Ұлы ойшыл, ғұлама – Әл Фарибидің даналық негіздері

76 
ӘОЖ 82-01 
 
ӘЛ-ФАРАБИ ЗЕРТТЕУЛЕРІНДЕГІ ӘДЕБИ ТЕРМИНДЕР 
 
Елмұратқызы Н, «Қазақ филологиясы» мамандығы студенті 
Ғылыми жетекші: Ә. Т. Жеткізгенова  
Ш.Есенов атындағы КМТИУ доценті, ф.ғ.к. , Ақтау қаласы 
Аңдатпа. Мақалада жастайынан оқу-білімге жетік болып, грек, араб тілдерін 
меңгерген, Отырар қаласында алған білімін кейін Бұхара, Каир, Александрия, Дамаск, 
Бағдат қалаларында ұштастырып, ғылымның әр саласында жүз елуден астам трактаттар 
жазған әлемнің ұлы ойшылы Әл-Фараби зерттеулеріндегі әдеби терминдер талданады.
Әл-Фарабидің мемлекет, ел басқару жөніндегі тұжырымдары, әлеуметтік-
этикалық саяси көзқарастары бүгінгі қоғам үшін де айрықша маңыздылығымен қоса, 
оның әдебиеттану ғылымындағы айрықша үлесі көрсетіледі. Ғалым еңбектерін 
зерделеп, ғылыми айналымға түсуіне үлкен ықпал еткен фарабитанушы еңбектеріне 
сүйене отырып жазылған мақалада Шығыс пен Батыстың ғылымы мен ежелгі 
мәдениетін табыстыруда зор рөл атқарған әл-Фарабидің әдебиеттану бағытындағы 
зерттеу мұраларының құндылығы ашылған.
Түйінді сөздер: ұлы ғалым, әлем ойшылы, екінші ұстаз, грек поэзиясы, әдеби 
терминдер, зерттеушілер, әдебиет хақында, поэзия 
Аты әлемге әйгілі Әбу Насыр әл-Фараби еңбектерінен нәр алмаған, 
сусындамаған, ұлы ғұлама жүріп өткен ғылым сүрлеуіне қызықпаған, құмартпаған 
ғалым жоқ деп айтуға болады. Әбу Насыр әл-Фараби есімі дүниежүзі мәдениеті мен 
ғылымының тарихынан берік орын алады. Дүниежүзі ғалымдары Шығыстың 
Аристотелі деп мойындаған ұлы ойшыл қаламынан жүз елуден астам трактаттар 
дүниеге келген. Оның қаламына арқау болған ғылым салалары: философия мен логика, 
математика мен физика, астрономия мен ботаника, тіл мен әдебиет, медицина мен 
музыка. Осы еңбектерінің ішінде философия мен әлеуметтану, этика мен эстетика 
мәселелері ерекше орын алады деп айтуға болады.
Аристотельден кейінгі екінші ұстаз атанған ғалым өзінің әдебиетке қатысты 
негізгі теориялық ой-пікірлерін: «Риторика», «Поэзия өнерінің каноны туралы 
трактат», «Поэзия өнері туралы», «Ғылымдарды классификациялау туралы трактат», 
«Өлең және ұйқас туралы сөз» және т. б. еңбектерінде саралайды. Ғалымның осы 
еңбектеріндегі теориялық ойлары мен көркемдік-эстетикалық пікірлері әлі күнге мәні 
мен маңызын жойған жоқ. Ғылымның айтылған саласын зерттеу барысында өзінен 
бұрынғы ұлы философтардың сара жолымен жүріп, олардың дәстүрлерін бойына 
сіңіріп, дамытты. Әдебиет зерттеушісі ғалым Н.Келімбетов «Ежелгі дәуір әдебиеті» 
атты кітабында әл-Фарабидің «Өлең кітабы» трактатынан: «Біз поэзиясымен хабардар 
болған көптеген халықтарға қарағанда арабтар өз поэзиясында бәйіттің соңғы жағына 
көбірек мән береді. Сол үшін де араб бәйіттері белгілі бір өлшемдегі шектелген 
сөздермен толықтырылады, көркемделеді.Мұндай жағдайда қолданылатын сөз 
тіркестері ырғақты, белгілі бір бөлшектерге жіктелген болуы керек, тіпті ондағы әрбір 
ритм, ырғақ, буын, бунақ саны да шектеліп тұруы шарт. Бәйіттегі сөздерде әңгіме не 
туралы айтылып жатқан болса, соған ұқсас етіп, бейнелі түрде айтылуы тиіс. Сонымен 
бірге бәйіттердің бір-біріне үндес болуы да талап етіледі» деген мысалдарды келтіреді: 
[1,119]. Әл-Фарабидің әдеби мұрасын зерттеушілер оның «Поэзия өнерінің каноны 
туралы трактатында» поэзия жанры туралы ой-пікірлерін өрбіте келіп, осы өнер 
саласында жүрген ақындар мен олардың дарындылықтарының ара жігін айыратынына 

77 
көңіл аударады. Бұл бойынша автор шайырларды табиғи дарынына, арқалылығына, 
логикалық ойларына, ұйқас пен үйлесімді сақтауына қарап, үш топқа бөледі. 
«Біріншісі — өлең жазып, оны оқуға қабілетті, табиғи дарыны барлар. Бұлар поэзияның 
көптеген түрінде көркем бейнелілікке, тамаша ұйқастар мен теңеулер жасауға шебер. 
Сондай-ақ, олар өлең өнерінің сырымен, сын-сипатымен, теориясымен жақсы таныс 
болмаса да, алғырлығы мен асқан дарындылығының арқасында жырлары өткір, әрі 
тілге жеңіл, жүрекке жылы тиеді. Ұлы бабамыздың поэзия өнері жайында жазған 
теориялық ой-пікірлерін сол замандағы мықты ғалымдар жоғары бағалаған және 
«ақындар падишасы» деп ардақ тұтқан. 
«Поэтикалық пайымдаулардың (А.Нысаналин «ақындық түйіндеу» деп 
келтіреді) өлшем мен мазмұнға қарай жіктелетінін айта келіп, Фараби өлшем бойынша 
жіктеулерді музыканттың немесе просодистің үлесіне жататын тіл мен әуеннің тегіне 
қатысты дүние деп білсе, мазмұн жөніндегі ғылыми жіктеулерді символдарды 
түсіндіріп, поэзияны талдаушы, поэтикалық идеяларды, түрлі халықтар мен 
мектептерге тән поэзияны зерттеуші қауым өкілдерінің еншісінде қалдырады. Фараби 
көптеген халықтардың поэзиясында мазмұн мен өлшем арасына шек қойылмай, аралас 
қолданылатынын, бұл мәселеде қатаң қағиданы тек көне гректер ғана сақтағанын 
айтады. Әрине, Фараби бұл жерде поэзияның әрбір түріне белгілі бір өлшемді ғана 
қолданатын көне гректік өлең қағидаларын үздік үлгі ретінде ұсынғалы отырған жоқ. 
Өлшем мен мазмұнның қатаң қағидаларға бағындырыла бермеуі түрлі халықтардың 
дүниетанымындағы, көркем ойлауындағы, сөз қолданыстарындағы ерекшеліктерге 
байланысты екені айқын. Фараби тек қатаң сақталатын қалыбы бар, теориялық 
тұжырымға салуға икемді, ең бастысы, біршама зерттеулерге арқау болып үлгерген 
грек поэзиясын толымды талдауға лайық және танымдық мәні бар объекті ретінде 
алады». [2, 619] 
Әл-Фарабидің 
әдебиет 
теориясымен 
жан-жақты 
шұғылданып, 
әдеби 
терминдердің атауларының қалыптасуына көптеген зерттеулер жазған ғалым екендігін 
нақтылауға оның анықтамаларынан мысалдар көруге болады. 
Сонымен Әл-Фараби көне грек поэзиясын жіктеп, саралап мынандай түрлерге 
бөлінеді:
Трагедия –арнаулы өлшемі бар, тыңдаушыға да, айтушыға да ләззат беретін өлең 
түрі. Трагедияда өзгелерге үлгі-сабақ боларлық жақсылы-жаманды істер сипатталады, 
билеушілер марапатталады. Музыканттар әдетте трагедияны әміршілердің алдында 
орындайды. Әмірші дүниеден өткен жағдайда трагедияға жоқтау сарыны бар өлеңдер 
қосылады.
Дифирамб — трагедиядан екі есе артық өлшемі бар өлең түрі. Дифирамбта 
жекелеген адамдарға емес, жалпы адам баласына ортақ абзал мінездер, ізгі істер, 
сондай-ақ күллі адамзатқа қайырлы істер жасаған дара тұлғалар дәріптеледі.
Комедия — арнаулы өлшемі бар өлең түрі. Комедияда келеңсіз, оғаш жайттар 
суреттеліп, адамдардың мінез-құлық, іс-әрекетіндегі ұнамсыз көріністер шенеледі. 
Жекелеген тұстарда кейбір адамдар бойындағы жануарларға тән жағымсыз, 
жиіркенішті мінездер баса көрсетіледі.
Ямб — бұл да арнаулы өлшемі бар өлең түрі. Ямбта мақал-мәтелдер секілді 
жақсылы-жаманды істерді сипаттайтын нақыл сөздер келтіріледі. Бұл өлең түрі 
соғыстар мен дау-жанжалдар кезінде, ашу-ызалы сәттерде қолданылады.
Драма — алдыңғы түр тәрізді поэзия жанры. Ерекшелігі сол — мұнда белгілі бір 
адамдарға, жеке тұлғаларға арналған ой түйіндері, нақыл сөздер қолданылады. 
Айнос — жоғары шеберлікпен жазылған, көркем де келісті пайымдауларды қамтитын 
өлең түрі.

78 
Диаграмма — тәртіпке бағынбайтын, тезге салуға көнбейтін адамдардың жанын 
қандай жан түршігерлік азаптар күтіп тұрғанын сипаттайтын заң шығарушылар 
қолданатын өлең түрі.
Эпос және риторика — өткен дәуірлердегі саяси және құқықтық тәртіптер 
суреттелетін поззия жанрлары. Өлеңнің бұл түрлерінде сонымен қатар билеушілердің 
өмір-салты мен іс-әрекеттері, ел басқарған кезеңі мен сол тұстағы айтулы оқиғалар 
баяндалады.
Сатира — белгілі өлшемі бар, музыканттар ойлап тапқан өлең түрі. Олар 
өздерінің әндері арқылы аң кейпінде киінген адамдар мен әртүрлі жануарларды таң 
қалдырарлық, әдеттен тыс қимыл-қозғалыстар жасауға мәжбүр етеді.
Поэма — жақсылық пен жамандықты, дұрыстық пен бұрыстықты бейнелейтін 
өлең түрі. Мұндай өлеңдердің әрбір түрі өзі сипаттайтын үлгілі, жарқын немесе 
келеңсіз, айыпты жайттарға сәйкес келеді.
Амфигенезис — 
жаратылыстану 
ғылымдарын 
сипаттау 
мақсатында 
жаратылыстанушы-ғалымдар ойлап тапқан өлең түрі. Поэзия жанрларының ішінде 
өлең өнерінен алшақтау жатқаны — осы түр.
Акустика — шәкірттерді музыка өнеріне баулу үшін қолданылатын өлең түрі. 
Оның қолданылу шеңбері осымен шектеледі, ол басқа салаларда қолданылмайды [3.36–
38].
Ал Фараби ұғымында өлең еліктеу, яғни образ тудыра алса ғана — өлең, тудыра 
алмаса, өлең емес. Трактаттар контексіндегі “образ” ұғымының астарында кейіпкер 
бейнесі ғана емес, өлең өнеріне тән күллі көркемдік жатқаны айқын. Қазіргі әдебиет 
теориясы да образ ұғымына осы тектес анықтама береді. Сондай-ақ өлең өнерінің бітім-
болмысы лиризмге, эмоцияға, экспрессияға бейім екендігін ескерсек (“Поэзия — 
эмоция, проза — сюжет”), Фарабидің амфигенезиске берген бағасы — оның поэзия 
табиғатын тап басып тани білгендігінің айқын айғағы деуге болады. 
Фарабидің өзі ескерткендей, осы көрсетілген грек поэзиясы түрлерін осы тұтас 
қалпында түпнұсқадан тауып, аударма көшірмесін беріп қана отырған жоқ. 
Зерттеушілердің анықтағанындай, «поэзия жанрларын бұлайша жіктеу Аристотель 
туындыларында кездеспейді» [1.15]. Мұның өзі көне грек поэзиясын талдап-
түсіндірмес бұрын оны саралап, жіктеуде, көзқарастарды тиянақтап, тұжырымдауда әл-
Фарабидің қосқан үлесі елеулі екенін көрсетеді. Теңеу сөздерге талдау жасағанда 
Фараби олардың көркемдік дәрежесіне қарай жіктелетінін айта келіп, өзара ұқсас заттар 
арқылы ғана емес, бір-біріне мүлде ұқсамайтын заттар мен құбылыстар арқылы да 
теңеулер жасалатынын, оларды әсерлі де иланымды ете білу ақынның шеберлігіне 
байланысты екенін атап көрсетеді. Фарабидің “теңеу” ұғымының аясында онымен 
табиғаты туыс бейнелеу құралдары — ауыстыру, шендестіру, сипаттама (эпитет), 
параллелизмдерге тән сипаттар қамтылғанын аңғару қиын емес. Әл-Фарабидің поэтика 
мәселелерін талдаған екінші бір еңбегі — «Поэзия өнері туралы трактат». Еңбектің 
кіріспесінде араб өлеңінің құрылысына тән ұйқас пен ырғақ, өлшемдер, образдылық, 
үйлесімділік мәселесі сөз болады. Фараби сондай-ақ әуен (музыка) мен өлеңді бөле-
жармай бірге қарайтын халықтар мәдениетіндегі қос құбылыстың табиғатына тоқтала 
келіп, «өлеңді әуенмен айтушылар әуеннің ырғағын бұзып алудан қалай сақтанса, өлең 
өлшеміне нұқсан келтіруден де солай сақ болуы қажет» деген тұжырым жасайды [2, 
619]. Тек бұл трактатта ғана емес, музыка мәселелерін талдаған еңбектерінде де 
Фараби өлең мен әуеннің байланысына үнемі мән беріп отырады. «Әуен өлеңмен 
үйлескенде әлдеқайда әсерлі естіледі, мұндайда (өлең) сөз де мәнерлірек бола түседі” 
деп жазады ғалым [4]. Әуеннің поэзияның белгілі бір түріне бейімделетіні, 
қолданылатын тілдің синтаксистік құрылымына тәуелді болатыны, диалектикамен 
байланысты қос құбылыс — поэтика мен риториканың заңдылықтарына әуеннің де 

79 
бағынатыны жайындағы ғалым тұжырымдары синкретті фольклор жанры басты роль 
атқарған, әуен мен өлеңнің ара-жігі ажырап болмаған ортағасырлық мәдениеттің 
болмыс-бітімімен тығыз байланыста туындаған. Фараби ұғымында өлеңге қойылатын 
басты екі талап — өлшем және еліктеу (образдылық). Екеуінің бірі кем болса, өлең 
өлең болудан қалады. Бірі артық болса да солай. Осы соңғы құбылысты да ғалым 
сарабдал сана елегінен өткізген: сөз мағынасына лайықты пішін қолданбай, 
образдылықты шектен тыс көп пайдаланған шешендердің риторикадан поэтикаға, ал 
шешендік сөздерді көптеп қолданған ақындардың поэтикадан риторикаға ауытқитынын 
ғалым айқын мысалдармен дәлелдейді [2, 619].
Жоғарыда бірнеше ғалымның Әл-Фарабидің әдебиеттану саласына қосқан 
өлшеусіз үлесін саралаған ғалымдардың қай-қайсысы да Аян Нысаналин еңбектеріне 
сүйеніп, сілтеме алғандығын көрсеткен. Демек, әл-Фараби еңбектерінің ғылыми 
айналымға қосылып, кейінгі ұрпақтарына рухани мұра боп жетуіне Аян Нысаналин 
зерттеулерін айрықша атауға болады.
Ұлы ғалымның өмірден өткеніне сандаған ғасырлар артта қалғанымен, еңбектері 
күні бүгінге дейін өз мән-маңызын жоғалтпай, қызмет етуін тоқтатқан жоқ.
Фарабитанушылар зерделеген ғылымның сан-қырлы саласының бір ғана бағыты 
әдеби терминдер түзілісінің қазіргі таңда өзектігін жоғалтпай, үзіліссіз жалғастығын 
тауып келе жатқандығы осының айғағы. 
ӘДЕБИЕТТЕР 
1.Н.Келімбетов. Ежелгі дәуір әдебиеті, Алматы 1991. 264 б.
2.Таскалиева А. К. Әл-Фараби — әдебиеттанушы хақында... // Молодой ученый. 
— 2015. — №17.
3.Әл-Фараби. “Поэзия өнері туралы трактат”, Алматы,1972. 
4.А.Көбесов. Әбу Насыр әл-Фараби, Алматы, 2004. 9 

жүктеу/скачать 1,48 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: