АКТУАЛЬНЫЕ ВОПРОСЫ СОЦИАЛЬНО-ГУМАНИТАРНОГО ОБРАЗОВАНИЯ И НАУКИ

ӘЛЕУМЕТТІК-ГУМАНИТАРЛЫҚ БІЛІМ БЕРУ МЕН ҒЫЛЫМЫНЫҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ 
 
 
193
индивидуальных потребностей с требованиями окружающей природной и социальной среды. 
2)  Экономическая  составляющая  экологических  ценностей  –  профессиональные  ресурсы, 
лесное ресурсосбережение, лесовосстановление, рассчитанное на длительную перспективу  устойчи-
вого развития в управлении экономикой лесопользования лесных участков, закрепленных за исправи-
тельными колониями. Мы понимаем компонент природы как - предмет труда, объект преобразования 
обществом, приспособления природных сил к нуждам людей, источник средств производства [2]. 
3)Личностные экологические ценности;  
а) природа - источник познания осужденным закономерностей окружающего мира,  
б)
 п
рирода — условие нравственного развития осужденного,  
в)Для осужденного природа несет в себе духовно воспитательную ценность как творение Божие.  
г) природа – вдохновитель к творчеству и ремеслу осужденного с природными материалами. 
Опираясь  на  концепцию  устойчивого  развития  в  вышеуказанных  аспектах,  мы  рассматриваем  
систему  высшего  профессионального  образования  как  согласованную  с  устойчивым  развитием 
лесных  территорий.  Система  профессионального  образования  в  контексте  устойчивого  развития 
базируется  на  экологических  ценностях  носителей  процессов  развития,  к  числу  которых  мы 
безусловно  относим  и  такую  сложную  социальную  категорию  как  осужденные  в  колониях  лесного 
комплекса. В нашем случае категория осужденных рассматривается через развитие высшего профес-
сионального  образования  как  кадровый  потенциал  лесных  территорий  с  дислокацией  исправи-
тельных учреждений.  
Исходя  из  практики  работы  в  ГУФСИН  России  по  Свердловской  области  как  одного  из 
показательных  регионов  Урала  в  развитии  лесной  отрасли,  можно  констатировать  факт  недостатка 
высококвалифицированных  специалистов  из  числа  осужденных  при  существующем  потенциале  для 
получения осужденными новых специальностей.  
Для  анализа  кадрового  потенциала  в  получении  новых  видов  профессиональной  подготовки  в 
рамках нашего исследования были опрошены осужденные 7 лесных исправительных колоний Сверд-
ловской области. В целом по области по состоянию на 01.09.2013г. в лесных учреждениях с особыми 
условиями хозяйственной деятельности насчитывается  9661 осужденных. Из них 3288 (34%) имеют 
среднее общее образование; 1359 (14%) - начальное профессиональное образование;  1250 (12,9%) - 
среднее  профессиональное образование; 136 (1,4%) - высшее профессиональное образование.  
Для  восстановления,  осужденными  к  лишению  свободы,  утраченного  социального  статуса,  их 
подготовки  к  полноценной  жизни  на  свободе,  необходимо  дать  им  профессиональное  образование. 
Дополнение, внесенное в ст. 108 Уголовно-исполнительного кодекса РФ, юридически закрепило пра-
во  получения  осужденными  среднего  (полного)  общего  и  высшего  профессионального  образования. 
С  учетом  имеющихся  возможностей  администрация  исправительного  учреждения  оказывает 
содействие  осужденным  в  получении  высшего  профессионального  образования  с  применением 
дистанционных технологий [3].   
Условиями успешности   профессионально - образовательного процесса осужденных  это  
- переход  профессионального  образования  в  взаимосвязи  с  природосохраняющей  направлен-
ностью к устойчивому развитию, 
- усиление  интеграционных  процессов,  проявляющихся  во  взаимосвязи,  профессионального  и 
экологического  образования,  и  реализующихся  на  практике  как  через  экологизацию  существующих 
образовательных  программ  и  образовательных  стандартов,  так  и  путем  введения  в  учебные  планы 
специальных предметов экологического содержания, 
- объединение содержательной и процессуальной сторон экологического образования, которое 
обеспечивается единством теоретических и практических составляющих образовательного процесса 
на основе универсального подхода, определяющего его успешное функционирование.  
Осужденные  лесных  исправительных  учреждений  более  ближе  связаны  с  природными  ресур-
сами  в  своей  производственной  деятельности,  (заготовка  леса,  деревообработка,  производство  то-
варов народного потребления из древесины, лесовостановительные работы на отработанных лесных 
участках)  Поэтому  осужденных  лесных  исправительных  колоний  организован  образовательный 
процесс с природосохраняющей направленностью, который будет способствовать их ресоциализации 
в  законопослушное  общество  и  реальной  возможностью  будущего  трудоустройства  в  лесопромыш-
ленном комплексе Уральского региона. 
 
Литература: 
1.Моисеева Л.В. Теоретико-методологические основы экологической педагогики [Текст]// Успехи 
современного естествознания. – 2004. – № 7 – стр. 67-69. 
2.Основные  положения  стратегии  устойчивого  развития  России  [Текст]/  Под  редакцией  А.М. 
Шелехова/. М., 2002. - 161 с. 
3.Mолчанов  Н.А.,  Вербицкая  Н.О.   Высшее  профессиональное  образование  осужденных  в 
исправительных  колониях  лесной  отрасли  средствами  дистанционных  технологий  [Электронный 
ресурс]//Современные проблемы науки и образования, № 2, 2014. 

АКТУАЛЬНЫЕ ВОПРОСЫ СОЦИАЛЬНО-ГУМАНИТАРНОГО ОБРАЗОВАНИЯ И НАУКИ 
 
 
194
УДК 398:821.512.0 
 
ИННОВАЦИЯЛЫҚ БІЛІМ БЕРУДЕ “ҚОЗЫ КӨРПЕШ-БАЯН 
СҰЛУ” ЖЫРЫНЫҢ   ЗЕРТТЕЛУІН ОҚЫТУ 
 
Мухатаева  Қ.  –  ф.ғ.к.,  доцент,  журналистика      факультеті,  Әл-Фараби  атындағы  қазақ 
ұлттық университеті, Алматы қ. 
 
Түркі  халықтарына  ортақ  асыл  мұра-“Қозы  Көрпеш-Баян  Сұлу”  жыры  мың  жарым  жыл  
тарихы бар танымал эпос.Қазақ эпосының шоқтығы болып саналатын бұл жыр – елге кең тараған 
әрі хатқа ерте түскен жәдігер. Бұл мақалада осылай әлемдік биіктен көрінген  шығарманы зерт-
теуге  өз  үлестерін  қосқан,  ол  турасында  құнды  еңбектер  жазған  қазақ  қаламгерлері  мен 
ғалымдарының  еңбектері сөз болады. Сонымен  қоса, белгілі фольклортанушылардың да пікірлері 
қарастырылған. 
Негізгі ұғымдар: фольклор, эпос, ғашықтық жырлар, дастан, фольклортану, әдебиеттану. 
 
Ұлттық  фольклордың  асыл  маржаны  “Қозы  Көрпеш-Баян  Сұлу”  жырының  қазақ  даласында 
қашаннан  ауызекi  айтылып,  “өлең”    түрiнде  жырланып  келгенiне  қазақтың  ұлы  ғалымы  Шоқан 
Уәлиханов  ең  алғашқылардың  бiрi  болып  мән  бере  қараған.  Ол  бұл  асыл  мұраның  сан  алуан 
нұсқаларының  iшiнен  Жанақ  ақын  жырлаған    ең  көркем  нұсқасын  жазып  алған.  Алайда  ол  мұның 
алғашқы    нұсқаларының  профессор  Эрдман  жариялауымен  парсы  тiлiнде  жариялануы  себептi  оны 
өзiнiң  оқи  алмағанына  өкiнiш  бiлдiредi.  Шоқан  “Қозы  Көрпеш-Баян  Сұлу”  жырының  бiзден  тыс, 
көптеген  Орта  Азиялық  татар,  монғол  руларында  ертегi  түрiнде  айтылатын  атап  өтеді.  [1] Бiзде бұл 
жырдың  сан  алуан  поэзиялық  нұсқалары  үзбей-салыстырыла  зерттелiп  ғылыми  өз  бағасын  алып 
келдi. Осы орайда зерттеушi-ғалым Ы.Т.Дүйсенбаев еңбектерін бөліп атаған жөн.Айталық, ұлы ғалым 
Мұхтар  Әуезов    “Қозы  Көрпеш-Баян  Сұлу”  жырының  сол  кездегі  белгілі  болған  16  нұсқасының  мән-
жайын  баяндай  келiп,  орыс  зерттеушiлерiнен  тыс,  бұл  асыл  мұраны  жариялап,  аударып,  зерттеуде 
Ы.Дүйсенбаевтың  жырдың  зерттелуіне  теңдесі  жоқ  игі  жұмыстар  атқарғаын  атап  көрсетіп,  оның 
ертелі-соңды  бар  варианттарын  түгел  тізіп,  толық  талдап,  шолып  өткенін  елеулі  үлес  тұрғысында  
баяндайды.[2] 
Сөйтiп,  Ы.Т.Дүйсенбаев  асыл  мұраның  мазмұндық,  көркемдiк  шешiмiнiң  әр  алуан  болып 
келетiнiне орай, сол алуан-алуан нұсқаларды өзара салыстырып, оның өзге ел үлгiлерiмен бiрлiктерiн 
де ашып қарастыруды ғылым алдына мiндет етiп қояды. 
Ы.Т. Дүйсенбаев сонымен қатар,1959 жылы "Қозы Көрпеш – Баян сұлу" жырының ең көлемді әрі 
негізгі варианты болып табылатын 6 нұсқасын жеке жинақ етіп жариялады. [3] 
Бұл  ғылыми  басылымға  белгілі  ғалымдар  М.О.  Әуезов  пен  Н.С.  Смирнова  жетекшілік  еткені 
мәлім.  Құрастырушы  жинақтың  алғы  сөзінде  (3-35  беттер)  бұған  сол  тұстағы  қолда  бар  16  нұсқаның 
негізгісі саналатын 6 нұсқасын енгізіп, солардың өзінің бір-бірінен дараланатын айырма, өзгешеліктері 
мен  өз  ара  бірліктерін  ашып,  талдап  сөз  етеді.  Бір  бөліп  көрсететін  жәйт:  бұл  жинаққа  сол  аталған 
тұста қолда бар 16 нұсқаның негізгісі болып табылатын 6 нұсқаны енгізуі ғылыми жағынан  қонымды 
болғанын  атап  айтқан  дұрыс.  Сөйтіп,  "Қозы  Көрпеш  –  Баян  сұлу"  жырының  бұл  басылымына  алғаш 
рет  Ғ.Дербесалиннің,  И.Н.Березиннің,  И.Н.  Ильминскийдің,  өлеңші  Шөженің,  В.В.  Радловтың,  Жанақ 
ақынның  нұсқалары  енгізіліп,  солардағы    басты  кейіпкерлердің  әр  алуан  бейнелері  салыстырмалы 
түрде сарапталып әр қырынан ашылып, зерттеледі. 
Ы.Т. Дүйсенбаев құрастырған бұл жинақтың ғылыми құндылығы неде десек, сол 6 нұсқаға жан-
жақты  жасаған  мәтіндік  жұмысында дер  едік.  Әсіресе,  И.Н.  Березин  мен  А.Фроловтың  варианттарын 
өз ара салыстырған мәтіндік еңбегі аса елеулі. Мәселен, осы екі варианттан 583 өлең жолдарының өз 
ара салыстырылып текстологиялық тұрғыдан сөз болып сарапталғанын айтсақ та жеткілікті. Зерттеуші 
бұл  қыруар  салыстырулармен  ғана  шектеліп  қалмай,  Н.И.  Ильминский  1860  жылы  жазып  алған 
қолжазба  мен  соның  1878  және  1894  жылғы  Қазанда  басылған  екі  нұсқасын  дәл  жоғарыдағыдай 
көлемде ұқыптылықпен салыстырып сөз етеді. 
Бұдан  тыс  құрастырушы  Шөже  ақынның  1864  жылы  жазылып,  И.Н.  Березин  архивынан 
табылған нұсқасын өзіміздегі Ш.Р.Абдурахимов, М.Ж. Көпеев қолжазбаларымен өз ара салыстырады, 
айырмашылық,  өзгешеліктерін  бірінші  болып  қағаз  бетіне  түсіріп  жариялайды.  Мұның  өзі  үлкен 
кітаптың  42  бетін  құрайды.  Жинақтың  соңғы  жағында  В.В.  Радловтың,  М.О.  Әуезовтің  Ғ. 
Дербесәлиннің,  И.Н.  Березиннің,  Н.И.  Ильминскийдің,  Шөженің  нұсқаларында  кездесетін  діни  және 
көне сөздерге түсінік берілген. Ең соңғы бетінде "Қозы Көрпеш – Баян сұлу" жырының сол кезде қолда 
бар  15  нұсқасының  мәліметтерінің  толық  тізімі  ұсынылған.  Осының  бәрі  Ы.Т.  Дүйсенбаевтың  ұзақ 
жылдарғы ғылыми ізденістерінің нәтижесі екенінде ешбір дау жоқ. 
Ы.  Дүйсенбаев  «Қозы  Көрпеш  –  Баян  сұлу»  жырын  бірнеше  аспектіде  алып  қарастырған.  Ең 
алдымен,  шығуы  мен  таралуы,  өзгеріп  бізге  жетуі,  бұған  жыршылардың  қосқан  үлесі,  жырдың  лиро-
эпос жанрына қосқан үлесі мен оның қалыптасу жолдарына да арнайы тоқталады. 

ӘЛЕУМЕТТІК-ГУМАНИТАРЛЫҚ БІЛІМ БЕРУ МЕН ҒЫЛЫМЫНЫҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ 
 
 
195
Ы.Т.Дүйсенбаев «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» жырының жариялануы мен зерттелуіне сәйкес бұл 
мұраны орыс ғалымдарының, сондай-ақ, қазақ даласына келген өзге жұрт саяхатшыларының кезінде 
жазып  алып,  ара-тұра  жариялап  келгенін,тіпті,  кейде  орыс  оқымыстыларының,  оның  мазмұнын  орыс 
тіліне аударып, Россия жұртшылығына таныс етіп отырғанын сөз етеді. Осы тұста ол аталған жырды 
жоғарыда  айтылғандай,  қазақтың  әйгілі  ғалымы  Ш.  Уәлихановтан  тыс,  Н.И.Ильминскийден  бастап 
В.В.Радлов,  И.Н.Березин,  Е.З.Баранов,  Е.А.Кастенье  секілді  оқымыстылардың  үлес  қосқанын  атап 
көрсетеді.  Бұлардан  басқа  аталған  жырдың  қағаз  бетіне  түскен  бірер  нұсқасының  Омбы  мен 
Ленинград  архивтерінде  сақтаулы  екенін  де  атап  көрсетеді.Ал,  Кеңес  өкіметі  тұсындағы 
жарияланымдарды  атағанда  зерттеуші  Ә.Х.Марғұлан,  Ғ.Дербесалин,  А.Фралов,  Шөже  ақын 
нұсқаларымен  қатар,  Г.Н.Тверитин,  М.Әуезов  (Жанақ  нұсқасы),  В.В.Радлов,  Ш.Әбенов  жариялаған 
нұсқаларын  бөліп  атайды.  Сонымен  қатар  сөз  болып  отырған  жырдың  зерттелуіне  орай  М.Әуезов, 
Қ.Жумалиев, М.Ғабдуллин, Ә.Қоңыратбаев сынды оқымыстылардың еңбектеріне тоқталады. 
«Қозы  Көрпеш  –  Баян  сұлу»  жырының  әр  алуан  версияларын  сөз  еткенде,  зерттеуші  оның  тек 
қазақ  топырағында  ғана  емес,  Кеңестер  одағын  мекендеген  кейбір  халықтар  арасында  да  мол 
тарағанын  ескертеді.  Әсіресе,  башқұрттың  «Куз  Курпячі»  мен  біздегі  жырдың  ұқсастықтары  мен 
өзгешеліктеріне  көңіл  аудара  отырып,  бұл  екеуінің түп  негізі  бір  екенін мойындай  отырса  да,  мазмұн 
мен түрі жағынан зор айырмасы бар екенін атап көрсетеді. Башқұрт нұсқасы түгелге жуық қара сөзбен 
келіп,  ертегілік  сипатының  басымдылығымен  дараланса,  соған  орай  мұнда  жағымды,  жағымсыз 
кейіпкерлерге  жіктелу  жоқ,  тіпті,  солардың  әрекет,  қарым-қатынасындағы  даму  да  тым  үстірт,  жөнді 
өрістей  алмай  қалған  деген    пікір  ұсынады.  Осы  сипатқа  орай  Ы.Т.Дүйсенбаев:  «Ілгеріректе 
айтқанымыздай,  Қозы  мен  Баян  тақырыбының  бірнеше  халыққа  ортақ  екенін  мойындағанның  өзінде 
кейін әр елдің тарихи дамуына байланысты сол белгілі арна өзгере отырып, қай халықтың болсын өз 
тумасына,  өзінің  төл  шығармасына  айналып  кеткенін  есте  тұту  шарт.  Оның  бер  жағында,  ұқсастық 
дегеніміз  кейде  тіпті  шартты  түрде  алынып  жүреді  де,  туыстас  саналып  келген  туындылардың  түп 
тамыры  үнемі  біртума  бола  бермейді»–  деп,    қорытынды  жасайды  [3,518-519].    Бұл  тұста  автор 
В.В.Радловтың  «Образцы  народной  литературы…»  атты  жинағының  VI  томында  жарияланған 
ұйғырдың «Бозы Көреш» атты ертегісінің біздегі нұсқалармен тек атындағы сырттай ұқсастықтан өзге 
ештеңе таба алмайсыз, сондықтан оны арнайы сөз етудің қажеті жоқ деген пікір ұсынады. 
Ал  енді,  барабин  татарларының  «Қозы  Корпец»  атты  шағын  ертегісін  біздегі  «Қозы  Көрпеш  –
Баян  сұлу»    жырымен  салыстыра  отырып, сондағы  мазмұндық  ұқсастықтарды саралап  көрсетіп,  сол 
екеуіндегі жағымды, жағымсыз бейнелердің ерекшеліктерін сөз етеді. Осы тұста автор мынадай  пікір 
ұсынады:  «Қазақ  пен  барабин  татарларының  версияларындағы  ұқсастық  екі  халықтың  тіршілігі  мен 
тұрмысындағы  біркелкілік  қана  емес,  екі  елдің  тарихында  орын  тепкен  бір  тектес  оқиғаларды  да 
бейнелеу болып табылады» [3,519]  – деп жазады. 
Ы.Т.Дүйсенбаев  енді  келесі  Алтай  нұсқаларына  тоқталғанда,  соның  «Қозюке  –  Баян»  атты  бір 
үлгісін қазақ жырының тікелей әсерінен пайда болғанын айтса, ал, «Қозын Эркеш» нұсқасын сол елдің 
төл  тумасы  деп  зерделейді.  Бұлардағы  кейіпкер  аттарының  өзара  ұқсастығынан  тыс,  көп  жағдайда 
оқиға  желісіндегі  жалпылама  сарын  мен  қайталаушылықтардың  бар  екенін  атайды.Бұдан  тыс 
алтайлықтар  нұсқасындағы  мифологиялық  сипаттың  молдығын  баса  көрсетеді.  Осындай  мазмұндық 
бірлік, ұқсастықтарды ашып көрсетумен қатар, автор қазақ және  алтайлық нұсқалардың түр жағынан 
екі  жанрға,  біздегі  жырдың  лиро-эпосқа  жататынын,  ал,  алтайлық  нұсқаның  батырлық  эпос  болып 
табылатынына  мән  береді.  Бұл  тұжырымдар  өзінің  дәлелділігімен,  ғылыми  байыптылығымен 
дараланады деген жөн 
Осы тұста «Қозы Көрпеш –Баян сұлу» жырын жариялап зерттеуде ірі ғалым М.Әуезовтің кезінде 
алғашқылардың  бірі  болып  елеулі  үлес  қосқанын  айтуға  тиіспіз.  Ол  1948  жылы  жарық  көрген  Қазақ 
әдебиет тарихының фольклорға арналған I томында [4] аталған поэманы «Ғашықтық жырлар» тобына 
жатқызып, оның әр алуан нұсқаларының мазмұндық, құрамдық,көркемдік ерекшеліктерін әңгімелеуден 
тыс бұлардың жариялану тарихын да келелі сөз етеді. Әсіресе, Шоқан, Г.Н.Потаниннің, В.В. Радлов, 
Саблуковтардың  бұл  жырды  жазып  алып,  жариялаудағы  еңбектерін  аса  жоғары  бағалайды.  Қазақ 
зерттеушілерінен С.Мұқанов пен Х.Бекхожиннің 1939 жылы орта мектеп оқулығында жырдан үзінділер 
бастырғанын  да  арнайы  атайды.  Бұдан  тыс  1925  жылы  осы  жырдың  Мәскеуде  жеке  жинақ  болып 
жарияланғанынан,  сондай-ақ  Қазан  қаласында  дүркін-дүркін  басылғаны  туралы  құнды  мәліметтер 
келтіреді.  Осыған  орай  ғалым  «Қозы  Көрпеш  –  Баян  сұлу»  жырының  И.Н.Березин,  А.Фролов,  Шөже, 
Жанақ  нұсқаларының құндылығын да баса көрсетеді. 
М.О.Әуезов  бұл  аталған  зерттеуінде  аталған  жырдың  жиналу,  жариялану  тарихын  зерттеумен 
бірге,  оның  мазмұндық  ерекшеліктері  мен  адам  бейнелерінің  өзара  салыстырулар  арқылы  сомдалу, 
даму сипаттарына да елеулі орын береді. Ғалым Қозы мен Баянның бір-біріне деген сүйіспеншілігінің 
іштен  туа  болғанына  орай,  бұл  жырды  Шығыстағы  әйгілі  Ләйлі  мен  Мәжнүн,  Жүсіп  пен  Зылиха  
махаббаттарына ұқсайды деп жазады. Осыған орай ол Қозы мен Баян бейнелерінің жасалу жолдарын 
саралап,  талдау  үстінде  аталған  шығыстың  жырлардағы  өз  ара  ұқсастықтар  мен  үндестіктерге  мән 
бере  үңіледі.  Зерттеуші  мұндай  астасқан  бірліктерді  жоғарыда  аталған  жырлардың  құрылысы  мен 
дамуынан  да  іздестіреді.  Сөйтіп,  бұлардағы  романтикалық  сарынның  трагедияға  ұштасуының  сыр-

АКТУАЛЬНЫЕ ВОПРОСЫ СОЦИАЛЬНО-ГУМАНИТАРНОГО ОБРАЗОВАНИЯ И НАУКИ 
 
 
196
сипатына көңіл аударады. 
М.О.Әуезов Қазақ әдебиеті тарихының бірінші томындағы «Қозы Көрпеш – Баян сұлуға» арнап 
жазған  зерттеуінде  бұл  жырды,  ең  алдымен    «Лиро-эпос»  ретінде  алып  қарастырады.  [2]  Автор  бұл 
соңғы  зерттеуінде  аталған  жырдың  Шығыстағы  «Таһир-Зухра»  мен  «Ата  Қорқыт»,  өзіміздегі 
«Алпамыс»  дастандарымен  тамырлас  екенін  атап  өтеді.Зерттеуші  бұл  күрделі  мәселені  игеру 
жолдарына  орай:  «Бұл  айтылған  жайлардың  бәрі  (Шығыс  туындыларымен  ұқсастықтарды  айтады) 
тегінде  «Қозы  Көрпеш»  тәрізді  қазақтың  ең  көрнекті,  көп  түрлі  дастанын,  ғашықтық  жырын  бір  ғана 
қазақтағы  варианттарымен  салыстырып  тексерумен  қанағаттану  керек  емес  екенін  аңғартады.  Бірақ 
ол түрдегі салыстыра тексерулер арнаулы монографиялық іздену, шолудың нәтижесінде туады»– деп 
көрсетеді. [2,525]  Бұл М.Әуезов айтқан мәселе Ы.Дүйсенбаевтың Шығыстан ауысқан бір алуан қисса, 
хикаяларды  біздегі  лиро-эпикалық  жырлармен  салыстыра  отырып,  солардағы  бірлік-ұқсастықтардың 
белгі-сипаттарын саралап ашуға бағыт-бағдар бергенін аңғарамыз. М.Әуезов әдебиет тарихына арнап 
кейiн қайта жазған зерттеуiнде өзiне дейiнгi Ы.Т.Дүйсенбаев еңбегiнiң ерекшелiктерiн бағалай отырып, 
Ш.Уәлиханов,  Кафанье,  Березин,  Пантусов,  Г.Н.Потанин,  С.С  Каташ,  Тверикин,  В.В.Радлов,  Шөже, 
М.Ж.Көпеев,  Жанақ,  т.б.  жинап  жариялаудағы,  зерттеудегi  қосқан  үлестерiн    де  атап  көрсетедi. 
Сонымен қатар  бұл дастанның  құндылығына  мән берiп: “Дастанның  суреттiлiк қасиетi оның жалғыз  
тiлiнде  емес,  көбiнше    идеясында,  адам  образдарында,  оқиғаның  қызық,  шебер,    аянышты    болып 
суреттелуiнде  “Қозы  Көрпеш-Баян  сұлу”  дастаны  қазақ  әдебиетiнiң  зор  мұрасының  бiрi”  деп  жоғары  
баға бередi [2,547]. 
Келесі  бір  «Қозы  Көрпеш»  жыры  туралы  елеулі  зерттеулердің  иесі  белгілі  ғалым  Әлкей 
Марғұлан. Бұл тақырыпқа арнап ол «Қозы Көрпеш – Баян сұлу жыры» және «Қозы-Көрпеш Баян сұлу 
жырының варианттары» атты көлемді зерттеулер жазды. [5] Алғашқысында автор Аягөздегі Қозы мен 
Баян күмбезі мен тас мүсіндердің алғаш жариялаған зерттеушілерін тізбелей айтудан бұрын қазақтың 
ұлы  ғалымы  Ш.Уалихановтың  бұл  кешенді  пирамида  үлгісінде    құрылған  деген  пікіріне,  ішіндегі 
алқамен  әшекейленген  үш  мүсіннің  бар  екенін,  ал  тағы  біреуі  Қодардың  бейнесі  екенін  жазып 
қалдырғанын  атайды.  Шоқан  кейінірек  арнай  келіп  түсірген  суреттер,  неге  екені  белгісіз,  ұшты-күйлі 
жоғалған. Ғалым бұдан соң орыс ориенталистері Е.Баранов, Н.И.Пантусов, М.Путинцев, Г.Н.Потанин, 
И.А.Костанье  жазуларынан  мәлімет  келтіріп,  құрылыстың  сыр-сымбатын  келелі  сөз  етеді.  Бұл 
сипаттамалар  әр  түрлі  аңыз,  әңгімелер  мен  сан  алуан  жырлардан  алынған  үзінділермен 
салыстырылып,  нақтылана  түскен.  Сол  арқылы  бұл  үзінділердің  этнографиялық  мәліметтерімен 
үндесу мүмкіндіктері қарастырылады. 
Ә.Марғұлан  «Қозы  Көрпеш  –  Баян  сұлу»  жырын  көне  замандағы  түркі-монғол  тайпаларының 
арасында  көп  тараған  ғажайып  оқиғаның  сюжеті,  ол  біздің  эрамыздан  III  ғасыр  бұрын  туған  деген 
болжам  айтып,  бұған  Эрмитажда  тұрған  «Шоқтерек»  пен  соның  түбіндегі  қыз  бен  жігіттің    бейнесін 
дәлел  ретінде  ұсынады.  Кейінгі  тарау  аталған  жырдың  сан  алуан  варианттарын  өз  ара  салыстырып, 
олардың  ұқсастықтары  мен  өзгешелік  белгілерін  байыппен  талдайды.  Бұл  тұста  Ә.Марғұлан  жырды 
арнайы зерттеген Ы.Дүйсенбаевтың жазған тұжырым, ой-пікірлерін дұрыс бағалайды [5,301-305]. 
Ә.Қоңыратбаевтың  «Қазақтың  «Қозы  Көрпеш»  жыры  туралы»  зерттеуі  [6]  өзінің  құрылысы  мен 
мазмұны жағынан көлемді де елеулі туынды болып табылады. Зерттеуші аталған жырдың жанры мен 
генезисін,  сюжеттік  түзілімі  мен  тілі,  сондағы  образдар  жүйесін  арнайы  қарастырып,  Шығыстан 
ауысқан «Мақпал қыз», «Құл мен қыз», «Есім сері -Зылиха» секілді жырлардың табиғи бірліктері мен 
өзгешелік  сипаттарына  арнайы  тоқталады.  Жырдың  жанрлық  белгілерін  сөз  еткенде,  осы  топқа 
жататын  туындыларды  «лиро-эпос»,  енді  бірде  «тұрмыс-салт»  жырлары  делініп  келгеніне  мән  бере 
отырып,  өзі  соның  алғашқысы  –  «лиро-эпос»  деген  атауды  дұрыс  санайды,  біздегі  «лиро-эпос» 
жырларының  «Ләйлә-Мәжнүн»,  «Фархад-Шырын»  секілді    шығыстың  ортағасырлық  реалистік  роман 
этностарымен  сабақтас,  тақырыптас  екенін  атап    өтеді.  Осыған  орай  лиро-эпос  пен  эпикалық 
жырлардағы бірліктер мен өздеріне тән қайталанбас белгі-сипаттарын салыстыра отырып талдайды. 
Ал,  аталған  жырдың  генезисін  сөз  еткенде,  автор:  «Қозы  Көрпеш»  жырының  негізгі  идеясы  әйелдің, 
жастардың бас бостандығын, еркіндігін аңсау… Бұл жыр біздегі сан алуан жырлардың ішіндегі ең ерте 
заманнан  бері  келе  жатқан,  идеясы  терең,  рухы  мейлінше  халықтық,  мазмұны  шыншыл,  ең  көркем 
үлгісінің  бірі  деп  бағалайды.  [6,13]    Сондай-ақ  ол  «Қозы  Көрпеш»  жырын  жинап  жариялау  ісіне  орыс 
зерттеушілерімен қатар, ұлы ғалым Шоқанның қосқан елеулі еңбектерін бөліп атайды, аталған лиро-
эпостың  әр  алуан  нұсқаларының  ерекшеліктері  мен  тіліне,  әр  образдың  бітімі  мен  көркемдік 
сипаттарына жеке-жеке тоқталады. 
Қазақ зерттеушілерінен бұл жыр туралы пікір айтпағандары кем де кем. Мәселен, С.Сейфуллин 
жырдың көнелігі мен таптық сипатына мән береді, ал, С.Мұқанов жырдың халықтың сипатына ерекше 
мән береді. Қ. Жұмалиев те осы пікірді толығымен қуаттайды. 
Бұл  жырдың  сыр-сипаты  мән-маңызы  белгілі  фольклортанушы  ғалым  С.А.Қасқабасовтың 
«Қазақ  эпикасының  шыңы»  деген  еңбегінде  «Қозы  Көрпеш  –  Баян  сұлу»  жырының  өзге  түрік  тектес 
елдер  әдебиетінде  көп  кездескенімен,  Г.Н.Потанин  пікірін  негізге  ала  отырып,  аталған  туындыны 
қазақтан  өзге  түркі  елдерінің  бірі  де  дәл  біздегідей  оны  биік  те  көркемдік  тұғырға  көтере  алмағанын 
атап  өтеді.  [6]    Сондай-ақ  белгілі  фольклортанушы  Н.С.Смирнованың  «Қозы  Көрпеш  –  Баян  сұлу» 

жүктеу/скачать 39,72 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: