Ф ♦Рауан* Алматы 1997 Редакторы Үлықман Әбілдаұлы Шыңғыс Айтматов, Мұхтар Шах а нов

бөлігі,  яғни  алпыс  сегіз  адам  жақтап,  қол  қойса,  көтере- 
йін  деп  жүрген  мәселең  күн  тәртібіне  талқылаусыз 
қойылады  деген  ақыл  берді.  Бірнеше  күн  қатарынан  әр 
депутатқа  қолымдағы  2—3  парақ  қағазымды  оқытып, 
әрқайсысының  желкесінде  4—5  минуттан  телміріп, 
аяғымнан  тозайын.  Сөйткенше,  үш-төрт  күн  өте  шықты. 
Сонда 
Желтоқсан 
оқиғасын 
көтеруді 
қолдап, 
қырғызстандық  24  депутаттың  ішінен  тайсалмай  қол 
қойған  екі-ақ  адам  табылды.  Бірі — осы  Асқар  Ақаев  та, 
екіншісі  —  Талас 
облысынан 
сайланған 
Гелдібек 
Керімбеков деген жүргізуші еді.
Өзіңіз  білесіз,  жүргізуші  айдап  жүрген  машинасының 
рулінен  айырылып  қаламын  деп  қорықпаса  да  болады. 
Ал тоталитарлық жүйенің  күш-қуаты  әлі  қайта  қоймаған 
кезеңде  республика  Ғылым  академиясының  президенті 
бола  тұра,  сол  жүйеге  қарсы  көтерілген  жастардың  ісін 
қолдаймын,  қуаттаймын  дец  қол  қоюын  Асқардың  аза- 
маттық  ерлігіне  баладым.  Әйтпесе,  әлгіндей  бір  ғана 
қылығы  үшін  қызметінен  ажырап  қалуы  да  мүмкін  еді. 
Содан  бастап  осы  бір  аса  мәдениетті,  жүзіне  имандылық 
пен  ақ  жарқындық  қатар  қоныс  тепкен  жайсаң  жігітпен 
бірге туған  бауырдай  боп,  жақын араласып кеттік.
Айтматов.
  Қазіргі  өлара  кезең  жаңадан  егемендік 
алған  елдердің  Президенттерін  әр  қырынан  сынап  бату­
да.  Мұндай  қиыншылық  ел  басына  екі  түрлі  кезеңде 
түседі.  Бірі  —  соғыс  жағдайында,  екіншісі  —  қоғам  ал- 
масқан тұста.
Асқардың  өзім  тәнті  болған  бір  азаматтығы  —  балға 
мен  төстің  арасына  жиі-жиі  түсіп,  сыналып  жатса да,  де- 
мократияға  кең  жол  ашуы.  Сөз  бостандығына,  оппози- 
цияға тосқауыл тұрған жерде  шындық өледі.
Оппозиция  дегенді  кейбіреулер  өз  тағы  мен  төжіне 
таласушыдай  көреді.  Бұл  көп  жағдайда  олай  емес.  Елдің 
саяси  беталысы  қандай,  демократияны  тұншықтырып 
отырған  кімдер,  қайсымыз  мемлекеттік  байлық  пен 
меншікке  қол  салдық,  шеттен  келген  несие  қай  салаға 
жұмсалды,  т.с.с.  —  бәрі,  бәрі  бүкпесіз  болғаны  абзал.  Ал 
оппозиция  қадағалап,  қателігіңді  қатал  сынға  алып  оты- 
рады.  Соған  қарап,  жіберген  кемшілігіңді түзейсің.
Шаханов.
  Жалпы,  Ақаев  —  менің  көзқарасымда  ға- 
лымдық,  саясаткерлік  дарын  мен  өрелі  азаматтық 
қасиетгі  бір  арнаға  тоғыстырған  шоқтығы  биік  түлға. 
Рас,  Қырғыз  Республикасының  тұңғыш  Президенті  бо­
лып  қызмет  атқара  бастағанда,  бәзбіреулер  оны  тым 
жұмсақ,  биязы  деп,  кінөлап  та  жүрді.  Ал  ол  осы  уақыт

ішінде  өзгелердің  намысына  тимөй,  жаға  жыртыспай-ак,
ел басқаруға болатынын  анық дәлелдеп үлгерді.
Өз  елінің  қадым  замандардан  бергі  тарихын,  тағдыр- 
тауқыметін  бес  саусағындай  білетін  Асқар  кез  келген 
өңгімесін  адамдық  ортақ  мүраттар  мен  сан  ғасырлық 
философия  иірімдеріне  апарып  тірейді.  Асқармен  аз-кем 
сүхбаттас  болған  жан  оның  бетінен  нұры  тамған 
ұяңдығының  астарында  үлкен  ұлттық  деңгейдегі  зиялы- 
лық пен білімдарлық жатқанын анык, байқар еді.
Бішкектегі  Тоқтағұл  атындағы  мәдениет  Сарайында 
менің  шығармашылығыма  арналған  кеш  өтіп, 
онда 
қырғы здың  жас  ақьшы  Өмірбек  Тілебаев  қуатты  жыр 
оқыды.  Сонда залда отырған республика Президенті:
— 
Мына жігіттен  жақсы  ақын  шыққалы  түр  екен, — 
деп,  ақынның  аты-жөнін  қойын  дөптеріне  түртіп  алды. 
Ж ылт  еткен  жаңалықты  қағыс  жібермей,  қуана,  қолдай 
білу де ел басшысына бірден-бір қажетті мінез.
Асқар 
қырғыз 
поэзиясы 
аспанынан 
қүйрықты 
жұлдыздай  ерте  ағып  өткен  жарқын  талант  Алықүл  Ос- 
моновқа  қойылар  еңселі  ескерткішті  өз  қаражатына
(тапқан қаламақысына)  соқтырмақ.
Соңғы  жылдары  жалпы  өнер  атаулыға,  соның  ішінде
театрға  да  елдің  ықыласы  бұрынғыдай  емес,  бөсең  тарт- 
ты.  Бұлай  болуына  егемендік  алған  жас  республикалар- 
дың  нарық  қыспағына  киліккен  қиын  экономикалық
ахуалы  басты себеп  болып  отыр.
Қырғыз 
Республикасының 
халық 
артисі 
Арсен 
Өміралиев  жетекшілік  ететін  Бішкек  қалалық  театры  кө- 
рермендерге  арнап  жапон  драматургі  Модзаэмон  Тика- 
мацудың  "Амудзима"  атты  пьесасының  премьерасын 
әзірлепті.  Премьераға  Асқар  Ақаев  бастаған  мемлекет 
қайраткерлері, 
елшілер  мен  зиялы  қауым  арнайы
шақырылыпты.
Қырғыз  тілінде  тұңғыш  сахналандырылған  бұл  туын-
дыны 
ойнаған 
артистер 
жапон 
халқының 
озы қ
мәдениетін,  өмірге  көзқарасы  мен  ұлттық  ерекшелігін,
мінезін  айқын  бейнелеуімен  көрермен  көкейіне  ұялады.
Премьера соңы  пікір  алысуға ұласты.
КСРО  кезінде  Ж апонияда  Бас  консул  болып  қызмет
атқарған  Қырғыз  Республикасының  мемлекеттік  хатшы-
сы  Ишенбай  Абдіразақов,  Ресей  елшісі  Михаил  Романов,
Пәкістан  елшісі  Назар  Аббас,  Үнді  елшісі  Рам  Сваруп
Мукиджа  және  мен  сахна  төрінде  тұрып,  жаңа  спектакль
жайлы  алма-кезек  ой  тербедік.  Біздің  жалпыламалау  ай-
тылған  лебізіміздің  соңында  Асқар  Ақаев  сөз  алып,

бауырын  еркін  жазған  аттай  көсілді дейсің.  Президенттің 
терең  танымына,  білім,  парасатына  ерекше  таңғалып, 
таңдай  қақтық.  Бақсақ,  Асекең  пьесаны  өзіне  алдырып, 
оқып  шыққан  екен.  Әрі  түпнұсқасын  аудармамен  салыс- 
тыра  зерттепті.  Сәтті  аударылған  тұстарын  нақты  мысал- 
дармен  дәлелдеп,  қадап  айтты.  Мұнымен  де  тынбай, 
Модзаэмон 
Тикамацудың 
қаламынан 
тағы 
қандай 
шығармалар  туғанын  және  қай  тілде  жарияланғанын, 
оларды  тіпті  өзге  жазушылардың  осы  мінездес  туынды- 
ларымен  шендестіре  отырып,  бақайшағына  дейін  шағып 
талдады.
Спектакльдегі  әр  алуан  мінездегі  кейіпкерлер  мен 
оларды  ойнаған  артистердің  шеберлігі  қалайша  ұнамды 
қабысқанын 
орнықты 
ой, 
айшықты 
тілмен 
әнгімелегенде,  жиналған  көпшілік  ду  қол  шапалақтап 
жіберді.
Өзгені  қайдам,  өз  басым  сол жолы  театрға  қалай  бол­
са  солай  дайындықсыз  жетіп  барғанымнан  қатты  ұялыс 
таптым.
Айтматов.
  Иө,  қырғыз  топырағында  шексіз  биліктің
өзіне  адамгершілік  мұратпен  қарауға  болатынын  өзінше 
дәлелдеп  келе  жатқан  Асқар  сынды  інінің  барлығы  — 
көңілге медет.
Мұха,  біз  фараондардан  бастаған  әңгімемізді  өзіміз 
қадірлейтін  бауырлас  үш  мемлекеттің  президенттеріне 
әкеліп  тіредік.  Басшы  болып,  барша  жұрттың  көңілін 
бірдей тапқан  билік  иесін  өз  басым әлі  көрмеппін.  Демек, 
Нурсултан,  Ислам,  Асқар туралы да ел ішінде  алуан түрлі 
пікірдің,  кейбір  қарама-қайшылықты  көзқарастардың, 
тіпті  жайсыз әңгімелердің де  болуы  заңды.
Біз 
болсақ 
олардың 
биліктегі 
алғашқы 
сәтті 
қадамына,  рухани  байлығына,  ел  басшысына  лайықты 
бірлі-екілі  өзіміз  тікелей  куә  болған  оқиғаларға  ғана 
тоқталдық.
Көкейге 
кептелген 
кейбір 
қаупімізді 
іркіңкіреп 
отырғанымызды да жасырмайық...
Шаханов.
  Бұл  қаупімізге  Түрікменбашы  Сапармурад 
Ниязовтың  қазіргі  ел  билеу  үрдісі  толық  негіз  бола  алса 
керек.  Ж еке  басқа  табынушылықтың  елге  қандай  залал 
әкелгенін  жақсы  біле  тұра,  Ниязов  сол  індетке  өзі  барып 
ұрынды.  Көзі  тірісінде  өзіне  200-ден  астам  ескерткіш 
қойғызғаны  тарихтан  хабары  бар  кез  келген  адамның 
күлкісін  шақырмай  ма?  Қаптаған  шаруашылықтарға,  ау- 
данға,  қалаға,  тіпті  каналға  дейін  өз  атын  бергізіп,  бар- 
лык  жерге  асқақтатып  суретін  ілдіргеніне  болашақ

ұрпақты  айтпағанда,  қазіргі  замандастары  жөн  іс  бодды
дей қояр  ма екен?
Айщматов.
  Оңтүстік  Кореяны  жарты  ғасырдай  би-
леп,  ұлы  көсем  атанған  Ким  Ир  Сен  жайлы  мынадай  бір
оқиғаны  орыс  тілінде  шығатын  бір  журналдан  оқығаным
бар.
Өзен  арнасынан  шыға  буырқанып,  тасып,  қатар 
отырған  елді  мекендерді  шайып  кетеді.  Емшектегі  баласы 
бар  бір  жас  әйел де  ағынмен  бірге  ілесіп,  құлдилай  жөне- 
леді.  Қараса,  Ким  Ир  Сеннің де  портреті  қоса  ағып  бара- 
ды  екен.  Сонда  әлгі  әйел  өзімен  қатар  ағып  келе  жатқан 
сәбиін  құтқаруға  ұмтылмай,  көсем  портретіне  жармасып, 
жағаға  алып  шығыпты.  Ж урнал  осы  істі  асқан  патриот-
ты қ деп дәріптейді.
Бұл,  әрине,  өсіре  саясаттан,  жеке  басқа  табынушы-
лықтан туған саяси  мәңгүртизмнің бір  көрінісі.
Екі  аяқпен  жер  басқан  пәнде  екенімізді  шексіз
биліктің ұмыттырып жіберетіні  қандай өкініш!
Ал Президенттік лауазым  — ілуде  біреудің маңдайына
бұйырар  тағдырдың  ұлы  сыйы.  Кейде  олар  осы  заңғар
биіктікке  өзінің  сұңғыла  саясаткерлігімен,  ақыл,  парасат-
та  өзге  замандастарынан  оқ  бойы  озықтығымен  жетш
жатады.  Кейде  қоғамдағы  ахуал,  саяси  өзгерістер  жалпы-
ның  ішінен  қоңыртөбел  біреуге  қақпақылдап  әкеліп,  ел
тізгінін ұстатады...
Оған 
екеуміздің 
тарих 
кезіп 
айтқан 
мысал,
әпсаналарымыз  куә.
Шаханов.
  Ел  басшысы  мәңгілік  үш  өлшем  —  кешегі
мен  бүгінгіні  және  болашақты  таразы  басына  тең  ұстап, 
ақылын  сарапшы  ғып  отырмаса,  халқының  қасиетті
сенімінен ажырап қалуы  кәдік.
Ахметжан  Есімов  деген  өзім  азаматтығын  қадір 
тұтқан  сыйлас  інім  Алматы  облысының  әкімі  болып
тағайындалғанда:
-—  Ер  жігітке  үлкен  қызмет  —  үлкен  сын.  М ақтау 
мен  марапаттауға  елікпейтін  адам  біздің  дәуірде  ғана 
емес,  өткен  ғасырларда  да  аз  болған.  Сол  аздардың 
тізіміне  енуіңе тілек қосайық,  — деп әзілдегенмін.
Қарапайым  кедейден  шығып,  зерделілігінің  арқасында 
абырой  биігіне  көтерілген  Аяз  би  болып-толған  шағында 
да  кедей  кезінде  киген  шоқпыт  киімін  сарайының 
босағасына іліп  қойып:
— 
Аяз,  әліңді біл,
Қүмырсқа,  жолыңды  біл,
  —

деп,  еггкен-кеткеніне  салауат  айтып,  бүгінгісіне  шүкірлік 
қып  отырады  екен.
Айтматов.
  Мәселен,  өз  басым  Өзбекстан  Республи- 
касының  Президенті  Ислам  Каримов  Ж изақ  облысына 
барған  сапарында  өз  суретін  жол  жиегіне  ерекше  үлкен 
етіп  ілдіріп  қойғаны  үшін  екі  басшыны  орнынан 
түсіргенін  оқып,  іпггей сүйсіндім.
Шаханов.
  Мақтауға  тұрарлык  іс  екен.  Ислам  Абдуға- 
ниұлы  өзінің  ұлы  бабасының  өнегесін  ұстанған  сияқты. 
Дәл  осы  арада  "Темірдің  соңғы  өсиеті"  'атты  өлеңімнің 
орысша нұсқасын оқудың реті келіп тұр.
Войска Амира  Темура
Из похода дальнего
Возвратились в  Самарканд
Вечером под сияющим куполом  Кук Сарая
Темур собрал всех,
Кто  способствовал его победе.
Над людской  радостью 
Тихо плыла музыка,
Как белая лебедь на небе.
И тихо встал Ходжа Хафиз,
Прочитал  изумительные свои газели.
Темур взволнованно кивал головой:
— 
Какая красота!
Какая  щедрость  чувств!
Кто-то встав  с места,
Несколько раз кланяясь,
Раболепно  изрек Амиру:
— 
О,  величайший  из великих,
Мудрейший  из мудрых,
Храбрейший  из храбрых!
Вы  еще  и любитель поэзии,
Так тонко ощущаете  силу слова.
Мы  рады  и  счастливы,
Что у  нас есть такой падишах!
— 
Довольно!
  — 
воскликнул Амир,
  —
Ты  искусно лжешь!
Ведь восхищаться  мудростью 
И ценить красоту
 —
Обязанность каждого,
И хвалить за  это
  — 
невежество!
И сурово взглянув,  спросил:
— 
Кто ты  такой?
— 
Я
 — 
хаким  Хорасана,
С великой победой

Поздравить вас пришел!
— 
Ты  с этого  часа  не хаким,
Я лишаю тебя власти.
— 
В  чем провинился я,  о великий Амир
?—
Дрожа,  спросил  бедняга.
— 
Ты хитер,  как степная лиса,
И знаешь,  что перед лестью 
Устоявших почти нет.
Лесть убивает правду
В  сердце властелина.
И это  отразится  горем 
В  судьбах его подчиненных.
Теперь в  стране,  где я  властвую,
Каждый льстец должен  быть наказан 
За  прославления,  начиная  с меня,
За  чрезмерные хвалебные  Оды,
И тогда в  стране  будет порядок.
А ты  прочь с моей  дороги!
Сказав,  Темур гордо покинул пир...
Да,  столетья  для  истории  как миг.
И мы  на  его родине,
На  юбилее  его 
Чтим память  о нем.
В зале  рядом  с нами 
Сидит новый молодой хаким.
Я так хочу,
я так хочу,  чтобы  он  задумался 
Над последним  заветом  Темура,
Пусть хотя  бы  с  опозданием 
На  шесть  с половиной  веков.
Айтматов.
  Иә,  бұл  өлеңнің  төңірегінде  ойланатын 
мэселелер  бар... 
- 
-  •
Қырғызстанның  түкпір-түкпірінен  жиі  хат  аламын. 
Елдің  әлеуметтік  жағдайының  төмендеп  кеткені,  экология- 
лық  тоқырау,  адамгершілік  қасиеттің  құлдырауы,  бәрі, 
бәрін  айта  берсең,  бітпес  шер,  шет-шегі  көрінбес  әңгіме. 
Солардың ішінен бір хат айрықша есімде қалышы.
"Көптен  көкейімде  жүрген  бір  ұсынысым  бар,  —  деп 
жазады  хат  иесі,  —  Конституциямызға  "ақ  бата",  "қара 
бата"  деген  толықтыру  енгізсек.  Еліне  еңбегі  сіңген, 
қоғамды  алға  сүйреген,  сын  сағатта  халқын  қиын 
жағдайдан  алып  өткен  басшыға  зейнет  демалысына 
шығарда,  ақ   бата  берейік.  "Ақ  бата  алған  адам"  деген 
құрметті  атақты  иеленсін.  Ал жалпақ ж ұртқа  жік  салған, 
жамандық  қылған,  үкімет  мүлкін  талан-таражға түсірген,

ел  мүздесінен  гөрі,  өз  мүддесін  жоғары  қоиған  басшыға, 
керісінше,  қара  бата  берейік.  Ол  елден  "Қара  бата  алған 
адам"  ретінде төменшіктеп жүрсін".
Қарапайым  ауыл  адамы  ел  басшыларының тағдырына 
осылай  аландаушылық білдіреді.
Шаханов.
  Әйтсе  де,  Шіке,  Сіз  Орта  Азия  мен 
Қазақстан  мемлекеттерінің  ғана  емес,  бұрынғы  КСРО 
аумағында  егемендік  туын  көтерген  басқа  республика- 
лардың  Президенттерін  де  білесіз.  Осы  елбасылардың 
бойынан 
болашақта 
қауіп 
тудырар 
қандай 
мінез 
байқадыңыз?
Айтматов.
  Меніңше,  ондай  қауіп  төртеу.  Қанша  де- 
генмен  адам  баласы  пенде  ғой.  Президенттердің  баз 
бірінен  "мен",  "мен"  деген  сөз  жиі  естіле  бастады. 
Өйткені  олардың  аузынан  шыққан  бүгінгі  жай  "мен"  ер- 
теңгі  күні  "мемлекет  те  —  мен"  деген  айбарға  ұласуы 
әбден  мүмкін.
Екіншіден,  өздерін  шексіз  билік  иесі  сезініп,  жіберген 
қателіктерін  талқыламауға,  оны  жұрт  назарынан  тыс 
ұстауға  тырысулары.  Демократия  жолға  қойылған  мем- 
лекеттерде  Президенттердің  артық,  оғаш  қылықтары  да 
қатаң  қадағаланады.  Мысалы,  батыс  елдеріндегі  бір  Пре­
зидент  өзіне  бөлінген  жеке  ұшақты  екі  сағат  күттіріп 
қойғаны  үшін  парламент 
т а л қ ы с ы н а  
түсіп,  айып  пұл  тө- 
леуге мәжбүр болды.
Үшіншіден,  парламенттің  құқы  мен  мүмкіндігін,  билік 
өрісін тарылтып,  бүғау салуға тырысулары.
Төртінші  қауіп  —  асыра  мадақтау  мен  әсіре  жағым- 
паздыққа  бой  алдыра  бастағандары.  Бұл  екі  індеттің 
бағындырмайтын  шыңы  өте  сирек.  Дегенмен,  жоғарыда 
айтылған  бірен-саран  оң  қадамдар  да  ж оқ  емес.  Буын- 
буынына  енді  түсе  бастаған  осы  аса  қауіпті  індетке 
қарсы  қояр  күш  тауып,  естерін  тез  жинап  ала  қойса,  өз- 
дері үшін де,  ел үшін де  игілікті  іс  етер еді.
Міне,  біз  адамзат қоғамының ерте дәуірінен  бастап  XX 
ғасырдың  соңғы  жылдарына  дейінгі  өр  түрлі  билік  ие- 
.лерінің  рухани  байлыққа  қатысы,  көзқарасы  немесе  оны 
көзбояушылық  үшін  ғана  ұстанғандардың  қилы-қилы 
тағдыры  жадлы  өз  талғам-түсінігіміздің  шеңберінде, 
нақтылы  мысалдарға сүйене отырып,  өңгіме өрбіттік.
Осы  сұхбатымыз  егемендік  алған  мемлекеттеріміздің 
Президенттерін,  елдеріміздің  әр  түрлі  деңгейдегі  бүгінгі 
және  болашақ саяси  қайраткерлерін  қас  қағым  сөтке  ой- 
лантуға  түрткі  бола  алса,  мақсатымыздың  орындалғаны 
деп  білейік.

Сөзіміздің  соңын  билік  туралы  өр  дәуірде  үн  қатқан
ұлылардың п.ікірімен  аяқтасақ:
Пифагор: 
"Ақымаққа
  -  
қылышты,. үятсызға  -  билікті 
сеніп  тапсырудың  қаупі  бірдей".
Ш.Монтескье: 
"Заңның  аясында,  тудың  әділдігі  ас- 
тында  сөз  алып,  әрекет еткен тираннан  асқан  жау жоқ".
Д.Дидро: 
"Зорлыкден  іргетасы  қаланған  билік  зор-
лықтың қүрбандыгына  айналады".
Ж.Лабрюнер: 
"Аса  мәртебелі  орын  қүрметті  адам- 
ның  қадір-парқын  одан  сайын  арттыра  түседі,  ал  уақ 
адамды  тіптен  үсакдхандырып  жібереді".
4|  я
Ш
Иә,  тағдыр  біздің  жолымызды  рухани  байлықтан 
іргесін  аулақ салған  басшылармен түйістіре  көрмегей!

Адасқан
мұны
немесе
кұпиясы

Қүзар  шыңның  басында  қалған  Қожажаш  шағдырын 
осындай  айыкрас  қасіретке  душар  еткен  өзінің  шектен 
тыс  қатыгездігі  мен  безбүйректігіне,  әділетсіздігі  мен 
мейірімсіздігіне  қайта-қайта  лағнет  айтып,  қүз  бен 
қүзды  жаңғыртып,  естіген  адам  нен  аңның  сай  сүйегін 
сыркырата 
боздаумен, 
зарлаумен 
болыпты.  . Бірак, 
өкінгенмен  не  пайда,  мүның  бәрі тым
 хеш 
еді...
Әр мүзбалак,  өз  әнін  айта  келер,
Айта  білу -ежелден  байтах,  өнер.
Тауға  шығып  тас  атсаң,
айғайласаң,
Жаңғырьщ  боп  дауысың  қайта  келер. 
Жауап  беріп  жататын  сан  қылыққа, 
Бір  заңдылык, жатыр  сол жаңғырыкдіа. 
Иә,  оған  күмән  жоқ.
Сондьщтан  да 
Басымды  ием  сол  үлы  жаңғырыққа.

Айтматов.
  Жаратқан  ием  пәндесіне:  "Жер  бетіндегі 
барша  тіршілік  иесін  қолыңа  беремін.  Мә,  саған  жазық 
дала,  тау-тас,  шалқар теңіз,  айдын  көл,  ну орман.  Қаптаған 
жануарларға  да  өзің  иелік  ет.  Менен  кейінгі  жауапты  — 
сенсің.  Ж ер бетіндегі өмір жақсы  қалыптаса ма,  жоқ,  өлде 
бүлініп,  ойраны  шыға ма, — саған  байланысты.  Түбі сенен 
сұраймын",  —  деп  аса  зор  міндет  артып,  шексіз  билікті 
еркіне  берсе керек.
Осы  сұрауы  бар  жердегі  тіршіліктің  қаншасы өлі  өмір 
сүріп  жатыр,  қаншасы  адам  қолынан  мерт  болды дегенге 
тірелер  болсақ,  төбе  шашыңды  тік  түрғызар  ойлардың 
қоршауында қаламыз...
Қырғыз  халқында  сан  ғасырдан  келе  жатқан  Қожажаш 
мергеннің  қасіреті  жайында  ғажайып  ертегі  бар.  Кезінде 
Дайсаку  Икэдаға  да  айтып  бергем.  Халық  ертегісін 
қосымша оқиғалармен толықтырып, қайта жазғанмын.
Ерте,  ерте,  ертеде  асқар тау мен  ұшы-қиырсыз 
даладан 
тұратын 
байырғы 
қырғыз 
жерінде 
Қожажаш  есімді  аңшы  жігіт  өтіпті.  Өзі  құралайды 
көзге  атқан  мерген,  қасқырды  жүгіріп  жетіп 
соғатын 
жүйрік, 
тау 
барысын 
жекпе-жекте 
жеңген 
ержүрек 
бопты. 
Олжасымен 
туған- 
туысқандарын,  бүкіл  аулын  асырапты.  Көзіне  аң 
атаулы  түссе,  құртуды  мақсат  тұтқан  Қожажаш 
өзін  күллі  даланың  қожасындай  санаған  ер  де 
төкаппар екен.
Ай  мен  күндей  әдемі  сүйген  қызына  құда 
түсіртіп,  барыс  пен  түлкінің  жалт-жұлт  етіп  түгі 
құлпырған,  иленген  терілерін  сыйға  тартып,  той 
күнін  келіседі.  Енді  тойға  өте  көп  шығын  керек 
екені  белгілі  болады.  Бар  ырысын  таудан  айырып 
отырған  Қожажаш  жабайы  аңдарды  бұрынғыдан 
да  көбірек  аулауға  мөжбүр.  Қалыңдығы  үшін  неден

аянсын,  күн  демей,  түн  демей,  оң  келгенш  оң,  сол 
келгенін  сол қыра бастайды.  Күндердің  бір  күюнде 
құндыздардың  қыз  ұзату  тойына  тап  келеді. 
Құндыздар  айлы  түнде  асыр  салып,  той  жасап, 
көдімгі  адамдардай  өн  шырқап,  би  билеп,  қыз 
құндызды  көрші  індегі  күйеу  құндызға  алып  бара 
жатады.  Той  үстіңде  бәрі  де  өдеттегі  сақтығьш 
жоғалтқан.  К,арсы беттен  құдаларды  ертіп,  жасанып, 
күйеу  құндыз  шығады.  Құдалар  кездесіп,  қайтадан 
той  думанын  қыздырады.  Мүның  бәрін  үнсіз  та- 
машалап 
отырған 
Қожажаиггың 
есіне 
өз 
қалыңдығы 
мен 
тойы 
түседі. 
Құндыздардың 
терісінен  өткен  сый-сияпат  жоқ.  Осыларды  ұстап 
алса,  йен  байлық емес  пе?  Дереу тонын  шешеді де, 
тамашаның  қызығына  байып,  би  билеп  жатқан 
құндыздардың  үстінен  бүркеп,  түншықтырып,  өлті-
ре бастайды...
Тау  ешкілерін  де  қүз  жартастың  аңғарына
қамап, 
қырадЫ. 
Аман 
қалған 
Сұр 
Ешкі
Қожажаштың алдына келіп:
-   Сен  сияқты  құралайды  көзге  ататын  мерген 
жер  бетінде  ж оқ  шығар.  Десе  де,  әр  нәрсенің  өз 
шегі  бар.  Сен  соны  ұмыттың,  енд ігі  жерде  азамат- 
тық жаса,  ата  көрме.  Бір тұқымнан  Сұр  Теке  екеу- 
міз  ғана  қалдық.  Ұрпақ  өргізейік,— деп  көз-жасын 
төкпей ме ?  Қожажаштың жауабы қысқа.  Бір оқпен 
Сұр  Текені  сұлатып  салады.  Сонда  ашынған  Сұр 
Ешкі:  —  Біздің  әкемізді  өлтірдің.  Тұқымымызды 
тұздай  қүрттың.  Сені  қарғыс  атады,  Кржажаш. 
Ендігі  жерде  оғың  аң  баласына дарымайды.  Нанба-
саң -  атып көр мені,  -  дейді.
Тәкаппар аңіпы  Сұр Ешкіні мазақтап,  қарқылдап 
күледі.  Күлкісінің  күштілігі  сондай,  таудан  тас  дома- 
лайды.  Сұр  Ешкінің  сөзі  шын  екен,  оның  атқан
екінші,  үпгінші оғы да дарымайды.
-   Ендеше,  сені  қуып  жетіп,  пышақтап  өлтіре- 
йін!  -   деп  ашуға  мінген  аңшы  Сұр  Ешкіні  қуа
жөнеледі.
Таудан-тасқа  секіріп  қашқан  Сұр  Ешкінің  ізіне 
түскен  Қожажаш  адам  баласының  аяғы  баспаған 
құзар  шың  басына  қалай  шыққанын  өзі  де 
аңғармай  қалады.  Қараса  —  жан-жағы  құлама 
шың.  Кері  түсу  еш  мүмкін  емес.  Сонда  Сұр  Ешкі 
адамша  тіл  қатады:  "Ж азықсыз  аңдарды  қырғынға 
ұшыратқаның  үшін  енді  сазайыңды  тарт!  Бізді

қалаи  жылатсаң,  тағдыр  енді  сені  ақырғы  алар 
деміңе дейін солай жылатады!".
Құзар  шыңның  басында  қалған  Қожажаш 
тағдырын  осындай  айықпас  қасіретке  душар  ет- 
кен 
өзінің 
шектен 
тыс 
қатыгездігі 
мен 
безбүйректігіне,  әділетсіздігі  мен  мейірімсіздігіне 
лағнет  айтып,  қүз  бен  құзды  жаңғыртып,  естіген 
адам  мен  аңның  сай  сүйегін  сырқырата  боздау- 
мен,  зарлаумен  болыпты.  Бірақ  өкінгенмен  не 
пайда,  мүның бәрі тым кеш еді... 
’
Тағдырдың 
қатал 
соққысына 
кезіккен 
қалыңдығы  кешірім  сұрамаққа  тау  кезіп,  Сұр 
Ешкіні  іздейді.  Араға  ғасырға  тарта  уақыт  түссе 
де,  Сұр  Ешкі  таптыра  қоймайды.  Қартайып, 
кемігірге 
айналған, 
уайым 
жеп, 
қажыған 
қалыңдық  күндердің  күнінде  құндыздардың  қыз 
ұзату  тойына  кезігеді.  Құндыздар  айлы  түнде 
қызын  ұзатып,  әндете,  билеп,  шат-шадыман  боп 
жатады. 
Соны 
көріп 
тұрған 
Қожажаштың
қалыңдығы:
-  
Маған  тым  болмаса,  осы  құндыз  екеш 
құндыздардың  қуанышындай  да  шаттық  жо- 
лықпады-ау!  — деп  тау  мен  даланы  басына  көтере 
зарлапты...
Шаханов.
  Қожажаш  ертегісі  —  жалпы  адамзаттық 
қасіреттің  жоғарғы  сатысы.  Адам  баласы  бір  оқиғаны  әр 
қырынан  көріп,  әр  қилы  түсінікпен  ұғынады  десек  те, 
бәрінің төте жолы -  трагедия  арқылы  қабылдау ғой.
Айтматов.
  Бір  жылы  немістің  кинотүсірушілері  Люк- 
сембургке келіп:  "Сіз жайында кино түсіреміз",  -  деді.
-  Қалай түсіресіңдер ?
-   Осы  кабинетіңізде  отырып,  әңгіме  бастаңыз.  Біз
түсіріп алайық.
-  Бүл  қайталау  боп  шығады.  Мені  ерекше  риза  еткен 
бір  жер  бар.  Жүріңдер,  әңгіме  желісін  сол  арадан  өрбі- 
тейік,  — деп  киношыларды  бастап алып  шықтым.
Бес  қаланы  жалғастырып  жатқан  Брюссель — Люксем­
бург  -  Триер  -  Кобленц  -  Франкфургтың  арасында  авто ван 
бар.  Шетелдің  неше  түрлі  машиналары  үш-үпгген  алты 
қатар  боп,  күндіз-түні  ағылып  жатады.  Автованның  жан- 
жағын  жүздеген  шақырымға дейін  темір  сыммен  мұқият 
қоршап  тастаған.  Әлгі  даңғыл  жол  тауды  да,  төбені  де, 
тоғай  мен  көлді де  кесіп  өтеді.  Жолдың бір  жағындағы  аң 
екінші  жағына  бара  алмайды.  Яғни  табиғи  тұстастық

бұзылған.  Осы  тұйықтан  шығу үшін  бұлар  не  істеген дейсің 
гой?  Автованның  үстінен  эр  он  шақырым  сайын  жолы 
кесіліп  қалған  елік  пен  бұғы,  қабан  мен  қоян,  шаян  мен 
жыланға  арнап  көпір  салған.  Ондай  аспалы  әдемі  көпірді 
біздің  елде  жабайы  аң  түгіл,  адамдардың  игілігі  үшін  де 
салу үлкен  күшке түсетіні айтпасақ та белгілі.
Әлгі жерге  кино түсіруші топты ертіп әкеліп:
-   Міне,  адамдық  эгоизмді  жеңудің,  тірі  табиғатқа 
жанашырлықпен  қараудың,  яки  өркениетті  түрде  даму-
дың бір  көрінісі осы,  — дедім. 
і
Сол  аспалы  көпірдің  үстіне  шығып  тұрып,  фильмге
арнап  әңгіме  бастадым.  Кейінгі  кадрларымыз  осы  қырғыз 
жерінде,  Талас  топырағында жалғасты.  Шекер  аулындағы 
өзің  көрген  ақсақал-қарасақалдардың  көбі  фильмге 
ілінді.  Гәп  онда  емес.  Мәселенің  үлкені  экологиялық
жауапкершілікте жатыр.
-   Ойбай,  қасқьф  мен  түлкіге  тиме,  аюды  атпа,  ақ 
тиінді  өлтірме,  -  деп,  мың  мәрте  қаиталасақ  та,  нәтижесі 
аз.  Ең  бастысы  -   жан-жануарларға  деген  шын  жанашыр- 
лық,  қамқорлық қажет.  Люксембург жеріндегі:
-   Мазаларыңды  алғанымызға,  өрістеріңді  бөлгенімізге 
кешіріңдер!  Әрі-бері өте берщдер,  өне,  көпір даиын,— деген 
ықылас  соның  айғағы.  Бізге  осы  жетпейді.  Бұл тақырьшта 
айтылған игілікгі ойдардың бәрі де сөз жүзінде қалып жатыр.
Шаханов.
  "Боранды  бекет"  атты  романыңыздағы 
Едігенің  Қаранары  әр  көктем  сайын  бұйдасын  үзе 
қаңғырып,  әр  ауылдың  күліне  бір  шөгіп,  жыл он  екі  айғы 
құмарын  қанДырып,  арып-ашып  иесіне  кері  оралатын. 
Боранды  Едіге  де  жануардың  мінезіне  қанық,  іздеп  өуре 
боп  жатпайды.  Ой  жүгіртсек,  осы  К,аранардың  ішкі 
"мені"  бар.  Өзінің  үрпақ  қалдыруға,  еркіндікке,  тәуелсіз- 
дікке  деген  құмары  ырық  бермеген  шақта,  өз  қорасынан 
қашып  шығады.  Бойын  кернеген  бұла  күпгп  дәлелдеу  жо-
лында бар қайратын сарп етеді.
Бір  деректі  фильмнен  жабайы  бұғылардың  өмірін  та-
машалағаным бар. Әншейінде өріс таңдауда,  суат белгілеуде, 
жыртқыыггардан  қорғануда  бір-бірімен  соншама  тату, 
момын  жануарлардың  ашық  алаңқайға  жинала  қалып,
күш  сайысатыны қызық.
Күйек  алу  науқаны  кезінде  үрғашы  бұғылар  сауыр- 
лары  діріл  қағып,  бір  жерге  жиналады  да,  қалған  еркек 
кіндіктері  шаңырақтай  мүйіздерін  шайқасып,  сайысқа 
түседі.  Кері  қарай  шегінісіп  барып,  екпінмен  қайта 
ұмтылысып,  сүзіскен  кезде,  бастарындағы  бұтақ-бұтақ 
мүйіздері  ж ан-ж аққа  ұшып  кететіндей  көрінеді.  Бір  жыл

бұрын  өзімен  бөсекеге  түскен  еркек  атаулының  бәрін 
жалғыздап  жеңіп,  жиырма-отыз  ұрғашыдан  бір  өзі  ұрпақ 
өргізген,  көрер  көзге  қомақты  ірісі  тым  айбынды.  Жеті- 
сегіз  талапкердің  салғаннан  бетін  қайтарып  тастады. 
Гүрс-гүрс  ұрған  кезде,  мүйіздерінің  ортасынан  от  шашы- 
рағандай. Жеңіліп қалғандары меселі қайтьш, тағдыр салды -  
біз көндік дегендей,  бір шетке ығысып жатыр.
Ақыры,  былтырғы  жеңімпаз  бен  бір  жас,  қайратты 
бұғының  арасындағы  шайқас  сүт  пісірімдей  уақытқа 
созылды.  Бір-біріне  қапелімде  алдырар  емес.  Баста  ше- 
кені  қаусырған  қуатты  мүйіз  тұрғанда,  өзгеге  тізгінді 
бере салу оңай ма?  Ж ас  перен қояр  болмады,  үйір басын 
болдыртьш  жығып,  ортадан  түріп  айдап  шықты.  Мұны 
көріп  тұрған  ұрғашы  атаулы  жас  переннің  ығына  құлап, 
ыңғайына  жығыла  берді...  Барыңда  баптаған,  жоғыңда 
таптаған бейдауа тіршілік деген осы.
Айтматов.
  Ұрпақ  өргізуге  деген  құштарлық  жануар- 
дмң да жаньш жегідей жейді екен.  Бұғылардың үйірге түсу 
кезіндегі төбелесінде  өмірдің  үлкен  зандылығы  жатыр  емес
пе?  Қатал  табиғат  пен  өр  түрлі  қауіп-қатерге  аңның  ең 
мықтысы,  қаражон қайраттысы ғана іпыдайды.  Бұғылардың 
алгі  әрекетінде  болашақ  ұрпақ  алдындағы  жауапкершілік 
жатьф.  "Құдай  атасына бергенді  ботасына да беред і"  демей 
ме  халқымыз.  Мәмілесіз  күрес  арқылы  сұрыптау  өткізіп, 
ұрпақ  өргізу  құқын  жеңіп  алу  -   осының  айғағы.  Өйткені 
ауру,  өлжуаз  бұғыдан  өнген  тұқым  тірпгіліктің  ауыр  сы- 
нақтарына төтеп бере алмай, құрып кетпек.
Шаханов.
  Ғалымдардың  зерттеуі  бойынша,  жануар- 
жәндік  тұрмақ,  тіпті  көктемде  көктеп,  күзде  қурайтын 
өсімдіктің  де  өзіне  төн  жаны,  мінезі  бар  көрінеді.  Өсіп, 
жайқалып  тұрған  жапырақтарға  биолог  ғалымдар  ультра 
жазу  аппараттары  арқылы  мынадай  қызықты  тәжірибе 
жасапты.  Сабағына  арнайы  байланыс  құралын  орнатып, 
өздері  жапырақты  жұлуға  қол  созған.  Сөйтіп,  жапы- 
рақты  ұстағанда,  экранда  қорқыныш  дірілі  пайда  болған. 
Ғалымдар одан өрменгі оқиғаны  былайша бейнелейді.
— Қауіп-катер төнді!
— Тірі қаламын ба,  ж оқ па?
—  Ж арақат салды!
— Құрыдым!
Жапырақты  жұлып  алғанда,  экрандағы  қорқыныш
дірілі де жоғалған.  Яғни  бір  ғұмыр үзілді.
Ж ансыз  деп  есептейтін  қарапайым  жапырақтың  өзі- 
не  осыншама  сезім  берген  неткен  ғажап  тіршілік  еді.  Ал 
біз  жапырақ тұрмақ,  Тайганың өзін ту-талақай еттік.

Айтматов.
  Баспасөз  бетінен  өсіп  тұрған  қалампыр 
гүліне жасалған тәжірибені  оқып,  кереметтей таңғалғаным 
бар.  Олар  жас, 
сұлу 
қыздар  иіскесе,  гүлін  ашып, 
кәдімгідей  сүйсініпті.  Жиіркенішті  біреулерді  ұнатпай, 
тыжырыныпты.  Темекі  тартқан,  арақ  ішкендердің демінен 
қорқып,  гүлі жабыла бастапты.  Ғажап емес  пе!
Иә,  тіршілік  атаулының  бәрінде  өзіндік  "мен"  бар. 
Ал 
жан-жануарлардың 
белгілі 
дәрежеде 
ой 
өрісі 
қалыптасқан  ғой.  Сондықтан  өзіндік  жақсы  көру,  жек 
көру  секілді  сезімдері  ж оқ  емес.  Тіпті  олардың  арасында 
адамзатқа 
үлгі 
боларлық, 
таңғаларлық 
мінездер 
ұшырасады.
Халқымыз  қасиетті  құс  деп  ардақтайтын  аққу 
көгілдір  шағында  жұптасады  екен  де,  қалған  ғүмырын 
аса  тату  бірлікте  өткізетін  көрінеді.  Олардың  бір-біріне 
деген  махаббаты  соншалық,  жұптың  бірі  қапияда 
қаза  тапса,  екіншісі  қайғыға  шыдамай,  әуеден  құлдилап 
келіп,  жерге  соғылып  өлетініне  немесе  нәр  татпай, 
жантәсілім  ететініне  табиғат  әуесқойлары  талай  мәрте
көз  жеткізген.
Жалпы,  сүйіспеншілік  сезімі,  аяу,  ызалану,  жек  көру 
сынды түйсіктер — жер бетінде,  су айдынында өмір сүретш 
жан-жануарлардьщ,  жәндіктердің көбіне тән қасиет.
Гималай  тауларында  тіршілік  ететін  кейбір  тайпалар
жаңа үйленген жас  жүбайларға:
-  
Сендерге  киттің  махаббатын,  иттің  адалдығын 
қалаимын,  —  деп  тілек  айтады  екен.  Оларда  бұдан  асқан
мәртебелі бата ж оқ көрінеді.
Иттің  иесіне  адалдығы  түсінікті,  ал  киттің  махаббаты 
дегені  несі,  деп  ара-тұра ойланып  қоятынмын.
Ж ақында  баспасөзден  Калифорния  бұғазы  маңында 
өткен  бір  оқиғаны  оқып,  сол жұмбақтың шешуін таптым.
Кит  аулап  жүрген  "Аторранте"  яхтасы  қатар  жүзіп 
жүрген  екі  киттің  (кашалот)  бірін  ауыр  жаралап  өлтіреді 
де,  олжасын  темір  арқанмен  байлап,  жетекке  алады. 
Ж ұбайының  адамдарға  қолды  болғанын  көрген  еркегі 
оны  құтқарып  алмаққа  әрекеттеніп,  яхтаның  соңынан 
ұзақ  жүзеді.  Ақыры,  өмірлік  серігінің  қаза  болғанына 
көзі  жеткен  кит  ызаға  булығып,  яхтаға  тура  шабуыл  жа- 
сайды.  Алып  денесімен  күрт  қимылдап,  бар  пәрменімен 
ұрған  кезде,  "Аторранте"  аударылып  түскен.  Мол  олжа- 
дан  дәметкен  экипаж  мүшелері  өз  бастарымен  қайғы 
боп,  әрең дегенде  аман  қалыпты.
Адамдардың  басты  қателігі  -   өзге  тіршілік  иелерінің 
сезімімең санаспайтындығында жатыр-ау.

Шаханов.
  Ұлы  Циолковскийдің  'Адамдардың  арала- 
суы  мұң  екен,  жер  шары  тез  қартая  бастады"  деуінде 
үлкен сыр жатыр.
Жақында  бір  шетел  баспасөзінен  талайға  ой  саларлык 
бір қызық жайтты оқығаным бар.  Балық атаулының құмар- 
пазы  26  жасар  Фрэнк  Чарней  өзеннён  жайын  ұстап  алып, 
үйіндегі  аквариумда  өсіреді.  Араға  жыл  түскенде,  денесі 
өсіп  кеткен  балыққа  аквариум  тарлық  етеді.  Ж үзу  былай 
тұрсын,  бұрыла  да  алмайды.  Бірақ  күгімі  жақсы,  тамағы 
тоқ, тіпті иесі екеуі теледидарды да қатар тамашалайды.
Бар  пөлені  Фрэнктің  өкпелесіп  қалған  ғашығы  бас- 
тайды.  Сүйгенінен  өш  алу  үшін,  жануарлардың  құқын 
қорғаушы  Эдвин  Кренкке жайынның атынан арыз  айтады
Тексеру кезінде жайынға жағдай жасамаған  Фрэнк қыл- 
мыскер  деп  табылып,  бес  сағат  түрмеге  қамалып,  көп  мөл- 
шерде ақшалай айып тартып,  зордың күшімен құтылады.
-  
Мен  мұндай  қатыгездікті  алғаш  көріп  отырмын,  -  
деп  жағасын  ұстаған  жануарлардың  құқын  қорғаушы 
Крэнк.  -   Сіздің  өзіңізді  қимылдатцай,  тонға  орап  тастаса, 
қандай күй кешер едіңіз ?  Балықтйң сезімі жоқ деп кім айта 
алар?  Ендеше,  оны  бақытсыз  етуге  қандай  құқымыз  бар? 
Фрэнкке бұдан да гөрі қатал шара қолдану қажет еді.. .
Айтматов.
  Алтайдың  бір  жергілікті  тұрғынының  ау- 
зынан  мынандай  әңгіме  естідім:  тау  бөктерлей  өсетін 
таңқурай  мен  жидек,  алма  мен  алмұрт,  қарақат  піссе 
болды,  қала  түрғындары  әлгі  жемістерді  жинап  алу үшін, 
лек-легімен  ағылады  екен.  Тыныш  келіп,  тыныш  кетсе 
бір  сәрі.  Жеміс  көшеттерін  жапырып,  ағаш  бұтақтарын 
сындырып,  түнімен  лаулатып  от  жағып,  арақ  ішіп,  тауды 
жаңғыртып  ән  салып,  сол  маңдағы  аң  атаулыны  түгел 
бездіріпті.  Жейтін  тәттісінен  айырылып,  мазасы  қашқан, 
япту  қысқан  аюлар  бір  жолы  таудан  түсіп,  адамдарды  тас 
атып  қуалап,  машиналарын  төңкеріп,  азан-қазан  етіпті. 
Содан  кейін  еркінсіп  кеткен  қалалықтар  сәл  де  болса
ойланып қалса керек.
Шаханов.
  Қара  ағаштың  бір  бұтағы  сынса,  өз
қабырғасына  қарайтын  шетелдегі  кейбіреулер  аквариум- 
дағы  балыққа  жаны  ашып,  шырқырап  жатқанда,  біз 
Арал  теңізінде  тіршілік  еткен  балықтың  34  түрін  мүлдем
құртып алдық.
Шіке,  қолда  барда  алтынның  қадірі  ж оқ  демекші,
қайсы  бір  елде  киіктің  етін  аса  құрметті  мейманға 
таңсық  дәм  ретінде  ұсынатынын  айтқансыз.  1988  жылы 
Торғай  өлкесінде  миллионға  тарта  киік  қырылып  қалды. 
Бұл  Семей  полигонындағы  сынақтың  зардабы  ма  немесе

ол кезде  Арал теңізінің  ортасындағы  "Возрождение'  атты 
бактериологиялық  қаруларды  жасырын  түрде  сынау  ор- 
талығы  бар  болатын,  сол  мәкеменің 
шығармашылық 
табысы"  ма,  әйтеуір,  осы  дене  түршіктірген  үлкен 
қасіретке  жауапты,  не  кінөлы  бір  адам  табылмады.  Бай- 
балам 
қақтық, 
тұс-тұсқа  хатты 
қарша 
бораттық. 
Мәселен,  мен  өз  басым  халықаралық  "Арал  -   Азия  -  
Қазақстан"  қоғамдық  комитетінің  Президенті,  КСРО 
халық  депутаты  ретінде  КСРО  Президенті  Горбачевке, 
Қорғаныс  министрі  Язовқа,  Денсаулық  сақтау  министрі 
Чазовқа  жеке-жеке  жолығып,  осы  трагедияны  тексеруді 
талап  еткен  хат тапсырдым.  Тосыннан  келген  (қойған  диаг- 
нозының  атын  ұмытгым)  жұқпалы  ауру  екен  деген  өтірік, 
шығарып  салма жауап  алдық.  Кейіннен  Кеңес  Одағы  тарап 
кетті де,  жабулы қазан жабуымен қалып қойды.
Айтматов.
  Біздің  дәуіріміздегі  К,ожа^капггар  өте 
күрделеніп,  қуланып  кетпеді  ме?  Олар  оңай алдырмайды.
Шаханов. 
Сәби  кезінде  қасқыр  үрлап  әкетіп  өсірген
Ж ұма  Ж үмаев  есімді  жігітпен  теледидарда  сұхбат  өтті. 
Ұзақ жыл  қаншық  қасқырдың  бауырында  бөлтіріктерімен 
бірге  жүріп,  әбден  тағыға  айналып  кеткен  Ж ұманы 
аңшылар  кездейсоқ  көріп  қалады.  К,уалап  жүріп,  темір
торға қамап ұстайды.
-   Адамдар  торға  қамағанда,  анам  (қасқырды  айтып
отыр)  басын  қатерге  тігіп,  мені  құтқарып  алуға  жан 
ұшыра  ұмтылды.  Торды  тістелеп,  арпалысты.  Әттең, 
аңшылар  атып  тастады.  К,асқырлардың  арасында  жүріп, 
еш  жамандық  көргенім  жоқ.  Олар  өте  әділ.  Ал адамдардан 
ондай  қамқорлықты  сирек  кездестірдім,  —  деген  еді 
Жұма.
"Қиямет  қайым"  атты  романыңызда  қасқырлар  елеулі 
орын алады...
Айтматов.
  Ақбара  мен  Тасшайнарды  ж азар  алдында 
қасқырдың  мінез-тіршілігін  зерттедім.  Көптеген  таным- 
дық  әдебиеттерді  ақтардым.  Жалпы,  қасқырдың  өмір 
сүру дағдысы  аса тәртіііті де  қызғылықты.
Мәселен,  қасқыр  өзі  меншіктеп  алған  жердің  малына, 
қыс  қатгы  болып,  аса  ашықпаса,  тиісе  бермейді.  Қайта, 
бөгде  қасқьфларды  жолатпай,  қорғап  жүреді.  Үйірлі 
қасқырлар  түнімен  алма-кезек  өздерінің  меншікті  мекенін 
қадағалап,  әр  жерге  зәр  сындырып,  тезек  тастап,  бір  ізбен 
жортып,  күзетіп  шығады  екен.  Әсіресе,  мұндай  күзет 
қаншық  қасқыр  бөлтірік  туғанда,  аса  күшейеді.  Ж ат 
үйірдің  қасқырлары  кіріп  кетсе,  дереу  қуалап  шығады.  Он- 
дағысы  —  малды  жеп,  не  жарақаттаса.  мал  иесі  бұлардан

көріп,  бауьфын  енді  көтере  бастаған  бөлтірігіне  зиян  жасар 
деген ой.  Көрдің бе, жыртқьшггардьщ өзіндік логикасын!
Шаханов.
  Бала күнде  естіген  әңгіме  есімнен  кетпейді. 
Бір  шопанның  қорасының  маңына  қаншық  қасқыр 
бөлтірік  өргізеді.  Қой  қайырған  шопанның  бүларға, 
қасқырдың  оған  зияны  жоқ,  бейбіт  қатар  өмір  сүріп  ж а­
тады. 
Бөлтірігін  алайық  деп  ауыл  жігіттері  жұл- 
қынғанмен,  шопан  оларды  маңайлатпайды.  Дүниеде 
бөлтірігін  алдырған  қасқырдан  ашулы  аң  жоқ,  ертең-ақ 
қойын  қьф ып  кетуі  мүмкін.  Бөлтіріктердің  атасы  мен 
енесі  де  көршісінің  отарына  өзге  тұқымдастарын 
жақындатпай,  сыртгай  қорғапггап  жүреді.  Осы  кезеңде 
мынандай  оқиға  болады.
Ін  аузына  шығып,  күн  пгуақта  ойнайтын  бөлтіріктер 
бір  ақ  қозыны  абайсызда  өлтіріп  алады.  Оны  шопан  да 
көреді.  Ертеңіне  енді  қайтер  екен  деп  бақыласа,  отарын- 
да  мойнында  жібі  бар  бөтен  бір  ақ  қозы  пайда  болып 
қалыпты.
Қызықты  қараңыз,  бөлтірігінің  қылығына  "ұялған" 
қасқырлар  сол  түні  көрші  ауылдың  қотанына  түсіп,  әлгі 
ақ қозыны ұрлап  алып келген екен.
Айтматов.
  Тұяқ орнына тұяқ дегені  ғой...  Хайуанат- 
тар  тірлігінде  қызық  оқиғалар  аз  емес.  Ең  қиыны  — 
біздің хайуанға хайуан деп  қарайтынымыз.  Олардың  ішкі 
иірімдеріне  үңіле бермейміз.
Шаханов.
  Кеңес  өкіметі  тұсында  табиғатқа  "бәрі  де 
біздікі,  не  істесек  те  еркіміз"  деген  психологиямен 
қарадық.  Статистикалық  қасаң  мөліметке  жүгінсек,  соңғы 
тоқсан  жылдьщ  ішінде  тек  Алматы  қаласы  мен  оның  ай-
налас ындағы  тал-терек,  шетен  жапырақты  өсімдіктер  елу 
жеті  процентке  кеміп  кетіпті.  Ал  жеті-сегіз  жылдан  бері 
өсіп  тұрған  бір  ағаш  күн  сайын  айналасына  отыз  кило­
грамм  оттегі  бөлсе,  бұл  күніне  екі  адамның  кеуде  керіп 
тыныстайтын таза ауасы  екен.  Демек,  біз табиғатты  құрту 
арқылы өз өмірімізге балта шауып жатырмыз.
Су,  ауа,  топырақ  -   біздің  теңдессіз  байлығымыз 
екенін  жиі  естен  шығарып  аламыз.  Осы  үшеуінің  ара- 
сындағы  биологиялық  байланыс  бұзылса,  тіршілік  азады. 
Бір 
клеткалы 
балдырдан 
киттерге  дейінгі, 
судағы 
қарапайым  шырмауықтан  қарағайлы  орманға  дейінгі, 
жердегі,  осылардан  нәр  айыратын  әр түрлі  сипаттағы  екі, 
төрт  аяқты  болмыс  иелері  физиономиялық  өзгерістер 
мен  психологиялық  кеселдерге  ұшырайды.  Ілкі  бітімін, 
табиғи  даму  қалпын  жоғалтқан  жерде,  Чернобыль  му- 
танттары  сынды  құбыжықтар өмірге  араласады.

Айтматов.
  Мерзімді  баспасөз  бетінде аз дүрлігу туғыз- 
баған екі оқиға жылдар өтсе де, жадымнан өшер емес.
Краснояр  өлкесінде  түратын  қарапайым  шаруа  өйел 
жаз  айында  орманнан  теріп  өкелген  саңырауқұлағын 
шыны  ыдысқа  салып  тұздап,  баптап,  қысқа  сақтап 
қояды.  Көктем  шыға  үй  астындағы  жертөледе  сақталған 
дәмнің  қолқа  қапқан  иісін  сезіп,  төменге  түссе,  құдай 
басқа  салмасын,  қарсы  алдында  күмпиіп,  ісініп  жатқан 
бір  құбыжыққа  кезігеді.  Әлгіні  аяғымен  түртуі  мұң  екен, 
байғұс  әйелдДң  жан  даусы  шығып,  шыңғырып  жібереді. 
Қақпандай  қысып,  кемірген  пәледен  аяғын  зордың 
күшімен  ажыратып  алғанда,  бес  башпайының  еті  жоқ,
саудырап тек сүйегі ғана шығады.
Бүрын-соңды  өмірде  кезікпеген,  белгілі  пішіні,  көлемі 
ж оқ  құбыжықты  ғалымдар  зерттей  келе,  саңырауқұлаққа 
сіңген  радиоактивті  сәуленің  салдарынан  өсіп  шыққан 
мутант деген  қорытындыға  келеді.  Күн  санап  көлемі  өсіп, 
тәбеті  артып,  темір  мен  бетонның  өзін  бұйым  көрмей, 
жалмап  келе  жатқан  мутанттарды  құрту  мәселесі  үлкен
проблемаға айналып  отыр.
Осы  тәрізді  екінші  бір  ғасыр  құбыжығы  Бермуд 
үштағанында  да  өсіп  шыққан.  Теңіз  бен  мүхит  суында 
тіршілік  ететін,  ұзындығы  бар-жоғы  қырық  сантиметрлік 
медузаның  айналасына  апат  әкелетін  қатерлі  жәндікке 
айналуында  қандай  құпия  жатыр?  Бақсақ,  бір  кездері 
Кеңес  үкіметінің  ядролық  қару  бөктерген  сүңгуір  қайығы 
сол  Бермуд  маңында  бұзылып,  суға  үлкен  көлемде  радио- 
активтік  зиянды  заттар  тараған  екен.  Медуза  осының 
әсерінен  тез  өсіп,  мутантқа  айналып,  ұзындығы  алпыс 
метрге  дейін  жеткен.  Қазір де  ол  балық  пен  дельфиндерд і 
бұйым  көрмей,  кезіккен  қайық  пен  кішігірім  яхталарға 
шабуылдай  бастаған.  Денесінің  әр  тұсынан  өсіп  шыққан 
қызғылт-көгілдір  саусақтары  тиіп  кеткен  жерін  күйдіріп, 
тірі  жәндіктің  бәріне  уымен  өлім  сеуіп  келеді.  Аз  жылда 
жиырма-отыз  теңізші  құрбандығына  айналып  үлгерген 
бұл құбыжықтың саны жедел өсіп,  екі жүзге жетіпті.
Ж ел 
қатты 
шайқаса, 
түбінен 
үзілетін 
әлсіз 
саңырауқұлақ  пен  қауқарсыз  мұхит  медузасы  радиоак- 
тивтік  заттармен  араласқанда,  адамзат  баласына  жаңа 
қатер  туғызып  отыр.  Ал  жер  бетіндегі  арыстан,  піл,  кро­
кодил  немесе  судағы  кит  пен  акула  сынды  айбарлы 
тіршілік  иелері  мутантқа  айналса  ше?  Олардың  көлемі, 
айналасындағыларға тигізер  зияны  қай  шамада болмақ?
"Адамдар  табиғатқа  шабуыл  жасап  болды,  ендігі  ша- 
буылды  адамдар  табиғаттан  күтеді"  деген  ақылман  Циол-

ковскиидщ  сөзі  расқа  аиналып  келе  жатқаны  парасат 
иелерін қатты  ойлантуы тиіс.
Өйткені  соңғы  жылдары  кейбір  ғалымдар  жер  бетінде 
тіршілік  бізден  бұрын  төрт  мәрте  қайталанған  деген  тосын 
(тіпті  үрейлі)  болжамға  келді.  Бұған  сенсек,  тіршілік  атаулы 
алғашқыда  жер  сілкінісінен,  келесісінде  қанды  қырғыннан, 
үшіншісінде  ғаламат  қарудың  кесірінен,  соңғысында  топан 
судан  жойылып,  мүрдем  кеткен.  Осының  бәріне  кінәлы
адамдардың  рухани  азып-тозуы,  құлқьшқұмарлығы,  иман-
сыздығы  һөм  табиғатты  талқандауы  екен.  Міне,  мәселе 
қайда жатыр!
Бесінші  тіршілік  иесі,  біздер,  жер  шарын  болашақта 
аман  сақтап  қала  аламыз  ба,  жоқ  па,  —  басты  проблема 
осыған  айналды.  Егер  адамдар табиғатқа,  бір-біріне  деген 
қарым-қытанасын  осы  қалпынан  өзгертпесе,  зауалды 
жанартаудан 
(вулкан) 
табамыз 
деседі. 
Тек 
аллам 
сақтасын  де.  Халықта  ақырзаман  боларда  "жер  астынан 
жік шығады" деген сөз  бар емес  пе...
Құдай  айтты  дейді:  "Мен  адам  баласына  бәрін  бердім, 
тек  ниетін  өзінде  қалдырдым",  —  деп.  Рас-дағы.  Бар 
мөселе  сол  ниет,  пейілге  тіреліп  жатыр.  Біз  рухани  тазар- 
май  тұрып,  ешқандай  иғілікке  қол  жеткізе  алмаймыз. 
Озық  өркениет  табиғаттың  жауы  деседі. 
Жо-жоқ, 
қателесеміз.  Ең басты  айыпкер  — сол өзі құрған  өркениет 
пен  ақыл-ой,  парасатын  ұпггастыра  алмаған адамдар.  Тіпті, 
басқасын  айтпағанда,  көбіміздің  көктем  сайын  топыраққа 
бір  тал  шыбық  шаншуға  мойнымыз  жар  бере  ме?  Жоқ. 
Бұдан артық кішкентай мысалды іздесең де,  таппассың.
Шаханов.
  Эр  адам  сәбиіне,  жақсы  көрген  адамына  ар- 
нап тал ексе,  көшет отырғызса,  қандай  жарасымды.  Әттең, 
осындай озық мінездер бізде насихатталмай келеді.
Көктем  айында  Бішкек  қаласында  үлкен  сенбілік 
ұйымдастырылды. 
Сонда  біз  бір  топ  елшілер  — 
түркиялық  Метин  Гокер,  үндістандық  Рам  Сваруп 
Мукиджа,  қытайлық  Яо  Пэйшень,  американдық  Ален 
Малой,  ресейлік  Михаил  Романов,  пәкістандық  Назар 
Аббас,  ирандық  Мортеза  Тавасоли,  беларустық  Алек­
сандр  Тумор,  Бішкек  қаласының  мэрі  Борис  Силаев  — 
бәріміз  бірігіп,  әдемі  алаңқайда  бір  түптен  ағаш  отырғыз- 
дық.  Болашақта  мұның  таптырмас  естелікке  айналары 
сөзсіз.  Бір  қызығы  сол,  сенбілік  үстінде  қырғыздың 
қасиетті  топырағында дүниеге  келген,  өзіңіз  кіндік  атасы 
атанып,  атын  қойған  қызыңыз  Айчөрекке  де  арнап 
бір  шыбық  ектім.  Екеуі  бірдей  бой  жетсін  деп  іштей 
тіледім.

Иә, 
біздің 
Жер-Ананың 
аддындағы 
перзентпк 
қарызымыз  бір-бір  түп  тал  егумен  өтелмес.  Бірақ  ізгілік 
те  кішкене  қайырымдылықтан  бастау алмай  ма?
Ал ауаға түрлі  химиялық  газ,  шаң,  тозаң  қосындылары 
мен  радияциялық  қауіпті  сәулелердің  араласуы  да  жер 
бетінде  бұрын-соңды  кезікпеген  қатер  тудыруда.  Әлемнің 
тұрғын  саны  миллионная  асқан  көптеген  қалаларында 
ауаның  ластанғаны  соншалық,  Дүниежүзілік  денсаулық 
сақтау  (ВОЗ)  ұйымы жас  бүлдіршіндерді сегіз  жасқа дейін 
ондай  ортада  өсіріп,  тәрбиелеуге  болмайды  деген  шешімге 
келіп отыр.  Сол тізімдегі қалалардың шгінде Алматы да бар...
Айтматов.
  Он  үш  миллионная  астам  халқы  бар  То­
кио  қаласы  осыдан  он  шақты  жыл  бұрын  ауанын  ласта- 
нуынан  аса  зор  қиыншылыққа  тап  болғаны  есімде.  Қала 
үйлерінің  тығыз  орналасқандығы,  өндіріс,  кәсіпорын  ме- 
кемелерінің,  зауыттар  мен  фабриктердің  есепсіз  көптігі, 
автомобиль,  автобустардың  легі  күндіз-түні  бір  тыншы- 
май,  тоқтаусыз  ағылатыны  ұлы  мәдениет  пен  озық  тех- 
нологияның  алып  орталығын  мүсәпір  халге  душар  еткен. 
Тіпті  тұрғындарының  біразы  кеуде  керіп,  еркін  тыныс 
ала  алмай,  таза  ауа  толтырылған  маска  киюге  мәжбүр 
болған.  Туабітті  еңбекқор  жапондықтар  бұл  азапты 
тірліктен  қалай  құтылды  дейсің  ғой?  Ең  алдымен,  астана 
мэрінің  орнына  конкурс  жариялаған.  Негізгі  шарты:  кім 
ауаны  жедел  тазалайтын  озы қ  жоба  ұсынса,  сол  қала 
әкімі  болсын  деген.  Сонымен  сан  мыңдаған  талапкер 
арасынан  суырылып,  ғылыми  сарапта  жеңіп  шыққан 
азамат  билік  басына  келді.  Ол  өзінің  берген  уәдесіне 
сәйкес  Токионы  алты  айдың  ішінде  әлемдегі  ең  таза 
қалалардың  қатарына  қосқан.  Осындай  қатаң  бәсекеде 
іріктелген  жаңашыл  да  жігерлі  басшы  өркениеттің  орта- 
лығына айналған  қай  қалаға да артықтық етпес  еді.
Шаханов.
  Кейінгі кезде  ғалымдарымыз  жерді көмкеріп 
жатқан  ауа  қабаты  жыл  санап  төмендеп,  кішірейіп  келеді 
деп,  жаңа  қатердің  құлағын  қылтитуда.  Өйткені  жер 
бетінен  атмосфераға  бөлінетін  зиянды  қалдық  пен  көмір- 
тек  оттектен  әлдеқайда  көп  мөлшерде  екен.  Тіршілікке  ең 
қажетті  осы  екі  элементтің  тепе-теңдігі  сақталмаған 

жүктеу/скачать 22,66 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: