Алматы «рауан» 1991

ңалық қоса алмайды және денотаттық мағына компоненттері мен 
сөздердің сигнификаттық мағына элементтері байланыспай бөлі- 
ніп қалады. Жалпы тіл білімінде, әсіресе индоевропа тілін зерт- 
теушілер арасында, белгілілік пен белгісіздік (категория опреде­
ленность пен категория не определенность) категориясын зерттеу 
бұрыннан бар нәрсе. М. В. Ннкитиннің денотаттық мағынасы осы 
белгілілікпен, сигнификатты 
белгісіздік категориясымен байла- 
ныстыруы олар үшін тиімді болғандықтан қазірше сын пікір ай- 
тылған жоқ.
Түркі тілдерінде белгілілік пен белгісіздік категориясы жоқ 
делінеді (Балақаев 87, 60—70) *, тек Дж. Қиекбаев және оның 
шәкірттерінің еңбектерінде ғана белгілілік және белгісіздік кате- 
гориялары түркі тілі (башқұрт тілі) материалдары бойынша тек- 
серіліп, пікір айтылып жүр (Қиекбаев 72; Азнабаев 83) *. Башқұрт 
тілін зерттеп, белгілілік және белгісіздік категориялары бар деу- 
шілердің өздері де оны сөздердің лексикалық мағыналарынан із- 
демей, грамматикалық категориялардың ішінен іздеген. Дегенмен 
де бір нәрсе анық — денотаттық мағына элементі дерексізденіп, 
жалпыланып қана сөз мағынасының құрамына ене алады. Сон- 
дықтан да денотаттық мағына бөлшегі мен сигнификаттық мағы- 
на элементтерін салыстырғанда осы деректілік пен дерексіздікті, 
жалқылық пен жалпылықты салыстыру керек. Мәселенің екінші 
жағы да бар. Грамматикалық мағына да осы объектив дүниемен 
байланысқан мағына, сондықтан грамматикалық мағынаның да 
құрылымдық элементтері болуы шарт еді. Мысалы, етістіктің осы 
шағы 1) айтылып жатқанда істелініп жатқан қимылды, 2) созы- 
лыңқы қимылды, 3) әлі аяқталынбаған қимылды т. б. білдіреді. 
Осы үш мағыналық реңкке байланысты түркі тілін зерттеуші- 
лер — а тур; — а жүр; — а отыр\ — а жатыр\ — ып тұр\ —ып 
жүр; — ып отыр; — ып жатыр сияқты етістіктің аналитикалық 
формасын бірде амалдың өту сипаты категориясына, бірде шақ 
категориясына, бірде сипат категориясының грамматикалық фор* 
масы ретінде көрсетіп жүр (Ысқақов 74; Маманов 66; ҚТГ-І) *. 
Бірақ грамматикалық формалардың білдіретін мағыналарының 
барлығын осылай талдап, семаларға бөліп көрсету мүмкін бол- 
майды. Бұл грамматикалық мағыналардың дерексіздену дәреже- 
сіне тікелей байланысты.
Сөздің лексикалық мағына құрамындағы сигнификаттық ма- 
ғынаны таным теориясындағы гнесиологиялық бейне (гнесиоло- 
гический образ) түсінігімен салыстыруға болады. (Гнесиологи- 
ческие 74, 110—123) *. Адамдар өздерін қоршаған табиғат көрі- 
ністері не заттармен түрлі қарым-қатынасқа түседі де өздеріне 
түйсік туғызған заттарды, олардың түр-түсін, исін, көлемін т. б. 
қасиеттерімен бірге заттардың арасындағы түрлі қатынастарды 
да өз миында сәулелендіреді, объектив дүниедегі заттарға ұқсас 
(өте жақын) субъектив бейне моделін жасайды. Сигнификаттық 
мағына құрамына енетін идеалды денотатта да, гнесиологиялық 
бейнеде де заттардың түйсік туғызатын белгілері, қасиеттері ғана 
бейнеленеді. Ал ұғым болса заттардың адамның сезім мүшелеріне
87

түйсік туғызбайтын ішкі қасиеттерін де қамтитындығын естен шы- 
ғармау керек. Сонымен бірге қабылданған информация субъектив 
бейнеге қалай болса, солай жинақтала салынбайды, системалы 
түрде, объектив дүниедегідей, орын-орнына қойып, баска заттар- 
мен, құбылыстармен қарым-қатынасы да сәйкес келетіндей схе- 
мада болады. Сондықтан да К. Маркс пен Ф. Энгельс: «Ни мысль, 
ни язык не образуют сами по себе особого царства, что они — 
только проявления действительностей жизни»,— деген болатын 
(Маркс 3, 449) *. Бірақ объектив дүниедегі зат пен адам санасын- 
дағы бейне арасында жақындық болғанымен, нақ өзі, барлық 
қасиетін 100) қамтиды деуге болмайды. Олар арасында айырма- 
шылық бар, бірақ бұл алшактық емес. Сондықтан да В. И. Ленин 
«Субъективтік 
нәрсенің 
объективтік нәрседен айырмашылығы 
бар, бірақ оның да шекарасы болады»,— деп жазған (Ленин 29, 
92). Осы сезім арқылы қабылданған субъектив бейне адамдардың 
тарихи-әлеуметтік тәжірибесі негізінде қалыптасқан білімі мен 
көзқарасының талқысынан өтіп барып гнесиологиялық бейненің 
(немесе танымдық бейненің) негізін жасайды. Гнесиологиялық 
бейне объектив дүниедегі заттар мен құбылыстардың толық сәй- 
кес келетін бейнесі де, фотокөшірмесі де емес. Олар информация- 
сы жағынан жұпыны болғанымен, мағынасы мазмұны жағынан 
жеке-дара алынған зат не құбылыстардан бай болады.
Гнесиологиялық бейне, көпшілік жағдайда, сигнификаттық 
мағынамен тең түседі де барлық уақытта шектелінген, тарихи 
жағынан толық болмайды. Таным теориясы жағынан біршама 
аяқталған болуы керек, егер мүлде аяқталынбаған болса, онда 
танымдық бейне толық болмайды. Танымдық бейненің сигнифи- 
каттан айырмашылығы, біріншісі субъектінің білімініц өсуі, тари­
хи практикасының жетілуі, өмірге көзқарасының өзгеруімен бірге 
өзгерсе, сигнификат сақталынып қалады. Мысалы, түз сөзінің 
сигнификаттық мағынасы асқа салынып желінетін зат, бірақ тұз- 
дың бірнеше түрі барлығы, оның өздері де түрлі химиялық эле- 
менттерден тұратындығы, сондай-ақ тұздардың барлығы бірдей 
асқа салына бермейтіндігі арнайы химиялық білімі бар адамдар 
үшін құпия емес. Түз туралы алғашқы гнесиологиялық бейнеміз 
сигнификатпен тең (ас түзы, түзды су дегендегі), ал арнайы білімі 
бар химиктердің санасындағы пайда болған гнесиологиялық бей­
не (екінші басқыштағы) сигнификаттан күрделі, А. А. Потебня- 
ның алыс мағынасымен келетін мағына. Сондықтан да Ф. И. Гри­
горьев 
«Гнесиологиялық 
бейне дегеніміз тарихи практикаға 
негізделініп танылатын объектінің ең жоғарғы психологиялық 
бейнесі»,— деп анықтама береді (Гнесиологические 74, 114).
Демек, сигнификаттық мағына бір жағынан денотатпен (ішкі 
не идеалды денотатпен), екінші жағынан гнесиологиялық бейне- 
мен байланысып жатады. Сондықтан да денотат (идеалды дено­
тат) арқылы қабылданған бейне объектив дүниедегі заттардың 
(материалды денотаттың) көшірмесі ретінде өмір сүреді де субъ­
ектив характерге ие болады. Ал гнесиологиялық (танымдық) бей­
не таным процесінің бір басқышы болғанымен, сигнификаттык.
88

мағынанын, құрамына енеді. Сигнификаттық мағына деп түйсік 
арқылы қабылданып, жалпыланған субъективті бейнені айтамыз. 
Бұлар бірі екіншісінен үзіліп қалған, байланыспайтын түсініктер 
де емес, керісінше бірі екіншісіне өтіп, оның құрамды бөлшегі 
болып отырады. Сондықтан да материалды денотат болмаса, оны 
сезім 
мүшелері 
арқылы қабылдамасақ, онда идеалды денотат 
болмаған болар еді. Ал идеалды денотат жалпыланып, талданып, 
өзінің материалды негізінен қол үзіп субъективті бейне болып 
қана сигнификаттық мағынамен жалғасады. Идеалды денотат 
болмаса, сигнификаттық мағына да болмаған болар еді. Денотат- 
тык, сигнификаттық мағыналар сөз мағынасының екі жақты бай- 
ланысқа түсуіне жағдай жасайды. Яғни денотаттық мағына сөзді 
объектив дүниемен, объектив дүниедегі заттармен, кұбылыстар- 
мен байланыстырса, сигнификаттык мағына оны үғыммен, ой 
элементтерімен байланыстырады (Уфимцева 80, 30) *.
Сөздің лексикалык мағынасы денотаттык және сигнификаттық 
мағыналардың бірігуі негізінде жасалынады десек те, барлык 
сөздердің өн бойынан осы екі мағынаны тауып, ажырату мүмкін 
болмайды. Сондыктан да кей ғалымдар сөздерді мағынасына ка­
рай заттык мағынаны білдіретін сөздер және түрлі карым-каты- 
настарды білдіретін сөздер деп екі топка бөліп жүр. Сөздің лек­
сикалык мағына кұрамында денотат пен сигнификаттык мағына- 
лардың 
тең 
түсе 
бермейтіндігі; кей сөздердің мағынасынан 
денотаттык мағынаның айкын байкалатыны, кей сөздерде болса, 
сигнификаттык мағынаның айкын байқалатындығы шындык. Мы- 
салы, зат есімнін лексикалык мағынасында денотаттык мағына 
анық байкалады. Сондыктан үстел, үй дегенде сөз тікелей затка 
атау ретінде колданылып, арасына теңдік белгісін коятындай 
дәрежеде көрінеді. Заттың белгісін, түсін, козғалысын білдіретін 
сөздерде (сын есім, етістік, үстеу, т. б.), есімдіктерде денотаттык 
мағына күңгірттеніп, анык байкалынбайды. Бірак бұдан заттың 
түрлі касиеттерін, катынастарын білдіретін сөздердің құрамында 
денотаттык мағыналык компонент жок, ол сөздер объектив дүние- 
мен байланыспайды деген қорытынды шығармау керек. Заттар- 
дың түрі де, заттар арасындағы түрлі катынастар да, кимылдары 
мен заттардың амал-әрекеттері де жеке адамға тәуелді емес„ 
объектив характерге ие. Сондыктан да етістіктер білдіретін коз- 
ғалыс, амал-әрекет етістік болатын сөздердің денотаттык мағына- 
сы болып саналады. Дегенмен де зат есімдер мен етістік, сын 
есімдердің мағына кұрамындағы денотаттык мағыналары теқ 
емес. Зат есімдердегі денотаттык мағына объектив дүниедегі 
заттардың субъектив бейнесі ретінде оның негізгі белгілерін (тым 
болмаса гнесиологиялык бейнедегі) қамти алады. Сын есім, сан 
есім, етістіктер мен есімдіктердің денотаттык мағыналары болса, 
солғынданған, күңгірттенген болады.
Көпшілік ғалымдар лексикалык мағыналарға талдау жасайды, 
зат есімдермен, әсіресе деректі зат есімдермен, байланысты сөз 
қылады. Бұған бірнеше себептер де бар. Біріншіден, зат есімдер- 
дің мағынасында бірнеше мағыналык элементтердің (семалардың)
89

барлығы анық байқалады. Салыстырыңыз: аға сөзінде 1) жасы 
үлкен, 2) еркек жынысты, 3) қандық туысқандық, 4) адамдарды 
білдіретін семалар бар. Тіпті дерексіз зат есімдерді семаларға 
ажырату сын есімдерге қарағанда оңай. Екіншіден, зат есімдер 
затқа, құбылыстарға тікелей атау ретінде қолданылады. Кей тіл- 
шілердің сөздің лексикалық мағынасы сол заттың атауы болады 
деуі зат есімдердің осы атау (номинация) болу қызметімен бай- 
ланысты берілген анықтама. Үшіншіден, зат есімнің мағынасы 
жекеше мен көпше, жалқы мен жалпыға, деректі мен дерексіздік- 
ке бөлініп жатады да оларды өзара салыстыруға болады. Әрине 
деректілік пен дерексіздік, жалқылылық пен жалпылылық сөз- 
дердің мағынасын анықтауға себі тигенмен оларды тек денотат- 
тык мағыналармен байланыстыру дұрыс емес. М. В. Никитиннің 
жеке заттар туралы айтқанда денотаттық мағынаға ие болады 
да, бірнеше зат туралы, ұғым туралы сөз болғанда сигнификат 
туралы пікір айтамыз деген тезисі шындыққа сәйкес келе бермей- 
тін қағида (Никитин 74, 7—8) *. Ең алдымен, сөздердің денотат- 
тык мағынасы өз алдына, сигнификаттык мағынасы өз алдына 
өмір сүреді деген пікірдің өзі дұрыс емес. Олар бірінен екіншісіне 
етіп отыратын, төменгі баскышы жоғарғы баскышқа негіз бола- 
тын, соның құрамында өмір сүретін категориялар. Сол үшін де 
М. В. Никитиннің пікірінде екі категория байланыспай бөлініп 
калған. Негізінде сөздердің лексикалык мағына күрамында сол 
сөздерді басқа сөздерден ажыратушы (тек сол сөздің мағынасы- 
ның өзіне ғана тән) және басқа сөздермен байланыстырушы, жал- 
пылаушы (бірнеше сөздердің бәріне ортак) 
мағыналык компо- 
ненттер 
катар өмір сүреді. 
Сөз мағынасындағы даралаушы 
элемент сол сөзді баска сөзден (тіпті омонимдік, синонимдік 
сыңарларынан да) ажыратып тұрса, жалпылаушы элемент ол 
сөзді белгілі бір сөздер тобымен, сөз таптарымен байланыстырып 
лексико-семантикалык топ жасайды. Мысалы, автобус, троллей­

жүктеу/скачать 9,37 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: