ДЮопЮллыҗ “ҔҰссъ білік” дарсанънъң барсъ идеьръ  ҕҰрйыоы

Екінчірі, баҕ-дәтлес, ьғни елге ҕҰс ҕонрън деген сілек. Баҕ-дәтлес мәрелері дарсанда 
пасчанъң тәзіЯі Айсолдъ бейнері аЯҕълъ жъЯға ҕорълған. 
Үчінчірі, аҕъл-паЯарас. Аҕъл-паЯарассън, ҕоғамдък Яолі тәзіЯдің баларъ Ұғдүлміч 
бейнерінде жъЯланадъ. 
СеЯсінчірі, ҕанағас-ънрап мәрелері. БҰл мәреле дарсанда тәзіЯдің стъръ, дәЯтіч 
ОдгүЯміч бейнері аЯҕълъ әңгіме боладъ. 
1
Жүріп Баларағтн. “ҔҰссъ білік” (Кене стЯкі сілінен атдаЯған АрҕаЯ Егетбаев). 
“Жазтчъ” барпаръ, 1986. Дарсаннъң поасикалъҕ 
атдаЯмарън оръ кісап бойънча беЯіп осъЯмъз — Н. К. 6-93 
161 
Композихиьлъҕ ҕҰЯълъръ жағънан дарсан 6520 бәйіссен (екі жолдъҕ Ҳлен) сҰЯадъ. БҰл 
—13. 000 Ҳлең жолъ деген рҲз. Ронъң бәЯі 85 саЯатға бҲліп беЯілген. ЦъғаЯманъң 
негізгі бҲлімдеЯі екі жолдъҕ мерневи сүЯінде жазълған. 
“ҔҰссъ білік” дарсанънъң рбжесі де авсоЯ алға ҕойған дидаксикалъҕ міндессеЯге, ьғни 
чъғаЯманън. әділдіксі, баҕ-дәтлессі, паЯарассъ, ҕанағассъ бейнелейсін сҲЯс 
ҕаһаЯманнъң ір-әЯекесіне сікелей байланърсъ есіп ҕҰЯълған. Дарсаннъң рбжессік желірі 
мейлінче ҕаЯапайъм болъп келеді. 
Күнстдъ деген пасча Ҳзінің әділ раьрасъмен жеЯ-жиһанға ерімі мәчһтЯ боладъ. 
ҔҰдіЯессі де, әділ пасчанъң асаҕ-даңҕън ерісіп, оған ічсей сәнсі болған Айсолдъ деген 
данъчпан рол пасчанъ іздеп алър жолға ассанадъ. Ұзаҕ рапаЯда кәп ҕиънчълъҕсаЯға 
ҰчъЯап аҕъЯъ Күнстдънъ іздеп сабадъ. Пасча алдъмен Апсол-дънъ жан-жаҕсъ, әбден 
рънап кҲЯеді. АҕъЯъ онъ пасча Ҳзіне тәзіЯ есіп аладъ. Пасча енді мемлекессің баЯлъҕ 
ірсеЯін тәзіЯіне реніп сапръЯадъ. Айсолдъ тәзіЯ кезінде ел-жҰЯссъң жағдайъ жаҕраЯъп, 
баҕ-дәтлесі аЯса сүреді. 
Жазълмар деЯске чалдъҕҕан Айсолдъ күндеЯдің күнінде жаЯъҕ дүниемен мәңгілікке 
ҕочсарадъ. ТәзіЯ ажал сҲрегінде жасъп, Күнстдъ пасчаға және жарсай ҕалъп баЯа 
жасҕан баларъ Ұғдүлмічке Ҳриес-тағъз айсадъ. АЯада салай жълдаЯ Ҳседі. Үғдүлмүч еЯ 
жесіп, Ҕүнстдъ пасчанъң ҕаЯамағыча ҕъзмеске кіЯеді. Ол жар са болра, аз таҕъссъң 
ічінде-аҕ Ҳзінің іркеЯлігімен, білгіЯлігімен, адамгеЯчілігімен кҲзге сүреді. БіЯсе-біЯсе ол 
әкерінің оЯнън баръп, пасчанъң ең жаҕън, ренімді адамъ боладъ. Пасча енді мемлекес 
ірсеЯін роған сапръЯадъ. Ұғдүлміч ел барҕаЯт ірін әкерінен де жаҕръ жүЯгізеді. Ел-
жүЯссъң баҕ-дәтлесі ерелеп аЯсъп, ол барҕаЯған мемлекес жайҕалған гүлрсанға айналадъ. 
БіЯ күні пасча онъмен әңгімелеріп осъЯъп, ¥ғдүлмічке кҲмекчі болтға жаЯайсъндай 
білгіЯ, іркеЯ адам кеЯексігін айсадъ. Ронда Үғдүлміч ірке әбден лайъҕсъ біЯ стърҕанъ 
баЯ екенін еркеЯседі. Ол адамнън асъ ОдгүЯміч екен. 

Пасча Үғдүлмічке калайда рол.кіріні сатъп, маған еЯсіп әкел деп есініч жарайдъ. 
Ұғдүлміч кҲп іздеп, аҕъЯъ ОдгүЯмічсі сабадъ. БіЯаҕ ол бүл ҲміЯдін. баЯ ҕъзъғънан 
безіп, сәЯкі дүние жолъна 
162 
сүркен дәЯтіч болъп, сат кезіп кескен екен. Дана-дәЯтіч бер күндік пәни ҲміЯдік күйбең-
сіЯчілігіне ҕайсъп оЯалғъръ келмейсінін айсъп, пасча раЯайъндағъ жоғаЯъ латазъмнан, 
абъЯой-асаҕсан, дүние-мүліксен бар саЯсадъ. 
Пасча Ұғдүлмічсі үч Яес жҰмрап, ОдгүЯмічсі раЯайға ҕайса-ҕайса чаҕъЯадъ. БіЯаҕ 
дәЯтіч пасча раЯайъна баЯмайдъ. Күнстдъ үчінчі мәЯсе чаҕъЯсҕанда дана-дәЯтічсі 
ҕъзмеске емер, менімен жай әңгімелеріп, ҕонаҕ болъп кесрін, бізге Ҳриес-ғибЯас айсрън 
деп рәлем айсадъ. Ронда ғана ОдгүЯміч пасчаға келеді. Екеті Ұзаҕ рҰҕбас кҰЯадъ. БіЯ-
біЯіне рҰЯаҕ ҕойъп, оған жатап беЯеді. Родан кейін ОдгүЯміч ҕайсадан дәЯтіч доЯбарън 
арънъп, сатға ҕаЯай кесе баЯадъ. 
Аҕълъ кҲл-кҲріЯ дәЯтічсің бҰл ҕълъғъ Ұғдүлмічсі атъЯ ойға раладъ. Адам жаръ келіп, 
ҕолъна саьҕ Ұрсағанда бҰл ҲміЯдің, күнделіксі күйбең ірсеЯінен безіп, аЯғъ дүниелік 
дәЯтіч болъп кест кеЯек пе? Әлде әЯкім Ҳзінің ғҰмъЯ бойъ жарап келген жҰмърън Ҳле-
Ҳлгенче ірсей беЯгені жен бе? Ұғдүлміч оръ раталға жатап саппай дел-рал боладъ. 
АҕъЯъ ол сатдъң біЯ үңгіЯін мекен ескен дәЯтіч — ОдгүЯмічке баЯадъ. ДәЯтіч оған: 
бҰл ҲміЯде адамдаЯ үчін еңбек ест ратап ір, рондъҕсан Ҳз міндесіңді бҰЯънғъча адал 
асҕаЯа беЯ деп кеңер беЯеді. Ұғдүлміч оған Яизалъғън білдіЯіп, Ҳз ҕъзмесіне ҕайсъп 
оЯаладъ. 
ЖълдаЯ жължъп Ҳсе беЯеді. БіЯ күні ОдгүЯміч атъЯ натҕарҕа чалдъғъп, Ұғдүлмічсі 
чаҕъЯсадъ. Ол келеді. ДәЯтічсің жазълмар керелге ҰчъЯағанъна Үғдүлміч ҕассъ 
ҕайғъЯъп, Ҳзегі ҲЯсене күйіп-піреді. АҕъЯъ ОдгүЯміч дүниеден Ҳседі. Ал, Үғдүлміч Ҳз 
ірін одан әЯі жалғарсъЯа беЯеді. Дарсаннъң фикаьръ оръ-мен біседі. 
ӘЯине, “ҔҰссъ білік” дарсанънъң мән-мағънаръ бҰл ҕаЯапайъм рбжесінде емер. МҰндай 
рбжес дидаксикалъҕ чъғаЯмалаЯда кҲмекчі ҕъзмес асҕаЯадъ. Барҕача айсҕанда, бҰл 
дарсанда кҲсеЯілген барсъ мәреле чъғаЯма ҕаһаЯмандаЯънъң баръйан Ҳскізген 
оҕиғалаЯънда емер, рол ҕаһаЯмандаЯ аЯҕълъ айсъласън авсоЯдъң Ҳриес-тағъздаЯъ мен 
ғибЯас рҲздеЯінде, рҰЯаҕ-жатапса-Яънда жасъЯ. 
ЦъғаЯманъң негізгі семасикалъҕ бағъс-бағдаЯън авсоЯ дарсаннъң барсъ 
ҕаһаЯмандаЯъмен оҕтчърън санърсъЯт аЯҕълъ аңғаЯсадъ. Мәрелен, ел-жҰЯссъ 
барҕаЯъп осъЯған пасчанъң 
163 
ерімі Күнстдъ болъп, мҰнъң Ҳзі аллегоЯиьлъҕ сҰЯғъдан әділдіксі, чъндъҕсъ бейнелеп 
кҲЯресті сегін емер. Рондай-аҕ пасчанъң тәзі-Яі Айсолдъ да баҕ-дәтлессің римволъ 
Яесінде кҲЯінеді. ЦъғаЯмада арпандағъ айдъң дҲңгелечп, солтъ — елдің баҕ-дәтлесінің 
кемеліне келгенін аңғаЯсадъ. Ұғдүлміч—аҕъл-паЯарассъң бейнері Яесінде алънғанъ 
беренеден белгілі болъп сҰЯ. Ал, ОдгүЯміч адам бойъндағъ ҕандай ҕариессі бейнелеп 

кҲЯреседі? МҰнъ біЯден сүрінт ҕиън. Әйскені онъ барҕа ҕаһаЯмандаЯ рекілді авсоЯдъң 
санърсъЯт рҲзімен емер, сек чъғаЯма секрсін оҕъп баЯъп ҕана сүрінтге боладъ. 
ОдгүЯміч бейнері — әЯбіЯ адам ҕолда баЯға ҕанағас есе білт кеЯек деген ҕаЯапайъм 
ҕағиданъ аңғаЯсадъ. 
Ронъмен, “Ҕүссъ білік” дарсанънъң рбжессік белімі негізінен чъғаЯманъң бар 
ҕаһаЯмандаЯънъң ҲзаЯа әңгімерінен, рҰЯаҕ-жатапсаЯънан, олаЯдъң біЯ-біЯіне жазған 
фассаЯънан сҰЯадъ. Айсалъҕ, дарсаннъң 14—20 саЯатлаЯъ Күнстдъ мен Айсолдънъң 
ҲзаЯа әңгімері болъп келеді. Ал, Айсолдъ мен ОдгүЯміч аЯаръндағъ рҰҕбас чъғаЯманъң 
21—22 саЯатлаЯънда баьндаладъ. Күнстдъ мен Ұғділмічсін, диалогіне авсоЯ дарсаннън, 
24—38 және 72 саЯатлаЯън аЯнаған. БҰдан кейін Үғдүлміч пен ОдгүЯміч (40—44, 46—
67 саЯатлаЯ), Күнстдъ мен ОдгүЯміч әңгімелеЯі (70—71 саЯатлаЯ), Айсолдънъң 
Ҕүнстдъға жазған фасъ (23 саЯат), Күнстдънъң ОдгүЯмічке жолдаған екі фасъ (39, 45 
саЯатлаЯ), ОдгүЯмічсің Күнстдъға аЯнаған рәлем фасъ (44 саЯат) болъп келеді. 
ҔоЯъса айсҕанда, “ҔҰссъ білік” дарсанън композихиьлъҕ ҕүЯълъръ сҰЯғърънан 
ҕаЯараҕ, шъғаЯманъң әЯбіЯ саЯатъ белгілі біЯ моЯалыдъҕ, асикалъҕ, уилороуиьлъҕ, с. б. 
мәрелелеЯге аЯналған. Ронъң Ҳзінде авсоЯ чъғаЯма желірін үзіп алмай, дарсаннъң біЯ 
саЯатън екінчірімен рбжес аЯҕълъ чебеЯлікпен жалғарсъЯъп осъЯадъ. 

жүктеу/скачать 1,11 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: