§3. XIX - XX ҒҒ. (КӨРКЕМДІК ЖҮЙЕЛЕРІНДЕГІ) ӘДЕБИ ОРТАҚТАСТЫҚ

243 
§3. XIX - XX ҒҒ. (КӨРКЕМДІК ЖҮЙЕЛЕРІНДЕГІ) ӘДЕБИ ОРТАҚТАСТЫҚ 
XIX ғ. (әсіресе, оның бірінші ширегінде) әдебиеттің дамуы классицисттік және 
ағартушылық рационализмге қарсы шыққан романтизм туы астында өтті. Әу баста 
романтизм Алманияда орнығып, терең теориялық негіздеме ие болып, іле-шала бүкіл 
еуропа құрлығына және одан тыс жерлерге тарады [914]. Тап осы көркем қозғалыс 
дәстүршілдіктен авторлық поэтикаға қарай бүкіл әлемдік маңызы бар қадам жасады.
Романтизмнің (оның ішінде, немістік) өте әр тектілігі В.М. Жирмунскийдің ертеректегі 
еңбектерінде сенімділікпен көрсетіліп, осы көркемдік жүйені зерттеуге байыпты әсер етіп, 
заңдылық бойынша әдебиеттанудың классикасы деп танылды. XIX ғ. басындағы 
романтикалық қоғалыстағы ең бастысы ғалымының атап көрсетуінше қос әлемділік және 
шындық өмірден қол үзіп, трагедиялық хал кешу (Гофман мен Гейне рухындағы) емес, 
адамзат болмысының рухтануы, оның құдаяттық бастау көздермен "шырмалуы" туралы,
"өмірдің және әрбір адамның Құдаяттық арайлануын" армандау ұғымдары деді[915]. 
Сонымен қатар, Жирмунский ертеректегі (иендік) романтизмның шектеулілігін, 
эйфорияға бейімдігін, кейін екі түрлі жолмен еңсерілген индивидуалистік өзімшілдіктің 
оған жат болмайтындығын атап көрсетті. Біріншісі – орта ғасырлық типтегі ("діни 
отречение") христиандық аскетикаға бет бұру, екіншісі – адамның ұлттық-тарихи 
болмыстағы қажетті және ізгі байланыстарын игеру. Ғалым мәні космополиттік болып 
келетін, гейдельберг романтиктеріне тән "ұлттық сана" және "жеке халықтардың 
ұжымдық өмірінің өзіндік формасындағы" индивидуалдық және әмбебаптық буындардың 
аралығындағы зор маңыздылықа ие "тұлға-адамзат (әлемдік тәртіп)" дидасынан шыққан 
эстетикалық ойдың қозғалысын оңдымды бағалады[916]. Гейдельбергтіктердің ұлттық-
мәдени біртұтастыққа талпынысы, әрі олардың өз елінің өткен тарихына қатыстылығын 
Жирмунский жоғарғы поэтикалық әуезелікпен сипаттады. Өз авторына тән емес, 
жартылай эсселік мәнерде жазылған "Гейдельберг романтиктерінің туындыларындағы 
эстетикалық мәдениет проблемалары" мақаласы тап осындай[917].
Романтизмге мұрагерлік ете отырып, онымен дауға түсе отырып, XIX ғ. бірнеше 
мағынасы бар болғандықтан ғылыми тұрғыда дау-дамағай оңай ұласатын термин реализм 
сөзімен таңбаланған жаңа әдеби-көркем қоғамдастық бекемделді [918]. Өткен жүз 
жылдықтардағы (оның үздік үлгілерін сөз етіп, кейбірде "классикалық реализм" сөз 
тіркесін кәдеге жаратқан кезде) әдебиетте қолданылған реализмнің мәнісімен әдеби 
процесте алатын орны түрлінше ұғындырылады. Марксистік идеологияның үстемдік 
құрған кезінде реализм басқа өнер және әдебиет түрлеріне нұқсан келтіріле отырып, асыра 
дәріптелді. Ол қоғамдық-тарихи нақтылықты көркемдікпен игеру және әлеуметтік 
детерминдену идеясы жүзеге асырылып, адамдар санасы мен мінез-құлықтарындағы қатаң 
сыртқы шарттылық Ф. Энгельсше ("типтік жағдаятта типтік характерлерді 
шынайылықпен туындату " пайымдалды[919]).
Бүгіндері XIX-XX ғғ. әдебиеттерінің құрамындағы реализм, керісінше, бірде өңдеуге 
ұшыраса, енді бірде тіптен жоққа шығарылады. Тіпті ұғымның өзі осы негізде кейде 
"жаманшылық" деп жарияланып, оның табиғаты тек қана "әлеуметтік анализден" және 
"өмірге ұқсастықтан"тұрады деп айтылды[920]. Оның үстіне, литературный период между 
романтизм мен символизмдердің арасындағы әдеби кезең, әдетте, реализмның гүлдену 
дәуірі деп аталып, не жасандылықпен романтизм аясына енеді, не болмаса, "роман дәуірі" 
деп саналады.
Әдебиеттанудан "реализм" сөзін қуып шығуға, әрі оның мәнін төменшіктетіп, жаман 
атты қылуға еш негіз жоқ. Мәселенің мәнісі басқада: бұл терминді тұрпайы және 
дөкірленген қатпарлардан аршып алу керек. Шындығында, XIX жүз жылдықтың (Рейде –
Пушкиннен Чеховқа дейінгі) бай, көп жақты және мәңгі тірі көркем тәжірибесі аталған 

244 
сөзбен (немесе "классикалық реализм" сөз тіркесімен) таңбаланған табиғи дәстүрмен 
санасуымыз керек.
Өткен ғасырдың классикалық реализмінің мәнісі маңызды рөл ойнаса да әлеуметтік-
сыни пафоста емес, ең алдымен, адамның өзін қоршаған дүниемен: "шағын орта" және 
оның ұлттық, дәуірлік, тектік, тек қана жергілікті т.б. өзіндік ерекшеліктерін жанды 
байланысын кеңінен игеру. Реализмнің (романтизмнің әлеуетті "байрондық бұтағынынан" 
өзгешелігі) шындық болмыстан аулақтаған, дүниеден түңілген, әрі оған қарсы 
тұрушылықты дәріптеп және қаһармандарды идеалдандыруға бейімдікке емес, оның 
санасының жекелену сынына (тіптен қатал) қабілетті. Шындық өмір реалист жазушылар 
тарапынан оған жауапты қатыстылығы әмірлікпен талап етуі пайымдалады.
Оның үстіне шынайы реализм (Ф.М. Достоевский айтқандай, "өзінің жоғарғы мәнінде") 
тек жоққа шығарып қана қоймайды, сонымен қатар керісінше, "зор заманалыққа", 
имандылық-философиялық және діни проблемаларды қойып, әрі оны талқылауға, 
адамның мәдени дәстүрмен, халықтар және барша адамзат тағдырымен, ғаламзат және 
әлемдік тәртіппен байланысын ұғындыруға қаламгерлердің мүдделігін ұсынады. Осының 
барлығы әлем таныған XIX ғ. орыс жазушылары және олардың біздің жүз жылдымыздағы 
ізбасарларының И.А. Бунин, М.А. Булгаков, А.А. Ахматова, М.М. Пришвин, А. 
Тарковский, А.И. Солженицын, Г.Н. Владимов, В.П. Астафьев, В.Г. Распутин 
шығармашылығында айқын да, даусыз көрініс тапқан. Классикалық реализмге шетелдік 
қаламгерлер ішінен тек О. де Бальзак, Ч. Диккенс, Г. Флобер, Э. Золялар ғана емес, 
сонымен қатар, Дж. Голсуорси, Т. Манн, У. Фолкнерлер де тікелей қатысты болып келеді.
В.М. Марковичтің сөзімен айтсақ, отандық классикалық реализм әлеуметтік-тарихи 
нақтылықты игеруде өзіне дейінгі романтизм, өзінен кейінгі символизм сияқты "едва ли 
не с такой же силой устремляется за пределы этой реальности - қоғамның, тарихтың, 
адамзаттың, ғарыштың "соңғы" мәнісі" ретінде реалдықтың шегінен шығуға 
әлеуеттілікпен талпыныс та жасайды. Реализм аясында "рухани максимализм әлеуетімен" 
қуаттанған адам бетер табиғилыққа, аян берушілікке, діни-философиялық утопияға, миф 
пен мистериалдық бастау көздерге енеді де, "адам жанының алып-ұшуы <...> 
трансценденттік мәнге ие болып", "мәңгілік, жоғарғы әділеттілік, Ресейдің әбжіл 
(провиденциальная) миссиясы, заман ақыр, Жердегі Құдай патшалығы санаттамаларына 
қатысты болады" деген тұжырым жасайды ғалым[921].
Осыған алып қосарымыз: реалист қаламгерлер көбіне романтиктер бейім болатын 
(Байронның драмалық поэмаларын еске түсірейік) экзотикалық қиыр шетке, аспанасыз 
мистериалдық асқараларға, аулақтанған және дерексізденген әлемдерге бой ұрмайды. 
Адами реалдылықтың әмбебаптық бастау көзін олар адамдарға қатаң сынақ пен баға 
жетпес ізгілік ұсынатын "әдеттегі өмірдің" қойнауынан және оның күнделікті "прозалық" 
тұрмыс-тіршілігінің бойынан табады. Осылайша, Иван Карамазовты, оның трагедиялық 
асан қайғылық ой толғауларынсыз, "Ұлы Инквизиторсыз", Катериной Ивановнамен 
арадағы күрделі қарым-қатынасынсыз, әкесі мен бауырларынсыз еш ұғына алмаймыз.
XX ғ. дәстүрлі реализммен бірге өзге де жаңа әдеби қоғамдастықтар жарыса өмір сүріп, 
өзара әрекеттеседі. Осылайша, оның ішінде, КСРО үкіметі социалистік лагерь елдері мен 
одан тысқары жерлерге саяси басқыншылықпен орнықтырған социалистік реализм. 
Соцреализм принциптеріне бағдар ұстанған жазушының туындылары, әдетте, 
беллетристика деңгейінен әрі аса алмайды. Бірақа та осы әдіс аясында М. Горький мен 
В.В. Маяковский, М.А. Шолохов пен А.Т. Твардовский, белгілі бір мөлшерде өзінің 
қарама-қайшылыққа толы "Осударевтық жолында" М. М. Пришвин сияқты ерек сөз 
зергерлері еңбек етті. Социалистік реализм әдебиеті әдетте классикалық реализмге тән 
өмірді суреттеу формаларына сүйенгенімен, бәрі бір де, өз мәнісінде XIX ғ. көптеген 
жазушыларының шығармашылық мақсаттары мен өмірге қатынастарына қарсы тұрады. 
1930-шы жылдары және одан кейін М. Горький ұсынған реалистік әдістің екі сатысының 

245 
бір-біріне қарсы тұрушылығы табандылықпен қайталанды, әрі өзгеріске түсіріліп 
қолданылды. Бұл, біріншіден, таптық антагонизмді жоққа шығарушылық XIX ғ. сыншыл 
реализміне тән қасиет деп саналу, екіншіден, XX ғ. орныққан социалистік реализм өмірге 
социализм мен коммунизмнің төңкерісшіл дамуы арқылы жетеді деп тұжырымдалды[922].
XX ғ. әдебиет пен өнердің авансценасына өз уақытының мәдени сұранысы арқылы 
табиғи жолмен өмірге келген модернизм шығарылды. Оның классикалық реализмнен 
өзгешелігі өзін прозада емес, поэзияда өзін жарқырата танытты. Модернизмнің нышан-
белгілері – авторлардың өзін-өзін ашып көрсетуінің ашықтығы мен еркіндігі, олардың 
көркем тілді жаңғыртуға деген табанды талпыныстары, өздеріне жақын болмысқа 
қарағанда ту алыс кездердегі әмбебап және мәдени-тарихи шақтарға баса назар 
аударулары болып табылады. Осы жағынан алғанда модернизм классикалық реализмге 
қарағанда романтизмге жақын болып келеді. Оның үстіне модернистік әдебиеттің аясына 
XIX жүз жылдықтардың қаламгер классиктерінің тәжірибесіне туыстас бастау көз баса 
көктеп енеді. Оның жарқын мысалы – Вл. Ходасевичтің (әсіресе оның "кейігпушкиндік" 
ақ ямбқа құрылған: "Маймыл", "2-ші қараша", "Үй", "Музыка" және т.б.) 
шығармашылығы және А. Ахматованың оны ақын ретінде қалыптастырған "Реквиемі" 
мен "Қаһармансыз поэмасында" соғыс алдындағы әдеби-көркем орта трагедиялық 
адасушылық сипатында қатаң сыни тұрғыда берілген.
Модернизм тіптен бір тектес емес. Ол өзін әсіресе, біздің ғасырымыздың басындағы бір 
қатар бағыттар мен мектептерде жария етті, олардың арасында (өнер мен мәдениеттегі) 
біріншілік, заңдылықпен француз және орыс символизміне тиселі болып келеді. Оның 
орнына келген әдебиеттің постсимволизм атануы еш таңырқатпайды, қайта бүгіндері 
біздің ғалымдарымыздың жете зер салған зерттеулерінің өзегіне (акмеизм, футуризм және 
басқа да ағымдар мен мектептер) айналып отыр [923].
Модернизмнің құрамында XX ғ. әдебиеттің бет-бейнесін көп жағынан айқындаған бір-
бірімен тығыз жуықтасатын, әрі сонымен бірге, түрлі бағытта болып келетін екі 
тенденцияны бөліп көрсетуге болады. Өзінің "жұлдызды" сәтін футуризмде және 
неодәстүршілдікте (В. И. Тюпаның «неотрадиционализм» терминін жартылай аударып 
қолданып отырмыз – Ә.Ә.) бастан кешкен авангардизм тап осындай: "Осы әлеуетті рухани 
күштердің қарама-қарсы тұрушылығы шығармашылық рефлексияның өнімдік лықсуын, 
не болмаса тартылыс күші алаңын туындатып, ХХ ғасырдың маңызды және шамалы 
құбылыстарын өз бойына жияды. Осындай қым-қуаттылық кейбірде туындылардың өзінің 
ішінде де көрініс табады, сондықтан екеуінің авангардистік және неодәстүршілдік 
арасына біржақты шекара жігінің сызығын жүргізу мүлдем мүмкін. Біздің ғасырымыздағы 
көркем парадигмалардың мәнісі, біздіңше, осы қарма-қарсы тұрушы сәттердің сіңісіп кету 
мен бөлшектенбеушілігінде"[924]. Автор неодәстүршілдіктің жарқын өкілдері санатында 
Т. С. Элиотты, О.Э. Мандельштамды, А.А. Ахматованы, Б.Л. Пастернакты, И.А. 
Бродскийлерді атайды.
Тюпаның 
осы 
айтқандарын 
толықтыра 
отырып, 
авангардистік 
және
неодәстүршілдіктен өзге модернизмнің ХХ ғасырдағы тағы бір беделді бұтағы неореализм 
бар. Осы ағымда қалам тартқандарға батыстан Т.Манн, Г.Грин, Г.Грасс, Д.Э.Стейнбек т.б. 
жатқызуға болады.
Бізге жақын жүз жылдықтарда шығармашылықтары дау тудырмайтын мәдени-
көркемдік мәнге ие болған қаламгерлер сөз өнерін жаңарта оытрып, сонымен бір мезгілде 
өздеріне дейінгілердің артында қалған мұраларына сүйене отырып, түрлі жолдардан жүріп 
өтті. Адамзаттың әдеби өмірінің осы қыры турасында сөз етеміз.

жүктеу/скачать 2,47 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: