі  мҧғалімнің  әрбір 
оқушымен  жеке  жҧмыс  жҥргізуіне  мҥмкіндік  береді,  оқушының  материалды 
меңгермегендігін  басынан-ақ  байқауына,  оқушы  білімін  диагностикалауына  мҥмкіндік 
беріп,мҧғалімге  оқу  ҥрдісін  басқаша  ҧйымдастыруға  кӛмектеседі,ал  оқушыға  –  ӛзінің  білім 
алуына  деген  ҥлкен  жаупкершілікті  сезінуді  жҥктейді.  Бағалау  –  бҧл  оқушының  ілгерілеу 
дәрежесін анықтаудан кӛрі кең ауқымдағы нәрсе. Бағалау оқушының ӛзінің таным ҥрдісіне 
қызығушылығын  арттырып,  оны  алға  жетелейді.Осы  орайда  формативті  бағалау  басқа 
бағалау  әдістерінен  қарағанда  оқушыға  материалды  тереңірек  тҥсінуіне  кӛмектеседі, 
сонымен  қатар  сол  материалды  сараптап,  ӛмірде  қалай  қолдануға  болатындығы  туралы 
ойлануын  оятады.  Формативті  бағалау  суммативті  бағалаумен  салыстырғанда  оқушы  мен 
мҧғалім арасында кері байланысты жылдам қамтамасыз етеді. 
Суммативті  (немесе  қорытынды)  бағалау  бҧл  білімді  жалпылау,  қорытындылау 
(қорытындылау  бағасы)  кезінде  қолданылатын,  тараудың  немесе  блоктың  соңында,  немесе 
таным ҥрдісінің қандай да бір сатысында оқушының ӛткен шақтағы жетістіктерін қарастыру 
ҥшін қолданылатын және сабақ оқытудан салыстырмалы тҥрде тысқары, қандай да бір уақыт 
аралықтарында  ӛткізіліп  отыратын  жетістіктер  деңгейінің  қорытындысын  шығаруда  ,  есеп 
беруде  қолданылатын  бағалау  тҥрі.  Бағалаудың  бҧл  тҥрі  формативті  бағалаумен 
салыстырғанда оқушынының қызығушылығын оята қоймайды. 
Формативті  бағалау  шеңберінде  мҧғалімдерге  оқушылардың  жетістік  деңгейін 
тексеріп отыратындай, қандай да бір қабілетін айқындайтын тестілеу, және кӛпеген елдерде 
қолданылып  жҥрген  әдістер  мен  формалар  ҧсынылады.Формативті  бағалау  әдістемесін 
қолдану қазіргі таңда мҧғалім жҧмысын бағалаудың жаңа жҥйесінің маңызды критерийлері 
болып табылады. 
Рефлексия  кезінде  алған  білімдерді  бекіту  жҥзеге  асады,жаңа  ҧғымдарды  енгізумен 
бірге  белсенді  қайта  қҧруды  елестету;  «менімен  сәйкес  келетін»  білімді  меншіктеу  сияқты 
жаңа мағына туындайды, ҧзақ мезімді білімдер қалыптасады.  Оқушылар ӛз ойларын сӛзбен 
жеткізуге  тырысады  немесе  графиктік  тҥрде  (яғни  ақпаратты  меншіктейді)  еркін 
дәйектілейді,  ӛз  пікірлері  мен  идеяларын  басқа  оқушылармен  бӛліседі,  (әртҥрлі 
кӛрсетілімдермен танысады) ӛз жеке бастарының ойлану операциясын сараптайды. 
 

224 
 
Объективтілігі
Оқушы, оқытушы және 
мұғалімге түсініктілігі
Мазмұндылығы
(
әр түрлі
деңгейде тексеру
мүмкіндігі
)
Критериалды
бағалау
1. 
Тақырып бойынша
күтілетін нәтижелерді
нақты анықтау
2. 
Білімдерін тексеру үшін
шарттарды анықтау(тест, 
практикалық жұмыс, т.с.с)
3. 
Тексеру
тапсырмаларын
құрастыру
Бағаға 
қойылатын 
жалпы талаптар 
 
 
 
«Математика» пҽні бойынша оқушылардың білімдік жетістіктерін бағалаудың жалпы 
критерийлері 
Критерийлер 
Максималды деңгей 
А 
Білу және тҥсіну 
5 
В 
Зерттеу 
4 
С 
Жоспарлау  
4 
D 
Жоба қҧру 
5  
E 
Дизайн 
3 
F 
Коммуникация  
3 
G 
Рефлексия  
3 
Барлығы 
27 
 
Оқушылардың білім деңгейлері мына шкала бойынша бағаға айналдырылады: 

225 
 
Ҧпай саны 
Баға 
% 
13-0 ҧпай 
«2» 
49%-0% 
18-14ҧпай 
«3» 
66%-50% 
22-19ҧпай 
«4» 
83%-67% 
27-23ҧпай 
«5» 
100%-84% 
 
Қорытынды 
Бағалау жҥйесінің негізгі мақсаты-білім сапасын арттыру болып табылады. Ал қазіргі 
заманғы  білім  сапасы  дегеніміз  ол  білім  алушының  келешектегі  ӛзінің  әр  тҥрлі  жеке 
мәселелерін шешуге керекті, қажетті қҧзіреттіліктерін қалыптастыратын білім беру нәтижесі. 
Критериалдық бағалау жҥйесін қолдану арқылы біз: 
1.
 
Оқушының тҧлғалық бағытын белсенді позицияға бағыттау; 
2.
 
Тҧлғаны ӛзіндік жауапкершілікке, тҧғырлы нәтижеге, бағытқа жеткізу; 
3.
 
Білім  алушылардың  дайындық  деңгейі  мен  ӛсу  динамикасын  кез-келген  кезеңде 
анықтау; 
4.
 
Әртҥрлі  жҧмыстардан  алған  бағаларды  дифференциалдауға  болады  (ӛздік  жҧмысы, 
кҥнделікті баға, ҥй жҧмысы т.б); 
5.
 
Қҧрылымдық бағалау мен нақтылы бағалаулар арқылы оқушының еңбегін анықтау; 
6.
 
Оқушының бағалау жҥйесіне толық қанағаттануын аламыз. 
 
ӘДЕБИЕТТЕР: 
 
1.
 
БезукладниковК.Э.  «Организация  деятельности  учащихся  на  уроках  в  школах» 
реализующих программы международного бакалавриата», Пермь, 2010, ПМГУ; 
2.
 
ШнейдерМ.Я.  «Оценка  качества  образования  в  школах  Международного 
бакалавриата», Вопросы образования, 2005, № 1.,С. 2–28. 
3.
 
Красноборова  А.А.,  «Критериальное  оценивания  как  технология  формирования 
учебно-позновательной компетентности учащихся», Нижний Новгород, 2010. 
 
 
 
ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМ БЕРУДІҢ МАҢЫЗЫ – АДАМЗАТТЫҢ ӨМІР СҮРУ 
ШАРТЫ 
 
Қосжанова С.Ж.     Ажмуратова Ж.А. 
Қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімдері, №50 орта мектеп, Ақтӛбе  қаласы 
 
     Қазіргі  уақытта  экологиялық  білім  мен  тәрбие  беру  жер  бетінің  әрбір  тҧрғынын 
ойландыруға тиісті бҥкіл халықтық мәселеге айналып отыр. 
Қазақстан  Республикасы  конституциясында:  «Әрбір  азамат  оның  ӛмірі  мен 
денсаулығы  ҥшін  қолайлы  қоршаған  ортаға  қҧқығы  бар»  -делінген  болатын.  Олай  болса, 
қоршаған  ортаның  сапасы  адамның  негізгі  қҧқықтарының  бірі-денсаулықты  және  дамудың 
негізгі мақсатын анықтайды. Қоғам алдында экологиялық және табиғи ресурстық қысымды 
жеңу  мәселесін  аймақтандыру  міндеті  тҧр.  Бҧл  міндетті  шешуде  әлеуметтік  іс-әрекеттің  әр 
тҥрлі  облыстардағы  шаралар  кешенін  қолдану  қарастырылуда.  Білім  саласында,  жекелеп 
алғанда бҧл- экологиялық білімінің аймақтық компоненттерін жҥзеге асырудың әдістері мен 
мазмҧнын ӛңдеу. 
Мектеп  білімінің  мазмҧны  мен  ҥрдісіне  екі  компонент  кіреді  -республикалық 
(мемлекеттік), біртҧтас білімдік кеңістік жасаушы және ҧлттық -аймақтық, мектеп дамуының 
жеке  сипатын  қамтамасыз  етуші.  Қазіргі  уақытта,адам  ӛз  іс-әрекетінің  ғаламдық 
масштабымен  байланысты,  берілген  компоненттердің  интеграциясының  қажеттілігі  мен 

226 
 
біртҧтастығының  бҧрын  болмаған  деңгейін  айқындай  тҥсуде.  Мектеп  дидактикасында, 
білімнің  республикалық  ӛзара  тәуелділік  және  аймақтық  компоненттерін  біртҧтас  білім 
процесінде  анықтаушы  ретінде  теория  қалыптасады.  Экологиялық  білім  саласында 
республикалық және аймақтық компоненттер бар мақсатқа қол жеткізуге бірлесе ҧмтылады. 
Ол мектеп оқушыларының мәдениетін қалыптастыру. 
Оқушыларда,  сондай-ақ  жалпы  халықта  табиғатқа  деген  тҧтынушылық  қатынас 
басым;  экологиялық  мәселелердің  әр  адамның  жеке  басы  ҥшін  маңызды  екенін  қабылдау 
деңгейі  тӛмен;  адамды  қоршаған  орта  мен  сауықтыруға  арналған  жҧмыстарға  іс  жҥзінде 
қатысуға  деген  қажеттілік  әлі  де  толық  дамымай  отыр.Оның  басты  себептерінің  бірі,  «ел 
боламын десең,есігіңді тҥзет» демекші,мектеп қабырғасында оқушыларға экологиялық білім 
беру деңгейінің тӛмен болуында. 
Экологиялық  білім  беру  деп  әрбір  адамның  жалпы  экологиялық  мәдениеттілігін 
қалыптастыруға  бағытталған  ҥздіксіз  білім,  тәрбие  беру  және  даму  процестерін 
тҥсінеміз.Қазақстанда Экологиялық білім беру бағдарламасы 1998 жылы қабылданып,білім, 
денсаулық  сақтау  және  спорт  Министрлігінің  1999  жылдың  4  қаңтарында  №1  хаттамасы 
және табиғи ресурстар және қоршаған ортаны қорғау Министрлігінің1998 ж. 30 желтоқсан № 
207 бҧйрығымен бекітілді. Қабылданған Бағдарлама «Қазақстан-2030» стратегиясына сәйкес 
Қазақстан Республикасының экологиялық қауіпсіздік Концепциясын тарату бойынша (3. 03. 
1998 ж. №137 8 п. ҚР Ҥкіметінің Жарғысы) Қазақстан Республикасы Ҥкіметінің жоспарлаған 
іс-шараларын жҥзеге асыру ҥшін экологиялық білім беру бӛліміндегі негізге алатын басты іс-
қҧжат болып табылады. 
Бағдарлама  тҧрғындардың  экологиялық  сауаттылығын  арттыру,  экологиялы 
дҥниетанымын  қалыптастыру  және  қоғамның  әлеуметтік  ортасын  экологияландыруды 
қарастырады.[8 36-б.] 
Ел  Президенті  «Қазақстан  –  2030»  бағдарламасында  табиғат  жағдайының  қиын 
кезеңде  тҧрғанын  нақты  атап  ӛтіп:  «...экологиялық  нашар  ахуал  бҥгінде  адам  ӛлімінің 
жиырма  пайызына  себеп  болып  отыр.  Қоршаған  ортаны  ластаушыларға  берік  тосқауыл 
қойылу  қажет»,  -  деген  болатын.  Бҧл  мәселенің  тиімді  шешілуі  оқушыларға  экологиялық 
білім  мен  тәрбие  беру  арқылы  олардың  экологиялық  мәдениетін  қалыптастыру  барысында 
мҥмкін болатыны анық.  
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында «...білім беру жҥйесі міндеттерінің 
бірі  ретінде  белсенді  азаматтық  ҧстанымы  бар  жеке  адамды  тәрбиелеу,  республиканың 
қоғамдық-саяси,  экономикалық  және  мәдени  ӛміріне  қатысу  қажеттігін,  жеке  адамның  ӛз 
қҧқықтары  мен  міндеттеріне  саналы  кӛзқарасын  қалыптастыру»  атап  кӛрсетілген.  Осы 
тҧрғыдан  келгенде,  ҥздіксіз  білім  беру  жҥйесінің  базалық  буыны  болып  саналатын  жалпы 
орта білім беру мектептерінде география сабағының  оқушыларға саналы тәртіп пен сапалы 
білім  беріп,  туған  жерінің  табиғатын  қорғайтын  мәдениетті  тҧлға  етіп  қалыптастырудағы 
атқарар рӛлі зор екені даусыз. 
Дҥниетану,география  –  қоршаған  ортадағы  табиғаттың  қҧрамдас  бӛліктерін 
зерттейтін,  оны  іс  жҥзінде  пайдалану  жолдарын  кӛрсететін  ғылым  екендігі  белгілі. 
География  сабағында  оқушылардың  қоршаған  табиғи  қҧбылыстары  мен  заттары  туралы, 
олардың  ӛзара  байланыс  заңдылықтары  туралы  тҥсініктерін  қалыптастыруға  кӛмектесіп, 
ӛмірге  деген  қызығушылықтарын  арттырады.  Қоршаған  ортаға  тікелей  бақылау  жасауға 
мҥмкіндік береді. Ол туған жер табиғатын, оның байлықтарын, даму заңдылықтарын, халқы 
мен шаруашылық тҥрлерін және олардың байланыстарын ҧғынуға кӛмектеседі.  
Бҥгінгі таңда жаһандық проблема болып отырған экологиялық мәселелер табиғаттың 
даму заңдылығын ескермегендіктен, оның тепе-теңдігінің бҧзылуынан пайда болды. Ал оны 
қалпына  келтіру  жолындағы  жҧмыста  география  ғылымының  міндеті  зор.  Себебі,  ғылыми-
техникалық  жетістік  ғылымның  кейбір  саласында  адам  баласына  қауіп  тӛндіруде.  Адам 
әрекетінен  туындап  отырған  жаңа  "антропогендік  ландшафтар‖,  жер  бетінде  климаттың 
жылынуы тіршілік дҥниесіне зардабын тигізуде. [3 68-б.] 

227 
 
Мектептерде 
экологиялық 
паспорт 
жасау, 
мектепке, 
оның 
ғимараты 
ментерриториясын  экологиялық  бағалау  ҥшін  жҥргізілетін  бірқатар  эксперименттік 
жҧмыстарды  орындау  кезінде  алынған  мәліметтер,  мысалы,  ҧжымдағы  психологиялық 
климат, оқушылар, мҧғалімдердің  денсаулық жағдайлары,мектеп оқушыларымен қоршаған 
ортаға  мониторинг  жҥргізуге  арналған  қарапайым  қҧрылғылармен  жҧмыс  жасау,  сынып 
бӛлмелерінің  ауа  сапасы,  жарықтың  жеткілікті  мӛлшерде  болуын  анықтау,  т.б.  мектептің 
экологиялық  жағдайын  анықтап,қорытындылауға  мҥмкіндік  береді  және  мектептерді 
экологиялық  қҧжаттандыру  жҧмыстарының  тиімділігін  кӛрсетеді.  Сондай-ақ  мектеп 
оқушыларының дҧрыс білім алып, денсаулығына жағдай жасау ҥшін де қажет болады. 
Ӛскелең  ҧрпақтың  экологиялық  мәдениетін  қалыптастыра  отырып,  жаңа  заманның 
кӛкірегі ояу, ҧлттық сана-сезімі жоғары саналы азаматын тәрбиелеу ҧзақ әрі кҥрделі процес 
болып табылады.[2 84-б.] 
Кҥн ӛткен сайын экологиялық проблемалар кӛбейіп, оларды шешу жолдары қиындай 
тҥсуде.  Олай  болса,  экологиялық  білім  беруді  жолға  қою-бҥгінгі  кҥннің  басты  талабы. 
Экологиялық  жағдай,  оның  жҥргізілуі  ҥздіксіз  қадағаланып  отырса,  егеменді  еліміздің 
ӛркениетті  елдер  қатарына  қосылып,  табиғатымыздың  қайтақалпына  келуіне  ҥлес  қосатын, 
бҥгінгі  мектептегі    оқушылар  экологиялық  мәдениеті  қалыптасқан,  экологиялық  сауатты 
азаматтар болып шығары сӛзсіз. 
Сондықтан  да,  жоғарыда  айтылған  экологиялық  проблемаларды  жҥзеге  асыру  жеке 
адамның ғана емес, қоғам мен мемлекеттің де міндеті болмақ. 
Экологиялық 
білім 
беруді 
жетілдірудің 
тиімді 
жолдары: 
   Ҥздіксіз  экологиялық  білім  мен  тәрбие  беру,  ӛте  ҥлкен  орында.Сондықтан  мҧғалімдер 
экологиялық соқпақты дҧрыс ҧйымдастыруға ҥлкен кӛңіл бӛлуде.Экологиялық соқпақты жас 
жетекшілерге  экологиялық  білім  мен  тәрбие  берудің  ең  басты  кӛрсеткіші.Экологиялық 
соқпақ  арқылы  биосфераның  компенттерімен  таныстыру  кейінгі  кезде  дамып  келе  жатқан 
оқу технологиясының бір тҥрі Экологиялы соқпақ дегеніміз, -экологиялық білім мен тәрбие 
беру  табиғаттағы  қорғауға  алынған  алдын  ала  белгіленген  маршрут  және  олар  бойынша 
оқушылардын  жҥріп  ӛтетін  жолы.  -биосфера  компоненттерінің  арасында  оқушылардын, 
айналаны  қоршаған  сыртқы  табиғи  ортада  мінез-қҧлқын  қалыптастыру  және  денсаулығын 
арттыру, 
-оқушыларға  биосфера  болып  жатқан  экологиялық  білімдерін  кӛбейту  және  дамыту, 
-оқушыларға  биосфера  болып  жатқан  әр  тҥрлі  ластану  процестері,экологиялық- 
қҧбылыстарды, 
сонымен 
бірге 
оқушылардың 
танымдық 
қызығушылықтарын 
арттыру: 
-  мҧғалімдер  оқушыларға  биосфера  компоненттеріне  адамның  іс  -  әрекеттерінің 
әсерін  кӛрсетіп  антропогенді  фактордың  не  екенін  кӛзбе  –  кӛз  тҥсіндіреді. 
Биосфера  компонеттерін  аялауға  баулиды.Басқа  да  кӛптеген  пайдалы  істерді  атқаруға 
болатынын ҥйретеді.Экологиялық соқпақ арқылы дидактикалық принцптерді дамытуға жол 
ашады. Оқу экологиялық соқпақтың негізгі мақсаты – экологиялық білім мен тәрбие беруге, 
табиғат  аясында  демалуды  сҥйетіндердің  кӛңіл  –  кҥйін  кӛтеруге,  белгілі  бір  аймақта 
биосфера  компонеттерін  сақтауға  бағытталған.  Оқу  экологиялық  соқпақтар  бірнеше  тҥрде 
жасалуы  мҥмкін:Қорықтар  арасында.1.Ҧлттық  бақтар  ішінде;2.Аралық  зоналарда;3.  Орман 
бақтары,  демалыс  зоналары,  қалың  қамыс  аймақтарда  ,  шӛл  және  шӛлейт  зоналарда  ,  оқу 
экологиялық  соқпақтар  жасалуы  мҥмкін.  Мектеп,  балалардың  жазғы  сауықтыру  орны 
орналасқан  жерлерінде  оқу  экологиялық  соқпағы  жасалынуы  мҥмкін.Оқу  экологиялық 
соқпақтың мақсаты экологиялық білім мен тәрбие берудің дҧрыс ҧйымдастырылуы биосфера 
компонеттеріне  деген  оқушылардың  адамгершілік  кӛзқарасын  ӛзгертеді,биосфера 
компонеттерімен саналы тҥрде қарым – қатынас жасайды.Серуен 2 немесе 3 сағат мӛлшеріне 
есептелінеді.  Биосфералық  танымдық  –  серуендер  соқпағы.Бҧл  экологиялық  куроттық, 
тынығу ҥйлерінің маңайында  орналасады.Негізгі  мақсаты  - адам  мен  биосфера арасындағы 
қарым  –  қатынас,  ӛндіріс  және  ауыл  шаруашылығының  биосфераға  тигізетін  әсерін 
кӛрсету.Бҧл сақпақтың ҧзындығы 8 – 10 км..дейін созылуы мҥмкін.Жаяу жҥру 3 – 4 сағ. – қа 

228 
 
созылады.  Тынымдық  -  туристік  экологиялық  соқпақ.Негізгі  мақсаты  –  адамзат  баласының 
биосфера компонеттеріне тигізетін әсеріне мониторинг жасау.Алған экологиялық білім мен 
тәрбиені  оқу  процессінде  қолдану.  Танымдық  серуендеу  және  танымдық  туристік 
экологиялық соқпақтар негізінен ғылыми – ақпараттық жағынан экологиялық, ботоникалық, 
зоологиялық  қҧндылығы  орасан  зор  болады.  Экологиялық  соқпақтардың  маршруттарын 
таңдағанда, белгілі бір мақсат қойылады. Негізінен екі мақсат болуы шарт: 1. Тартымдылық: 
2.  Ақпараттық.  Табиғи  оқу  экологиялық  соқпақ  келушілердің  табиғатқа  деген  арттыра 
тҥсуіне  мҥмкіндік  туғызатындай  болуы  шарт.  Қорыта  келе,  табиғи  оқу  экологиялық 
соқпақтарын 
салу 
бірнеше 
мақсаттарға 
сҥйенеді: 
1.Келушілерге ерекше тҥрде әсер етуі.2. Келушілердің экологиялық кӛз қарастарын арттыру. 
3.Ӛсімдіктер  тҥрлерін  жазып  оны  анықтау.4.  Биосфера  компонеттеріне  абиотикалық, 
биотикалық,  антропогендік  факторлардың  тигізетін  экологиялық  әсерін  анықтау.  5. 
Экологиялық  серуен  ,  танымдық  соқпақтарды  салудың  ғылыми  және  методикалық 
принциптерін  ӛңдеу  және  функционалдық  анықтауымен  тҥрін  таңдағанда,  экологиялық 
соқпақ бойындағы танымдық объектілерінің жиілігін анықтау.[5 160-б.] 
    Табиғатпен мәдени қарым – қатынасты қалыптастыру, адам экологиясы мәдениетін 
дамытуға қатысты екенін рухани қазынамызды жасаушылар қашанда дабыл кӛтеріп, араша 
тҥсіп,  тәлім  тәрбие  іс  шараларына  жол  салып  келеді.Ойымыз  дәлелді  болуы  ҥшін  бір  тума 
ақын,  композитор  туындыларындағы  табиғат  тақырыптарына  арналған  шығармаларына  зер 
салып  кӛрелік.  Қазақ  поэзиясының  алыбы  Абайды  табиғат  бақылаушысы,  суретшісі  ғана 
емес,  оны  қорғаушының  нағыз  хас  жауынгері  болған  деп  білуіміз  керек  және  ҧрпақтар 
санасына  жеткізу  азаматтық  парызымыз.Абай-  табиғаттың  бір  бӛлшегі  жануарлар  мен 
ӛсімдіктер  екенін  дәріптеп,  оларға  тән  қайталанбас  сипаттамаларды  беру  арқылы  олармен 
жанды  қарым  –  қатынас  жасау  керектігін  насихаттаған  табиғаттың  нағыз  досы. 
« Жазды кҥні шілде болғанда », « Қараша, желтоқсанмен сол бір екі ай », « Қыс », « Кҥз », 
ӛлеңдерінде табиғат пен ауыл, адам мен табиғат, жалпы тіршілік аталуы бір тҧтас ажырамас 
жанды  дҥние  екенін  шегіне  жеткізе  бейнелейді.  Мысалы,  Жазды  кҥні  шілде  болғанда, 
Кӛкорай  шалғын  бәйшешек,  Ҧзарып  ӛсіп  тҧрғанда  ,  -  деп  табиғат  әсемдігі  адам  ӛмірінің 
сҧлулығы  мен  кӛркемдігі  ҥшін  ғана  емес,  оның  тән  сҧлулығы  мен  денсаулығы  ҥшін 
таптырмас  сый  екенін  дәріптесе.,  жануарлар  әлемі  туралы  суреттеме    кестеленеді. 
Экологиялық білім беруді жетілдіру мҧғалім біліктілігінің шеберлігінің нәтижесінде жҥзеге 
асады.Экологиялық  тәрбие  жҧмысы  балалардын  жас  ерекшеліктеріне  сай  және  табиғатқа 
жақын  ӛза  қарым  -қатынаста  жҥргізілсе,  ҧтымды  болатындығына  К.Ушинский  ерекше 
назарын  аударған.  Оның  «Детский  мир»,  «Родное  слово»  деп  алатын  кітаптарында  табиғат 
және  онда  тіршілік  ететін  хайуанаттар  мен  қҧстардың  тіршілігі,  адам  және  оның  еңбегі 
жӛнінде  кӛптеген  деректер  келтіріледі.  Ол  адам  мен  табиғат  арасындағы  қатынасты 
педагогикалық аспектіде қарастырып, «Табиғат даусын ата-аналар да, қоғам да тәрбиешілер 
де, заң шығарушыларда аяғына дейін тыңдауы тиіс. Табиғатпен егесу жақсы емес,... адамға 
тек  оның  заңдылықтарын  білу  және  олардың  кҥшін  пайдалану  ғана  қалады»  дейді.Ол 
табиғаттың  тәрбиелі  кҥшіне  берік  сене  отырып,  оны  «ой  ҧрығы»,  «ҧлы  тәрбиеші»  деп 
бағалайды.  Ӛзінің  жастық  шақ  ӛмірінің  негізінде  қортынды  жасай  отырып  «...мейлі  мені 
педагогикада  тағы  деп  атаңдар,  бірақ  ӛзімнің  ӛмірлік  әсерімнен  жер  бетінің  әсем 
кӛріністерінің  баланың  жан  дҥниесінін  дамытуда  орасан  мол  тәрбиелік  мәні,  ықпалы  бар, 
тіпті оймен тәрбиешінің ықпалынан да бәсекелесуі қиын деген терең шешімге келдім» деген 
болатын. .[5 160-б.] 
     Табиғаттағы  эстетикалық  тҥйсінуге  балаларды  жҥйелілікпен,  мақсаттылықпен 
тәрбиелеу идеясын Н. Рыбников, В. Сухомлинский, т.б. еңбектері арқылы негізделген.  
  В.  Сухомлинский  «Табиғат  адам  танып  білгенде,  себеп-салдарын  байланыстыра  ой 
жеткізуге  ғана  тәрбиенің  қуаты  қайнар  кӛзі  бола  алады»  деп  табиғаттың  заңдарын  жете 
меңгеру керектігіне ерекше мән береді. Ол баланың бойына табиғатқа сҥйіспеншілік сезімін 
дамытуды  еш  нәрсеге  айырбастауға  болмайтын  эстетикалық,  адамгершілік  тәрбиенің  негізі 
деп  саналады.  Оқушылардың  азаматтығы  мен  патриоттық  сезімін  қалыптастырудағы 

229 
 
табиғаттың орны туралы ол «Туған жер табиғатын бҧл жәй кішкентай адамның ӛсетін және 
жерге  алғашқы  қадамдарын  жасайтын  орта  ғана  емес,  ол  мыңдаған  ӛте  жіңішке  тамырлар 
арқылы  қуат  алып  шырынын  бҧтақтары  мен  жапырақтарына  тарататын  қҧдыретті  алма 
ағаштың ӛркен жаяр ортасы»деп атап кӛрсеткен. .[ 6 25-б.] 
    Экологиялық  тәрбие  беру  жҧмысы  отбасында  ,балалар  бақшасында  ,мектепте,орта 
арнаулы және жоғары оқу орындарында ҥздіксіз жҥргізілген жағдайда ғана адам санасында 
табиғатты  қорғау,  оның  байлықтарын  сақтау  жӛніндегі  тиянақты  кӛзқарасты 
қалыптастырып,  жҥйелі  білім  беруге  болады.  Бҧл  жӛнінде  белгілі  ақын  ,ақындардың 
халықаралық  «XX  ғасыр,әлем  және  экология»  қозғалыстарының  тӛрағасы  болған  Мҧхтар 
Шаханов ӛзінің  «Аралға жол» мақаласында «...бізде экологиялық тәрбие болған жоқ,ол қазір 
де жоқ. Экология ғылым ретінде ең артта қалған, қараусыз қалған жағдайда, біз адамдардың 
экологиялық санасын оятуымыз қажет,ертең кеш болады» деп айтқан болатын. .[7 45-б.] 
Экологиялық  тәрбие  беруде  оқушылардың  табиғатқа  эмоциялық  қатынасын 
қалыптастыра  білудің  ҥлкен  мәні  бар.  Эмоция  психологияда  адамның  жан  дҥниесін 
қозғаушы жерге лайықты жауап ретінде қалыптастырады. Табиғат  тағдырына ортақтаса білу 
қасиетін ескермей , оқушылардың экологиялық санасын қалыптастыру мҥмкін емес.Ӛйткені, 
«...адамгершілік заңдылықтар ҧғынумен де ,есте сақтаумен де меңгерілмейді». .[4  60-б.] 
Аңыздардағы Қорқыт бабаның жерді бҥлдіріп,қаза беруден сақтандырып, «...у шығып 
кетеді»деп безектеуі,Асан қайғы атамыздың халқына жайлы қоныс іздеп,желмаясымен жеті 
жыл жер кезуі туған жерге ,туған жер табиғатына деген сҥйіспеншіліктің белгісі. 
Халқымыз  табиғаттың  кейбір  туындыларын  «киелі»санап,оны  ӛлтіруге,жоюға 
болмайтынын  уағыздаған.Сонымен  бірге  табиғат  пен  адамды  біртҧтас,бір-бірінен  бӛлуге 
болмайды деп қараған.Сондықтан адам табиғаттан ӛз керектігін алып,қалағанына еш уақытта 
зиянын  тигізбеген.Ш.Уәлиханов  «Табиғат  пен  адам:  ӛзіңіз  айтыңызшы,тіршілікте  одан 
ғажап,олардан  қҧпия  не  бар?»дей  келе  қазақтардың  киеге  ҥлкен  мән  бергенін  айтады. 
Табиғатқа жасалған қиянатты ақылмен тҥсіну жеткіліксіз ,ендеше оның қасіретін сезіне білу 
керек. 
 

жүктеу/скачать 4,7 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: