Зат және энергия алмасуы. Зат алмасудың организм үшін маңызы. Катаболизм

126ЖМ Назарқұл Еркебұлан 
Жалпы, көмірсу ағзаның энергия көзі болып табылады.1г көмірсу ыдырағанда = 4,1ккал 
немесе 17,17 кДж энергия бөлінеді. Көмірсудың оңай тотығуына байланысты шапшаң 
қимылдарға энергия бөледі. Көмірсу ағзаға тамақ арқылы немесе ақуыз бен майдан 
синтезделінеді. Организмге күніне 400-500 грамм көмірсу түсуі керек. Полисахаридтер 
ыдырап, моносахаридтерге айналады. Асқорыту жолында қорытудың соңғы өнімдері ( 
көмірсу ішіндегі) глюкоза, фруктоза және галактоза болып табылады. Қан айналымындағы 
негізгі көмірсу - глюкоза. Глюкоза жасуша мембранасы арқылы жасушаның ішіне 
жеңілдетілген диффузия арқылы тасымалдайтын тасымалдаушы ақуыздарға қосылады. 
Глюкозаның трансмембраналық тасымалының басты активаторы-инсулин болып саналады. 
Инсулин жоқ жасушаларға түсуі мүмкін глюкоза мөлшері (бауыр мен мидан басқа) 
метаболизмнің қалыпты деңгейін энергиямен қамтамасыз ету үшін тым аз. Инсулиннің 
әсерінен жасушалық мембраналар арқылы тасымалданатын глюкозаның жылдамдығы мен 
мөлшері айтарлықтай артады. Жасушаға келіп түскен глюкоза фермент-глюкокиназамен 
фосфорланады. Жасушаға түскеннен кейін глюкоза бірден энергияның пайда болуы үшін 
қолданылады немесе гликоген түрінде жинақталады (глюкоза молекулаларынан үлкен 
полимер). Гликогенолиз-глюкозаның пайда болуымен гликогеннің ыдырау процесі.
Көмірсу алмасуының реттелуін 1849ж. К.Бернар ашқан болатын. Оның тәжірибесі 
бойынша, егер сопақша мидың 4 қарыншасын ине арқылы тітіркендіретін болса, онда 
гипергликемия болады.Ал оның жүру механизмі симпатикалық жүйесінің қозуына 
байланысты екенін айтты. Бұл жүйе бүйрекүсті безіне әсерін тигізіп, адреналин 
гормонының синтезін күшейтіп, бауырдағы гликогенез процессін жеделдетеді. Андреналин 
өз кезегінде қандағы қант мөлшерін арттырады. Ал қалқанша без гормоны – тироксин 
глюкозаның денеге сіңуін үдетеді. Сонымен қатар андреналинге қарама-қарсы әсер 
инсулин болып табылады. Ол Лангерганс аралшықтарынан синтезделіп, қанда қант 
мөлшерін төмендетеді. Ал егер инсулин артық синтезделген жағдайда, керісінше қанда 
қанттың жетіспеушілігі пайда болып, гипогликемия пайда болады. Бұл жағдайда адам 
комаға түсуі мүмкін. Ұйқы безінде синтезделетін глюкогон бауырдағы гликоген синтезін 
күшейтіп, қант мөлшерін арттырады. Бұл процесс инсулин әсеріне қарма-қарсы болып 
келеді. Гипофиздің соматотроптық гормоны инсулиннің түзілуін күшейтіп, көмірсу 
алмасуын реттейді. Бұл орталық гипоталамуста орналасқан. Яғни, гипоталасмустың артқы 
ядроларын тітіркендірген жағдайда адреналин мен инсулинның синтезделуі артады. 
Гипоталамус көмірсудың аламасуын парасимпатикалық және симпатикалық бөлімдер 
арқылы реттейді. 
Май алмасу. Липидтер суда ерімейтін, бірақ органикалық еріткіштерде (спиртте, эфирде, 
бензолда және т.б.) еритін қосылыстардың химиялық құрылымы бойынша ерекшеленеді
және олар әртүрлі, негізінен, мембраналық, ағзаның құрылымдарында, жеке және 
ақуыздармен және көмірсулармен бірге маңызды рөл атқарады. Адам майлары - олеин, 
пальмитин, стеарин триглицеридтері және басқа да жоғары май қышқылдары. Липидтер 
дене салмағының 10-нан 20%-ға дейін, ал семіздік кезінде-дененің жалпы салмағының 50%-
ға дейін құрайды. Ағзада липидтер әртүрлі функцияларды орындайды: энергетикалық, 
пластикалық, қорғаныс, жылу және электр оқшаулағыш және т.б болып келеді.
Ағзаға тағаммен келіп, липидтер жіңішке ішекте глицерин мен май қышқылдарына 
бөлінеді, көбінесе лимфаға және ішінара қанға сіңеді, май ұлпасына және күрделі 
қосылыстар түрінде әртүрлі мүшелерге, негізінен ақуыздармен тасымалданады. Біріншіден, 
бұл жерде олар бұдан әрі метаболизмге ұшырайды, оның нәтижесінде бірінші кезекте 
ағзаның спецификалық липидтері (триглицеридтер, холестерин, фосфолипидтер, 

126ЖМ Назарқұл Еркебұлан 
гликолипидтер, стеролдар, стероидты гормондар және т.б.) синтезі жүреді. Екіншіден, ол 
аралық өнімдердің (кетон денелері-ацетон, ацетоуксус қышқылы, β-оксимай қышқылы) 
және соңғы өнімдердің (CO2, H2O) ыдырауынан пайда болады. 
Липид алмасуын реттеу нейрогуморальді тетіктердің қатысуымен жүзеге асырылады. 
Осылайша, ОЖЖ генерализацияланған қозуы липолизді белсендіреді және липогенезді 
тежейді. Гипоталамустың вентромедиалды ядроларының тітіркенуі және вентролатералды 
ядролардың бұзылуы майлы шөгінділердің сарқылуына алып келетін тәбетті төмендетеді. 
Вентромедиалды ядролардың бұзылуы, керісінше, тәбеттің жоғарылауына, тіпті булимияға 
(Қасқыр аштық) және семіздікке әкеледі. Липид алмасуын реттеуде вегетативті жүйке 
жүйесі маңызды рөл атқарады. Осылайша, симпатикалық жүйке жүйесінің қозуы липолизді 
белсендірумен және липогенезді тежеумен жүреді. Парасимпатикалық нерв жүйесінің 
қозуы липолиздің тежелуіне және липогенездің белсендірілуіне әкеледі.

жүктеу/скачать 0,93 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: