МАҒЖАН ЖҰМАБАЕВ ЖӘНЕ ӨЛЕҢДЕРІНДЕГІ ТҮРКІШІЛДІК ИДЕЯ
Кандидат Доцент К.С.ӘБДІҚАЛЫҚ
А. М. НУСКАБАЕВА
А. Е. ЕРДЕБЕКОВА
Түйіндеме: Бұл мақалада Мағжан Жұмабаевтың ақындық тұлғасының өзіндік ерекшелігін танытатын
өлеңдерінің астарлы сыры ашылып, түркішілдік идеяны уағыздаған өлеңдері кеңінен қарастырылады.
Сондай-ақ ақынның «Орал тауы», «Түркістан», «Алыстағы бауырыма» сияқты өлеңдерінде
отаршылдықтың езгісіндегі түркі халықтарына бірлік пен ерліктің керектігі сөз етілгені жүйелі
зерделенеді.
Тірек Сөздер: ұлттық рух, астарлы сыр, ақындық тұлға, түркішілдік идея, бірлік, отаршылдық,
азаттық, ер түрік, бауырмалдық.
Turkic idea in Magzhan Zhumabaev’s Poems
Abstract: In this article Magzhan Zhumabaev discovered the secret of the illustration shows the originality
of a poetic verses, is widely regarded preached the idea Turkic poems. As well as the poet's "Ural
Mountains", "Turkistan", "distant brother" poems of colonialism Turkic peoples, such as providing unity and
courage show how systematically investigated.
Keywords: national spirit, illustration, poetic person, Turkic idea, unity, colonization, liberation, Turkish
brotherhood.
XX ғасырдың басында ұлт санасын оятуға күш салған қазақ оқыған азаматтарының бірі
Мағжан Жұмабаев болатын. Ол – өзіндік бітім-болмысы, талантымен басқа ақындардан
өзгешеленген тұлға. С.Мұқановтың сөзімен айтқанда, Мағжан Жұмабаев ақынның ақыны еді.
Расында да Мағжанның сыршылдығы мен суретшілдігі, болашағы бұлыңғыр қарапайым
қазағының сілкініп оянуына түрткі болған ұлттық рухтағы өлеңдері оның ақындық өнерін
асқақтата түсетіні белгілі. Әсіресе, заман көрінісін алуан түрлі табиғат құбылыстарымен
ұштастыра отырып суреттеуінде де ақынның ұтқырлығы ерекше назар аудартады.
Ақын нені жырласа да, нені айтса да бірінші кезекке ел мүддесін қояды. Тіпті,
лирикаларында ақынның ішкі сезімі табиғат құбылыстарымен астасып жатуының да сыры осында.
Айталық, ақынның «Толқын» өлеңіне назар аударайық. Осы өлеңі туралы С.Мұқанов «XX
ғасырдағы қазақ әдебиеті» (1932) деген зерттеу еңбегінде «...табиғатты суреттеген өлеңдерінің
ішіне ретін келтіріп, астарлап большевиктің өзі ұнатпайтын бір мінезін енгізіп отырады.
Большевиктің қолынан өлген «алашын» Мағжан қалай тірілтуді ойлайды. Олай салыстырады,
былай салыстырады, ешбірінің реті келмейді» (Мұқанұлы 2008: 199-200) деген пікір білдіреді.
Расында да ақын:
Толқыннан толқын туады,
Толқынды толқын қуады,
Толқынмен толқын жарысад,
Күңіреніп кеңеспен,
Бітпейтін бір егеспен,
Жарысып жарға барысад
(Жұмабаев 1995)
деп өзі көрген замана келбетін табиғат көрінісі арқылы суреттейтін тәрізді. Ақынның «Толқын»
өлеңі туралы З.Әкімжанов «Қазақ жырының пайғамбары» деген мақаласында «Оның көптеген
жырларын замандастары дұрыс аңғармай, яки астарын, ішкі серпінін сезіне алмай, бұрынғы
қарапайым қалыптан асып кеткен жаңашылдық үрдісін ұға алмай... соның салдарынан «Толқын»
өлеңінің тонын айналдырып :
Қазақ Мемлекеттік Қыздар Педагогикалық Университеті Алматы/Қазақстан, kun_jan.16@mail.ru
Қазақ Мемлекеттік Қыздар Педагогикалық Университеті Алматы/Қазақстан, ainur.ainur@mail.ru
Қазақ мемлекеттік Қыздар Педагогикалық Университеті Алматы/Қазақстан, aisha2993@mail.ru
344
III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu
«Иваннан Иван туады,
Иванды иван қуады.
Екі Иван төбелесіп,
Бір Иван құлады», –
деген саяси пародиямен Мағжанды ұрып жығады. Сонда өңі теріс бұрмаланған өлеңнің астары
«Мағжан толқынды емес, орысты мазақ қылып жазып отыр. Міне, бұл өлеңде осындай астар бар»
деген пасық пиғылды бықсытып, отқа май құяды» деген пікір білдіреді.
Бұл арада ақын тек табиғаттың өзін ғана жырға қосса, онда әңгіме бөлек. Қалай болғанда да
ақын өлеңінен саяси астар іздеушілер – Мағжанның көзін көріп, ісіне куә болған замандастары.
Сондықтан олардың сөздерін де мүлдем жоққа шығаруға болмайды. Өйткені замандастары
ақынның нақты не нәрсені мегзеп тұрғанын дөп басып айтпаса да, әйтеуір өлең астарында
жасырын сыр жатқанын сезеді. Біз де осы өлеңнің астарында не жатқанын білуге тырысып
көрейік.
Мағжанның осы өлең жолдарын оқығанда алдымен уақыт өлшемін, өмір ағысын көсеткен
ұлы Абайдың:
Алдыңғы толқын ағалар,
Кейінгі толқын інілер,
Кезекпенен өлінер
Баяғыдай көрінер, –
деген сөздері ойға оралады. Мағжан да өтпелі екі толқынның қимыл әрекетін сөз етеді.
Өлең сырына байыппен қарасақ, жарысқан толқындар әдебиеттегі екіге жарылған топтар, яғни,
алашшыл және төңкерісшіл болып бөлінген ақын-жазушылар сияқты. Бастапқы уақытта ұлт
мүддесі үшін бірдей көзқарастағы қазақ зиялылары заман өзгеруіне қарай іштей бөлініп, сөйтіп,
«толқыннан толқын туылады». Олар туралы жазылған ғылыми еңбектер мен тарихи деректерге
сүйенсек, әдебиет мәселесінде олардың «бітпейтін бір егеспен» өзара айтысып-тартысқаны тағы
да белгілі. Айналып келгенде жарысқан екі «толқынның» барар «жары» да, құяр сағасы да бір.
Яғни, «жары» – халықтың мұң-мұқтажын, мүддесін көздейтін қазақ әдебиетінің өзекті мәселесі.
Ал «жарына бал беріп тұрса да өлетін» толқыны алашшыл ақын-жазушылар еді. Сол кездегі
кеңестік қоғам алашшыл ақын-жазушылардың ашық айтып, еркін жазуына мүмкіндік бермеген
соң Мағжан оларды «өледі толқын, тынады» демей не десін. Мұны түсінген С.Мұқанов «...өлген
«алашын» Мағжан қалай тірілтуді ойлайды» деп көрегендікпен дәл айтқан екен.
Өлеңнің өн бойынан байқайтынымыз, бір-бірімен сылық-сылық күліп сырласқан, сырын
ашқан, бірде арпалыса жарысқан, буырқанған алып үлкен толқындармен жанталаса қалыспай бара
жатқан кішкене толқындарды көз алдыңа әкеледі. Төңкерісшіл қауымның білімі мен
шығармашылық таланттары ол уақытта алашшыл ақын-жазушыларға жетпейтіні бесенеден
белгілі. Бірақ та ақын кішкене «толқындардың» алып «толқындардан» қалыспай шыңдалып
жатқанын да, олардың бір-біріне сыр ашып сырласатынын да жасырмайды. Алайда олардың
бірігуіне, ортақ байланысуына кедергі болатындай арасында үлкен қорған барын ешкім де жоққа
шығара алмайды. Мағжан өлеңінің сырын біз осылай түсіндік.
Мағжан Жұмабаевтың ақындық «мені» де айрықша еді. «Мен кім?» өлеңінде өзін арыстан
мен жолбарысқа, бірде көктегі Күнге, бірде көктегі бұлт пен жердегі ерке желге, бірде шалқып,
тасатын шеті жоқ қаракөк теңізге, бірде патша, қазы, биге, бірде жалын мен тұлпарға, сондай-ақ
«От» өлеңінде де от пен жалынға, күнге балайды. ХІІІ ғасырдағы түрік халқының ұлы ақыны
Юнус Емренің «Періште бірде боламын» деп басталатын өлеңінде де періште де, күннің тағына
отырып көкті бағындырған билеуші де, он сегіз мың ғаламның патшасы да болған ақынды
көреміз. Ол осы өлеңінде өзін қоршаған барлық құбылыстарға теңей отырып, ақындық тұлғаны
ерекше сомдайды. Тіпті, «Басы, соңы дүниенің Құдайдың өзі боламын» деп өлеңін түйіндеу
арқылы ақындық «менін» асқақтата түседі. Сөйтіп, түркі халқының екі ақыны да өздерінің кім
екендігін осылайша бар әлемге паш етеді. Әсіресе, олардың өздерін құдайға теңестіруі жағынан
ұқсастығы ойландырады. Мәселен, Юнус Емре «Басы, соңы дүниенің Құдайдың өзі боламын»
десе, «Өзім – тәңірі, табынамын өзіме, Сөзім – құран, бағынамын сөзіме» дейді Мағжан. Осы
айтқандарын әрі қарай дәлелдей түскендей Юнус Емре:
Әзірейіл деген кім екен?
Құртамын оны, құл етем!
345
K.S. ABDİKALIK-A.E. YERDEBEKOVA-A. M. NUSKABAYEVA/Mağcan Jumabayev Jene…
Әзірейілді салып зынданға,
Бишаралардың бірі етем.
Жәбірейіл маған түк емес,
Секілді ол бір құр елес,
Жүз мың Жәбірейіл келсе де,
Келе алмас маған тізерлес,–
десе, М.Жұмабаев:
Мейірленсем – сегіз жұмақ қолымда,
Қаһарлансам – тамұқ даяр жолымда,
(Жұмабаев 1995)
деп бастапқы ойларын үдете түседі. Сөйтіп, бар әлемнің билеушісіне айналған ақындардың
құдіреті сұмдық шарықтап, ақындық «мені» тым биіктей береді. Аумалы-төкпелі заманда ғұмыр
кешкен Юнус Емренің де, бұлыңғыр қоғамда өмір сүрген Мағжан Жұмабаевтың да осылайша
асқақтауы бәлкім заңдылық шығар. Өйткені ақындық «менінің» астарында терең сыр жатқандай.
Мағжанның «мені» қазақтың «мені» еді. Отаршылдықтың езгісін көргісі келмей, еңсесін көтеру
үшін өзін тәңірге балады. «Қаһарлансам – тамұқ даяр жолымда» деп дұшпанына сес көрсетіп,
ақын осындай рухты өлең жазады. Оның үстіне өздерін тәңірге балап, өктем сөйлеген бұл ақындар
тамырын тереңге жайып, төрткүл дүниені бағындырған ежелгі түркі халқының ұрпақтары емес
пе?!
Еліне, бүкіл түркі жұртына тек азаттық өмір тілеген Мағжан Жұмабаев өлеңдерінің ең басты
тақырыбы да осы өз ұлтымен қоса, түркі халқының тағдыры, олардың бостандығы еді. «Орал
тауы» өлеңінде ұлт тағдырымен қоса, түркішілдік идея басым сипатталған. Ақын үшін бұл тау
бүкіл түркі дүниесінің символы іспеттес.
Таласқан аспанменен көкпеңбек тас,
Қарасаң төбесіне айналар бас.
Жасаған мейірімі кең қадір Тәңірі,
Шығарған сол тауынан алтын, алмас,
(Жұмабаев 1995)
деп бастаған ақын әрі қарай осы таудың ғажайып болмысын суреттейді.
Ер түрік ен далаға көрік еді,
Отырса, көшсе, қонса – ерік еді.
Тұрғанда бақыт құсы бастарында,
Іргесі жел, күн тимей, берік еді.
(Жұмабаев 1995)
Ақынның «ер түрік» деп отырғаны бізге белгілі. Яғни, түркі дүниесі, қазақ, түрік, қырғыз,
азербайжан, башқұрт, ұйғыр, татар, т.б. халықтардың жиынтық бейнесі. Әрі қарай өлеңде ақын сол
Орал тауында алғаш қоныстанған ер жүрек түркі жұртының бүгінде «Аты да, заты да жоқ,
дыбысы жоқ» деп қана қоймай,
Осындай атамекен жерлеріне,
Қасиетті атаның көрлеріне
Аузы түкті шетелдер ие болып,
Көретіп тұр қысымды ерлеріне,–
деп ең басты қайғысын төгіп жырлайды. Ақын өз ұлтының тағдырымен қоса, бір кездері ен
даланың көркі болған осынау халықтардың бүгінгі халіне де зер салады. Тарихи шындықты
бүкпесіз жария еткен ақынның «Аузы түкті шет елдері» Ресей патшалығын мегзеп отырғаны тағы
аян. Отаршылдықтың озбырлығын бедерлеген қай өлеңінде де ақын ең алдымен жер мәселесін
өзек етеді. Жұртына ұран тастап, жауына қарсылық танытқан ақын өлеңінің соңында:
Анамыз бізді өсірген, қайран Орал,
Мойның бұр тұңғышыңа, бермен Орал!
Қосылып батыр түрік балалары,
Таптатпа, жолын кесіп, тізгінге орал,–
деп бүкіл түркі жұртын бірлікке шақырады.
346
III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu
(Жұмабаев 1995)
«Тез барам» өлеңінде де ақынның осы асыл арманына жетуге асыққаны байқалады.
Қыранымын сары сайран даланың,
Қос қанатым – алтын Алтай, Оралым.
Еркін дала ардақтысы, еркесі –
Бетім қайтпай өскен батыр баламын.
(Жұмабаев 1995)
Осылайша, алдымен беті қайтпай өскен батыр ұрпақтың баласы екенін еске салып, қазақтың
өрлігі мен табиғи болмысын танытып алады.
Асқан алып – ата затым сұрасаң,
Асқан дана – ана затым сұрасаң.
Шашып жалын жас жолбарыстай ұмтылса,
Қорқақ құлдар қалай қарсы тұрасың?!
(Жұмабаев 1995)
деп дұшпанына сес көрсеткенде атаның алып күшімен, дана ананың сүтімен дарыған қазақ
баласының тектілігін айтқысы келеді. Одан әрі намыс туын қолға алған ақын жұртының қан
майданға да дайын болуын қалайды. Сөйтіп, «Жердің жүзі кім екенін танысын, Жас бөрідей біраз
ойын салайын» деп бір сәт қазақтың кім екенін әлемге танытқысы келеді.
Тірілтейін алып атам аруағын,
Тазартайын Сарыарқамның топырағын.
Жан жағына тегіс билік жүргізіп,
Кемеліне келсін кейінгі ұрпағым.
(Жұмабаев 1995)
Ұлан-байтақ жеріне тек қазақтың ғана өзі билік жүргізуі керек деген ойын ашық айтқан
ақын орыс отаршылдығынан теперіш көрген жұртына осылайша рухтандырып дем береді. Қазақ
даласын, ата-мекенді қорғау кейінгі ұрпағының да міндеті екенін сезіндіреді.
Сонымен, отаршылдықтың езгісін көргісі келмеген ақын «алтын Алтай – қарт анасына»
сиынып қана қоймай, алып атасындай ерлердің шығатынына нық сеніп, «Ақ шашыңды,
көкірегіңді иіскеуге, Тәңір жазса, сәулетпенен тез барам» деп уәде береді.
«Жер жүзіне» өлеңінде де «жер жүзіне ер атағым жайылған» деп үлкен мақтаныш сезіммен
жырлаған ақын кейінгі жастардың бойына сол түркішілдік өр рухты сіңіргісі келеді.
Талмай, қайтпай, қамал бұзған кемеңгер,
Арыстанға қарсы ұмтылған мендей ер.
Бір барқылдақ жалпылдаған төбеттен
Қорқар болсам, жұтсын мені қара жер!
Қамал бұзып, арыстанға қарсы ұмтылған ер қазақтың ұрпағы қайдағы бір төбеттен
қорықпайтынын ашық жария еткенде де жастардан қайтпас қайсарлықты күтіп, жауының
табанында енді тапталмауды, еркіндікке жетуді аңсайды.
Мағжанның «Түркістан», «Пайғамбар», «Күншығыс», «От», т.б. өлеңдерінде де түркі тектес
халықтардың бәрінің болашағынан зор үміт күтіп, Шығысты пір тұтқан ойлары көрініс табады.
Осы туындыларында ақынның түркі жұртына деген перзенттік сүйіспеншілігі айрықша еді.
Сондықтан болар олардың кешегі тарихына көз жібере отырып, бір кездегі атамекенін еске алады.
Айталық, «Түркістан» өлеңінде «Түркістан – екі дүние есігі ғой, Түркістан – ер түріктің бесігі ғой»
дей келе, ақын түркі жұртының өткен дәуіріндегі орнын бағамдауға ойысады.
Тұранға жер жүзінде жер жеткен бе?
Түрікке адамзатта ел жеткен бе?
Кең ақыл, отты қайрат,жүйрік қиял,
Тұранның ерлеріне ер жеткен бе?!
(Жұмабаев 1995)
Ертеде Тұран аталған бұл мекеннің осылайша жері мен суын, көлі мен тауларын, Теңізі мен
Аралын, Ыстықкөлін, Жейхун мен Сейхун дарияларын, Тянь-Шаньдай, Памир мен Алтайдай
тауларын ерекше леппен суреттеп, сондай-ақ билері мен батырларын, ғұлама ғалымдарын, ел
басқарған хандарын сағынышпен жырлау арқылы ақын бір сәт артқыға көз тастайды. Талай ғасыр
347
K.S. ABDİKALIK-A.E. YERDEBEKOVA-A. M. NUSKABAYEVA/Mağcan Jumabayev Jene…
бірлікте өмір сүріп, іргесін жауға бермеген түркі тектес халықтардың алдағы уақыттағы
ынтымақтығын қалайды. Сонымен бірге ақын «Көп түрік енші алысып тарасқанда, Қазақта қара
шаңырақ қалған жоқ па?» дей келе, бүгінде бірнеше жеке мемлекетке айналған сонау ер түріктің
бір мұрагері қазақ халқының қара шаңырақта қалғанын да ұлы сезіммен мақтан етеді. Сөйтіп,
шығармасында бүкіл түркі дүниесінің небір ерлікке толы тарихи беттерін парақтағандағы
ақынның басты идеясы осынау түркі халықтарының қанына біткен өр рухын Батыстан келген
қиянат та, Ресей патшалығының отаршыл саясаты да ешқашан өшіре алмайтындығын паш ету еді.
Мағжан Жұмабаев – өз ұлтының ғана емес, түркі тектес халықтардың тағдырына да
алаңдаған ірі тұлға. Айталық, Түркия халқының 1918-1923 жылдардағы ұлт-азаттық күресіне
ақының бей-жай қарамағаны оның «Алыстағы бауырыма» өлеңінен анық байқалады.
Алыста ауыр азап шеккен бауырым,
Қуарған бәйшешектей кепкен бауырым,
Қамаған қалың жаудың ортасында
Көл қылып көздің жасын төккен бауырым...
(Жұмабаев 1995)
Өр Алтайдың әсем табиғатынан жаралған түркі жұртының бір баласы түріктердің басына
түскен ауырпашылығына ақын жүрегі барынша сыздайды. Өйткені жаттан жапа шеккен алыстағы
бауырының «түксиген жүрегі тас жауыз жандарға» жем болмауын қалайды.
Алалы алтын сақа атыспап па ек,
Тебісіп бір төсекте жатыспап па ек.
Алтайдай анамыздың ақ сүтінен
Бірге еміп, бірге дәмін татыспап па ек...
(Жұмабаев 1995)
деп туысқандық сезімін асқақтата жырлай келе, кешегі жобарыстай жүректі ер түріктің
бүгінгі ұрпақтарына жаудан бұғып, қорқақ құлдарша қылық танытпайды деген үлкен сенім
артады. Ақынның өзі де ұлт қамы жолында абақтыға түсіп, ауыр азаппен қиналып жатса да,
«Шарқ ұрып, ерікке ұмтылған Түрік жаны, Шынымен ауырды ма бітіп халі?!» деп
туысқандарының хал жайын сұрап, қайғысына ортақтасады. Түрік елінің азаттыққа қол жетуін
тілейді.
Бауырым, сен о жақта, мен бұ жақта,
Қайғыдан қан жұтамыз.
Біздің атқа
Лайық па құл боп тұру?
Кел, кетелік
Алтайға, ата мирас, алтын таққа!
(Жұмабаев 1995)
Осылайша, өлеңін тәмамдау арқылы ақын бауырларын Алтайдың өр рухымен
жігерлендіргісі келеді. Сонымен, Мағжанның осы өлеңіне арада 80 жыл уақыт өткенде, яғни, 2001
жылы түріктің Фейзуллах Будак дейтін ақынының жауап жазғаны бүгінгі түркі дүниесінің бірлігін
танытқандай еді.
Түйіп айтқанда, Мағжан Жұмабаев қай шығармасында болмасын отаршылдықтың
бұғауындағы ұлтының тағдырын сөз еткенде, оның түбі бір түркі жұртынан таралғанын бір сәтте
болса есінен шығарған емес. Түркішілдік идеясы жырланған өлеңдерінен де ақынның ең алдымен
түркі жұртының бірлігін көп ойлайтын адал қасиеті айрықша назарға ілінеді.
ӘДЕБИЕТТЕР
Жұмабаев М. (1995), Шығармалар. – Алматы: Білім, 1995.
Мұқанұлы С. (2008),
ғасырдағы қазақ әдебиеті.– Алматы: Атамұра, 2008.
Мұқанов, С. (1932), «XX ғасырдағы қазақ әдебиеті» Алматы
348
III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu
ALINMALARIN DİLİMİZDƏKİ MÖVQEYİ
K. T. ABDULLAYEVA
Xülasə: Bu məqalədə dilimizdə işlənən alınmalar və onların dildəki mövqeyi haqqında məlumat verilmişdir.
Müxtəlif dillərdən dilimizə daxil olmuş və vətəndaşlıq qazanmış bəzi sözlər nümunə kimi göstərilmişdir.
Məqaləni yazmaqda məqsəd, son dövrlərdə alınmaların dilə sürətli axınının həm müsbət, həm də mənfi
cəhətlərini göstərməkdir. Burada alınmaları dilə daxil etməzdən əvvəl onları öz milli, yerli sözlərimizlə əvəz
etməyə çalışmaq, dili qorumaq ideyası irəli sürülür.
Açar Sözlər: alınma sözlər, dil, əlaqə, inkişaf, leksika, lüğət, milli.
The Situation of Barrowed Words in Azerbaijani Language
Abstract: This article provides information about the position of the language has been used in our language
and their acquisitions. Our language entered won various in different language and shown as an example of
some of the words and gained citizenship. The purpose of writing an article recently that the rapid flow of
purchases, both positive and negative aspects of the show. To be taken before inserting them into the
national, local, try to replace words put forward the idea to preserve the language.
Keywords: borrowed words, language, communication, development, lexica, vocabulary,
national.
Çox əsrlik tarixi dövr ərzində türk dilləri başqa xalqların dillərinə təsir göstərdiyi kimi, başqa
dillərin də bu dillərə qarşılıqlı təsiri hər şeydən əvvəl öz izini dilin leksik sistemində göstərir. Dillərin
qarşılıqlı zənginləşməsi məsələsi millətlərin və xalqların, onların mədəniyyətlərinin qarşılıqlı əlaqəsinin
qanunauyğunluqlarından irəli gəlir. Dillərin bir-birini zənginləşdirməsi, başqa sözlə desək, dillərin
qarşılıqlı əlaqəsi, bir dilin başqa dildən söz alması əksər hallarda dillərin təbii ehtiyacından doğur. Yeni
yaranan məfhum və anlayışları ifadə etmək üçün dilin özünün müvafiq vahidləri olmadıqda başqa dilə
müraciət olunur, digər dilin leksik sistemindən söz və ifadələr alınır. Bu proses çox qədim dövrlərdən –
xalqlar arasında müxtəlif səviyyəli əlaqə və təsirlərin yarandığı dövrlərdən başlamışdır.
Müasir Azərbaycan ədəbi dili və onun 80000-ə yaxın sözü əhatə edən bugünkü lüğət tərkibi
Azərbaycan xalqının təşəkkül və inkişaf tarixi ilə əlaqəli şəkildə, onunla bərabər inkişaf etmişdir. Bu o
deməkdir ki, müasir ədəbi dilimizin lüğət tərkibi uzun bir tarixi inkişaf yolu keçmişdir. Müəyyən
dövrlərdə ölkəmizdə baş verən ictimai-siyasi hadisələr dildən də təsirsiz ötüşməmişdir. VII-VIII əsrlər
ərəb istilasından sonra İslam dininin qəbul olunub, yayılması ilə əlaqədar dilimizə xeyli ərəb mənşəli söz
keçmişdir. Məsələn: bəşər, vahid, valeh, vərəq, vəhdət, qafiyə, qadir, qəzəb, məlum, etimad, şölə, cürət,
aqibət, vəkalət, ibadət, ibtidai, ümman və s. Eyni zamanda adlarda da ərəb dilinin təsiri açıq-aşkar hiss
olunur, məsələn: Məhəmməd, Hüseyn, Əli, Cavid, Qismət, Rahim, Rəhim, Zeynəb, Zübeydə, Ayşə və s.
X-XI əsrlərdən isə fars mənşəli sözlərin dilimizə daxil olması başlamışdır. Məlumdur ki, XI-XII
əsrlərdə yaşayıb-yaratmış bir çox şairlərimiz ( Ə.Xaqani, M.Gəncəvi, N.Gəncəvi və s.) əsərlərini fars
dilində yazıb yaratmışdılar. Bu da o dövrdə fars dilinin nə qədər hakim mövqedə olmasının göstəricisi idi.
Dilimizdəki fars mənşəli sözlər kəmiyyətinə görə ərəb sözlərindən azdır. Bunların çoxu dilimizə, əsasən,
bədii ədəbiyyat vasitəsilə daxil olmuşdur. Məsələn: gövhər, guşə, pəri, pir, çarx, çarpayı, çağa, firavan,
xiyaban, xanəndə, çırağban, qanunpərəst, ədəbiyyatşünas, atəş, badə, kitab, əncam, ördək, dovşan və s.
Eyni zamanda qeyd etmək lazımdır ki, ərəb dilindən olduğu kimi fars dilindən də dilimizə xeyli ad
keçmişdir. Məsələn: Qəzənfər, Gülnar, Fərrux, Natəvan, Bünyad, Gövhər, Rövşən və s. Əsrlər boyu ərəb-
fars mənşəli sözlər dilimizin qayda-qanunlarına uyğunlaşmış və vətəndaşlıq hüququ qazanmışdır.
Qədim tarixə malik olan Azərbaycan dilinin leksik tərkibinin zənginləşməsində rus dilinin də
müəyyən təsiri olmuşdur. Həm çar Rusiyasının, həm də sovet Rusiyasının Azərbaycan torpaqlarını işğal
etməsi ictimai-siyasi həyatda olduğu kimi dildə də təsirsiz ötüşməmişdir. Bu günə kimi rus dilindən
dilimizə yüzlərlə söz keçmişdir ki, bunların da əksəriyyəti beynəlxalq xarakterli sözlərdir. Bu sözlər
dilimizə həm adi danışıq dili vasitəsilə, həm də ədəbi dil vasitəsilə yol tapmışdır. Məsələn: stəkan, stol,
stul, realist, rektor, paralel, radio, elektrik, ekran, epoxa, opera, teatr, seminar, komanda, medal, metodika,
disk, bioloq, gioloq, film, epizod, epidemiya, estafet, operasiya, mebel, metateza, ekskursiya, distansiya.
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti doktorantı, abdullazade_konul@mail.ru
350
III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu
Müstəqillik qazandığımız dövrdən sonra isə daha çox Qərbi Avropa və ingilis mənşəli sözlərin
(terminlərin) dilimizə sürətli axını müşahidə olunur. Elmi-texniki tərəqqi, Avropaya inteqrasiya, ictimai-
siyasi yeniləşmə bir çox terminlərin meydana gəlməsi ilə nəticələnir. Elmi üsluba məxsus olan sözlərin
bir çoxu mətbuatda, elmi əsərlərdə işlənir və bir müddətdən sonra ümumişləklik qazanır. Məsələn: spiker,
inteqrasiya, qloballaşma, internet, monitorinq, aksiya, sanksiya, depozit, disk, mitinq, format, kompüter,
sayt, fayl, prezident və s.
S.N.Xəlilova yazır: “Geniş elmi mübadilələr, texniki nailiyyətlərin bəşəriyyətin ümumi malına
çevrilməsi, xalqların ədəbiyyat və incəsənət səviyyəsində kontaktları dillərin də qarşılıqlı əlaqələrinin
yaranmasında və qarşılıqlı zənginləşməsində öz əksini tapır” (Xəlilova, 1991: 4).
Qeyd etmək lazımdır ki, qarşılıqlı təsirlər dilləri məhdud çərçivədən çıxarır, cəmiyyətin inkişafının
müxtəlif sahələrində beynəlxalq əlaqələrin formalaşmasını və inkişafını sürətləndirir, xalqlar arasında sıx
əməkdaşlığı reallaşdırmaqla dil əlaqələrini də artırır. İ.Qasımov, “dillərin qarşılıqlı şəkildə bir-birinə təsiri
və ya daha güclü elmi, texniki qata malik olan, cəmiyyətin inkişafının bütün sahələrində böyük
nailiyyətlər əldə edən, yenilikləri ilə seçilən xalqların dillərinin nisbətən zəif inkişaf etmiş dillərə təsiri,
təsirə məruz qalan dillərin leksik tərkibində alınmaların meydana çıxmasına və beləliklə, müxtəlif dillərdə
ortaq leksik vahidlərin formalaşmasına səbəb olur. Bu proses- dillərin qarşılıqlı vəya birtərəfli təsiri ayrı-
ayrı tarixi dövrlərdə fərqli xarakter daşımış, təsir istiqamətləri yerini dəyişə bilmiş, bir dilin digər dilə
təsiri zaman keçdikcə müəyyən tarixi dövrlərdə əks təsir də yarada bilmişdir” (Qasımov, 2000: 79).
Dildə yeni yaranan əşya və məfhumları ifadə etmək üçün çox zaman müxtəlif səbəblərə görə, dilin
milli bazası bu tələbi ödəyə bilmədiyindən, digər dillərə müraciət olunması zərurəti meydana çıxır. Məhz
bu təlabat və zərurət nəticəsində digər dillərdən söz almaya ehtiyac yaranır, bu və va digər anlayışı
adlandırmaq üçün alınma dil vahidlərinə müraciət edilir. A.Babayev bu münasibətlə yazır: “Alınma sözlər
dildə böyük rol oynayır. Müasir dövrdə elə bir dil yoxdur ki, onun lüğət tərkibi yalnız öz sözlərindən
ibarət olsun. Əgər elə bir dil olarsa, deməli, o, inkişaf etməmişdir. Müasir inkişafla əlaqədar olaraq
xalqlar biri-birilə elmi, mədəni, iqtisadi, siyasi cəhətdən sıx əlaqədardır. Bu, dillərin yaxınlaşması, birinin
digərinə söz verməsi üçün zəmin yaradır” (Babayev, 2004: 302).
Doğrudur, elm və texnikanın inkişafı müvafiq olaraq yeni söz və ifadələrin dilə gəlməsinə səbəb
olur. Bu bir tərəfdən dilin zənginləşməsi üçün əhəmiyyətli olsa da, digər tərəfdən alınmaların bir
müddətdən sonra milli sözlər üzərində hegemonluğu ilə sonlana bilər. Yəni, alınmaların sayı artdıqca,
onların istifadə sahəsi genişləndikcə, milli sözlər passivləşir və tədricən işləklikdən çıxır. Bu da milli dilin
məhvinə ya da ən yaxşı halda adi danışıqda (dialekt və şivələrdə) istifadəsinə gətirib çıxara bilər. Bunun
qarşısını almaq üçün yeni söz və ifadələri (terminləri) dilin lüğət tərkibinə daxil etməzdən əvvəl
araşdırmaq, həmin sözə, məfhuma münasib, mənaca uyğun milli sözləri üzə çıxarmaq və yaxud kalka
üsulundan istifadə edərək yeni sözlər yaradıb sonra lüğətə daxil etmək daha məqsədəuyğun olar. Məsələn,
son zamanlar hər peşəyə aid edilən “kreativ” sözünə nəzər salaq. Demək olar ki, addımbaşı rast gəlirik:
kreativ düşüncəli gənclər, kreativ kanditer, kreativ fikirli rejissor və ya jurnalist. Creativ ingilis dilindən
tərcümədə fərqli fikirli, yaradıcı mənasındadır. Telekanallarda, qəzet və jurnallarda tez-tez rast
gəldiyimiz “multikulturalizm” sözü. Multi-çox, kultura sözü isə mədəniyyət deməkdir. Dilimizə tamamilə
yad olan, ahəng qanununa da tabe olmayan sözləri dilimizə gətirməklə biz nə əldə etmiş, nə qazanmış
olacağıq? Kreativ sözünün yerinə elə “yaradıcı, yenilikçi”, multikulturalizm əvəzinə “yüksək
mədəniyyət” desək, dilə daha yatımlı, daha məqsədəuyğun olmazmı? Və yaxud “professional” sözü,
demək olar ki, “peşəkar” sözünün yerini tamamilə zəbt etmək üzrədir. Doğrudur, bəzi yeni elə terminlər
vardir ki, onları digər başqa bir sözlə əvəz etmək mümkün deyil. Hətta belə sözlərin tərcümə olunması və
yaxud yeni söz və ya ifadə ilə əvəz olunması çox yersiz və mənasız görünür. Buna baxmayaraq, milli
sözlərimizi qorumaq, onlara dəyər vermək, dildəki aktivliyini saxlamağa çalışmaq lazımdır. Bilirik ki,
Azərbaycançılığın mühüm tərkib hissələrindən biri və elə ən əsası Azərbaycan dilidir. Bu haqda
Azərbaycan dilinin böyük qayğıkeşi Heydər Əliyev demişdir: “Biz öz əcdadlarımıza daim minnətdar
olmalıyıq, ona görə ki, ən çətin vaxtlarda dilimiz itməyib, yaşayıb. Onu xalq yaşadıbdır, eyni zamanda
onu xalqımızın böyük şəxsiyyətləri yaşadıblar” (Politologiya lüğəti, 2007: 35). Ulu öndərimizin sözlərinin
davamı olaraq tam məsuliyyətlə deyə bilərik ki, indi əcdadlarımızdan miras qalan bu irsi qorumaq və
gələcək nəslə ötürmək bizim borcumuzdur.
Достарыңызбен бөлісу: |