көп бір типті молекулалар — нуклеотидтерден тұратын жоғарғы молекулалы полимерлі қосылыстар немесе
полинуклеотидтер. Нуклеотидтің құрамында пурин немесе пиримидин негіздері, углевод (пентоза) және
фосфор қышқылы болады.
Нуклеин қышқылдары ішінде, қазіргі кезде, оның екі түріне көп көңіл аударылады. I. Рибонуклеин
қышқылы (РНК) — бұлар барлық клеткаларда кездеседі және белок синтездеуге тікелей қатысады. 2.
Дезоксирибонуклеин қылшқылы (ДНК) — клетканың ядросында болады. Бұл хоромосомалардың
негізгі заты болып есептеледі. Ендеше тұқым қуалайтын белгілерді сақтайтын белокты структуралардың
тұрақтылығы, РНК-ның синтезін басқару осы ДНҚ — молекулаларына байланысты деп түсінуіміз керек.
Клеткаларда үнемі белокты қосылыстардың синтезі жүріп жатады. Қазіргі кездегі мәліметтер бойынша осы
белок синтезінің төрт түрін айырады: 1) «өсу» синтезі яғни тұтас алғандағы организмнің өсуімен
байланысты белоктардың синтезі; 2) «тұрақтандырушы» синтез, яғни диссимиляция процесі кезінде
жоғалған белокты қайта қалпына келтірумен байланысты синтез, организмнің бүкіл өмірінің барысында
өндағы тканьдық белоктардың өзін-өзі жаңартып отыруының негізі болатын синтез; 3)
«регенерациялық» синтез — белокқа ашығудан, қан жоғалтудан, т. б. кейін қайта қалыпқа келу кезеңінде
көрінеді; 4) «функционалдық» синтез — спецификалық белоктардың: ферменттердің, гемоглобиннің
және т. б. жасалуы. Белок синтезінің мынадай алты ерекшелігін айыруға болады: 1) белок биосинтезінің
материалы бос амин қышқылдары; 2) белок биосинтезі іске асатын орын клетка ішіндегі арнайы
субмикроскопиялық структура — рибосома; 3) белокты структуралардың редупликациясы (көшірмесінің
алынуы) ДНК молекуласында болатын генетикалық кодыға негізделеді; 4) ядро ДНК кодының
рибосомаға берілуі информацйялық РНК көмегімен іске асады; 5) белок биосинтезделу процестері
спецификалық ферменттер арқылы катализденеді; 6) белок биосинтездеу процесі клетка
митохондрияларында тотықтырғыш фосфорланудан түзілетін макроэргиялық фосфорлы қосылыстардың
(аденозинүш-фосфорқышқылының — АТФ және гуанозинүшфосфор қышқылының — ГТФ) энергиясын
пайдалану арқылы іске асады.
Белоктардың аралық алмасуының күрделі процестерінде бір белоктан кейбір амин қышқылдары шығып
кетіп, басқа бір органның белогының кұрамына ене алады. Басқаша айтқанда, клетка протоплазмасындағы
белок құрамы өзгеріп тұрады. Тіпті, белгілі бір органда ғана концентрацияланатын амин қышқылының өзі
сол органға бірден бармайды. Алдымен ол бірнеше басқа органдарға бөлініп орналасады да, содан кейін,
біртіндеп тиісті органға жиналады. Аралық алмасу барысында дезаминдену (амин қышқылынан амин
тобының NН
2
— белініп шығып, кетоқышқылдардың түзілуі), қайтадан аминдену (бір амин қышқылынан —
NН
2
тобының кетоқышқылға барып қосылуы), трансметильдену (СН
3
— тобының жеткізілуі) т. б. процестер
жиі кездеседі. Белок алмасу өнімдері есебінде түрлі ас қорыту бездері жасап шығаратын ерекше актив
заттарды да мысалы, ферменттерді т. б. атауға болады. Белок алмасуының ақырғы өнімдері де өте көп.
Соның бірі улы зат — аммиак бауырдың қорғағыштық қызметінің арқасында усызданып, мочевинаға
айналып, бүйрек арқылы сыртқа шығарылады. Бұдан басқа несеп қышқылын (пурин негіздерінен түзіледі),
креатининді (креатиннен түзіледі) т. б. атауға болады.
Достарыңызбен бөлісу: