ӘДЕБИЕТТЕР
Ахметов З.А. (2008), Асыл сөз арнасы. – Алматы, Арда.
Бертельс Э. (1968), Низами // Низами. Пять поэтов. – М.: Изд-во восточной литературы, С. 3-18.
Дулатов М. (1991), Шығармалары. – Алматы: Жазушы.
Күмісбаев Ө. (1994), Терең тамырлар. – Алматы: Ғылым.
Қоңыратбаев Ә. (1994), Қазақ әдебиетінің тарихы. – Алматы: Санат.
360
III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu
АДАМНЫҢ ИНТЕЛЛЕКТУАЛДЫ ҚАБІЛЕТТЕРІНІҢ
ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДЕГІ КӨРІНІСІ
(ҚАЗАҚ, ТАТАР ЖӘНЕ БАШҚҰРТ ТІЛДЕРІНІҢ НЕГІЗІНДЕ)
М. Е. ҚҰПЖАНОВ
Кыскача Аңлатма: Бу мәкаләдә бертуган төрки халыкларның күп гасырлар буе
җыйган тел
тәҗрибәсе карала. Автор фразеологизмнар нигезендә кешене интеллектуаль яктан бәяләү
критерийларын ачыклый.
Ачкыч Сүзләр: фразеологик берәмлекләр, төрки телләре, коннотация, тел символлары
белән стереотиплары, эталоннар, билгеләр.
Reflection of Intellectual Skills Human in Phraseologisms (Based on Kazakh, Tatar and Bashkir
Languages)
Abstract: The article deals with the language experience related Turkic peoples, gained many centuries.
Author on the basis of phraseology determines the criteria for the assessment of human intelligence.
Keywords: phraseological units, Turkic languages, connotation, language symbols and
stereotypes, standards, assessment.
Аталған лингвомәдени ізденістің нысаны қазақ, татар және башқұрт халықтарына, олардың
бұрынғы және қазіргі әлеуметіне маңызды мәдени ақпаратты айқындау болып табылады. Мәдени
ақпарат тұрақты тілдік формаларға бекітілген, оларға сондай-ақ фразеологизмдер де жатады.
Фразеологизмдер әрбір ұлттық тілдің жаны, онда ұлттың рухы мен өзіне тән өзгешелігі біртума
түрде көрінеді. Ф.И. Буслаев тауып айтқандай, фразеологизмдер – өзіндік бір шағын әлемдер, олар
өз бойында «ата-бабалар ұрпақтардың басшылығына мұра етіп қалдырған, қысқа да, нұсқа
айтылған өнегелі қағиданы, әрі парасатты мағынаны» (Буслаев, 1854: 37) сақтап тұрады.
Фразеологиялық бірліктер әрқашан субъектіге қарап айтылған, яғни оған қатысты
субъективті қатынасты түсіндіру, бағалау және білдіру үшін туындап отырған. В.Н. Телия тілдің
фразеологиялық құрамы ол –«лингвомәдени ортақтық пен оның өз ұлттық сана-сезімі
шағылысатын айна»(Телия, 1966: 82), тіл тасымалдаушыларына әлемді, жағдайды (ситуацияны)
айрықша көре білуді дәл осы фразеологизмдер таңады деп жазады. Мәселен, қазақ, татар және
башқұрт халықтарының тұрмысы жайлы, мінез-құлық әдебі туралы, салт-дәстүрі мен әдет-
ғұрыптары т.б. мәліметтерді алайық. Көптеген фразеологизмдердің ішкі формасында мәдени-
ұлттық ерекшелікті, колоритті беретін мән-мағыналар жатады. Мәдени ақпаратты
фразеологизмнің ішкі формасынан табуға болады, ішкі формада тарихи оқиғалар мен материалды
құндылық элементтері көрініс тапқан мәдениет «іздері» (мифтер, архетиптер, әдет-ғұрыптар, салт-
дәстүрлер т.б.) көрініп тұрады. Сөйтіп, фразеологизмдердің қалыптасуының өзінен, яғни образды
(бейнені) іріктеуден олардың мәдени-ұлттық стереотиптермен және эталондармен байланысы
байқалады. Осы ақпарат ассоциациялық-образдық негіздеменің мәдениетпен (эталондармен,
символдармен, стереотиптермен) байланысын көрсететін коннотациялардың бойында қайта
тіріледі (Телия, 1966: 84).
Тілде көбінесе мәдени-ұлттық эталондармен, стереотиптермен, мифологемалармен
ассоциацияланатын
ақпарат
аспектілері
жақсылап
орнығып,
фразеологияланады.
Фразеологизмдердің ұлттық-мәдени қыр-сырын айқындау адамның әлемді танып-ұғынуы мен сол
сананың тілде көрініс табу проблемасымен тығыз қабысып жатыр.
Фразеологизмдер
тура
(денотатта)
немесе
жанама
(ассоциациялық-образдық
негіздеменің ұлттық мәдениет эталондарымен, символдарымен, стереотиптерімен қатысы
барлығы арқылы) түрде өз бойында әлем туралы, социум (әлеумет) туралы мәдени ақпаратты
ұстайды. Сондықтан фразеологиялық бірліктер – халықтың ділін, оның мәдениетін ұрпақтан-
ұрпаққа сақтап, жаңғыртатын өзінше бір ақыл кені іспетті (Телия, 1966: 88).
Қазан Федералды Университетінің аспиранты Қазан, merr_91@mail.ru
362
III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu
Ең жалпы тұрғыда адамды сипаттайтын фразеологизмдер құрамын келесідей елестетуге
болады:
I.Шынайы тұлғаларды, адамдарды атау
Бағалау элементі бар жалпыланған айқындамалар: жөні түзу – қолынан іс келетін, сөзге
түсінетін; ниеті, бағыты дұрыс адам. Саған кез келген адам шешіліп, шынын айта бермейді. Ал
Дербісәлінің мал-мүлкінің қай екенін мен білем. Мен білгенді ел біледі. Сені осы маңдағы жөні
түзу, еті тірі жігіттермен кездестірем, - деді Жанғабыл (Т. Ахтанов) (Кеңесбаев, 2007: 270)// башы
бар/башы йоморо – ақымақ емес, ақылмен іс қыла алатын адам (Ураксин, 1989: 76); жұлдызы
жарқын – өмірі кіршіксіз. Ол қашаннан жұлдызы жарқын адам. Өзінің биографиясы тамаша (Т.
Ахтанов) (Кеңесбаев, 2007: 271)// ала ҡарға – басқалардан бір айрықша жағымен ерекшеленіп
тұрған адамға айтылады (Ураксин, 1989: 21)// татар тілінде акыл капчыгы (Исәнбәт, 2000: 51) – т.б.
Ұятсыз мағынасында татар тілінде: күзләрендә оят юк.
Кісіні қандай да бір сипатты белгілері бойынша атау: зияткерлік және рухани қабілет-
қасиеттерінің көріну-көрінбеуіне қарай ақылы Аплатон(-дай)/Аплатондай ақылды – дана
(Кеңесбаев, 2007: 37) кісі туралы//ил кешесе (Исәнбәт, 2000: 280) // аҡыл эйәһе / акыл иясе
(Исәнбәт, 2000: 50)– нағыз данышпан мағынасында. Қуақы адам– әзілқой, қалжыңбас кісі.
Тігіншінің қуақы адам екенін біліп, Нұрым да оның ыңғайына көше салды (Х. Есенжанов)
(Кеңесбаев, 2007: 460) // еңел ҡуллы – қолынан келмейтіні жоқ кісі туралы (Ураксин, 1989: 149) /
киң күңелле; қу мүйіз кісі – «1. Көпті білетін, жағдайға қанық, кәнігі пысық. Колхоз құрылғалы
бірге жасап келе жатқан қу мүйіз кісі (М. Әуезов). 2. Әкімшіл, мансапқор, қу. Сібірдегі
үкіметтердің ең зоры – алдымен Омбы үкіметі бағынбады. Ақтың қу мүйіздері орынға таласып,
өзді-өздері сүзісті (С. Сейфуллин)( Кеңесбаев, 2007: 462)// донъяның әсеһен-сөсөһен татыған –
көпті көрген, қарт түлкі мағынасында(Ураксин, 1989: 313); иі жұмсақ – мінезі майда; қатал райы
жоқ; беті онша қатты емес (кісі) / татар тілінде бозаудан да юашрак / чебен үтермәс. Әкесі
Мұстафаны «осы баламның иі жұмсақ, өте ақжарқын, әрі райлы» деп отыратын (А.
Тоқмағамбетов) (Кеңесбаев, 2007: 309); жаны жалғыз адам – тірліктен, ортадан бөлек; өмірге
өгей. Көңіліне Құлагерден құйылып мұз, Күйкиіп отыр таста Ақан байғыз. Жан тыншын елден
емес, жерден тапқан, Сондай бір адам бопты жаны жалғыз (І. Жансүгіров) (Кеңесбаев, 2007: 238);
ез адам (жігіт) – ар-намысы кем кісі. Қолынан іс келмейтін адамға да «ез екенсің!» дейді.
Мылжың мағынасында да айтылады. Осы мағынада әдеби тілде «ердің бағы – ездің соры» деген
сөз орамы кездесіп отырады (Кеңесбаев, 2007: 200), бұл татар тіліндегі ни он түгел, ни камыр
түгел деген фразеологизмнің мағынасымен тұспа-тұс, мылжың, өсекші татар тілінде: тел бистәсе.
Ал башқұрттардағы ахмаҡ баш (Ураксин, 1989: 76)/йөҙгә берәү тулмаған (Ураксин, 1989: 209)
есуас, ақымақ, буш баш жеңіл-желпі ойлайтын (Ураксин, 1989: 41)адам болса, ағас ауыҙдеген
фразеологизм не сөйлеп, не қойғанын білмейтін(Ураҡсин, 2006: 18), ебек ауыҙ пісіп-жетілмеген,
тәжірибесіз (Ураксин, 1989: 77) кісіні білдіреді. Татар тілінде ақымақ мағынасында кабак баш /
аңгыра сарык кебек / әлифне таяк дип белмәү (қазақ тілінде: әліпті таяқ деп білмеу) / җиңел
акыллылык деген тұрақты тіркестер бар, ал тәкаппар, даңғой мағынасында әтәч куразы деген
фразеологизм де жоқ емес.
Шын мәнінде бағалау, қаратпа мағынадағы атаулар: қызылкөз пәле – барып тұрған
пәлеқор, жалақор. Өмірде менен аяған қастығы болмаған қырсық жауым, қызылкөз пәлем сен бе
едің, соңымда сұғын қадап жүрген (М. Әуезов) (Кеңесбаев, 2007: 487)//ике йөҙлө (Ураксин, 1989:
52)/ике йөзле (Исәнбәт, 2007: 269) – екі жүзді адам; арық қойдан бағасы кейін – қадірі жоқ, беделі
төмен. Ал дүние, өтеріңді біліп едім, Білдірмей, серілікпен жүріп едім. Бұл күнде арық қойдан
бағам кейін, Үш жүзді сайран қылған Біржан едім (Біржан сал) (Кеңесбаев, 2007: 62); қу табан –
ел кезгіш, көп жүретін қыдырымпаз (Кеңесбаев, 2007: 462) адам туралы т.б. Қырсық, қыңыр
мағынасында татар тілінде ишек кебек кире деген фразеологизм бар.
Тұлғалар жиынтығы: асқан мен тасқан – байлығымен, билігімен көкірек көтергендер;
мансапқа мас болған кісілер (Кеңесбаев, 2007: 65) деген мағынада; ығай мен сығай – өңкей
беткеұстар мықтылар. Матай қолын бастап келе жатқан өңшең ығай мен сығай, көкжал бөрі дәл
жортуыл басы, он бес батырға жалғыз өзі майдан берген (М. Әуезов) (Кеңесбаев, 2007: 775). Осы
тұста соңғы келтірілген тұрақты тіркестің қазіргі қазақ қоғамында ирониялық мағынаға ие екенін
атап өткен жөн. Бұл мағына орыс тілінің два сапога пара және башқұртшаның ишәй менән ҡушай
фразеологизмдерінің мағынасына сай келеді. Алты Алаш (-тың баласы) – бұрын «тұтас қазақ-
363
M. E. KUPJANOV/Adamnın İntellektualdı Kabiletterinin Frazeologizmderdegi Körinisi (Kazak, …
қырғыз» (Кеңесбаев, 2007: 47), қазір күллі қазақ мағынасында;қоғамның қаймағы – әлеуметтік
топтың, қоғамның үздік бөлігі мағынасында ауызекі тілде қолданылып жүр.
II. Адамға ұқсас діни, мифологиялық, ертегілік, қиял-ғажайыпмақұлықтардың т.б.
атаулары: пері соққан (тиген)- жын ұрған есуас, тентек адам туралы (Кеңесбаев, 2007: 589)//
бәрей алмаштырған – қызба мінезді, есер// Алланан йәйәү ҡасҡан –жамандығы басым кісі
туралы(Ураксин, 1989: 30); аруағы артық– мерейі үстем болған, өктемшілік етуші кісі (Кеңесбаев,
2007: 62); Алпамсадай (азамат) жігіт – сойталдай, еңгезердей ірі адам. Он бүктеліп, зор тұлғалы,
алпамсадай азамат түсіп жатты («Лен. жас») (Кеңесбаев, 2007: 46). Қатыгез кісіге қатысты татар
тілінде ислам дініндегі кейіпкерлерге негізделген Яэҗүҗ вә Мәэҗүҗ деген фразеологизм
кездеседі.
Жоғарыда келтірілген фразеологизмдер мағынасының аңғарылу тәсілдерін фразеологиялық
тіркестердің денотаттық-бейнелілік компоненті арқылы анықтауға болады. Ол тіркестердің
сипаттамалары фразеологизмнің ішкі формасымен қуатталады. Бұл дегеніміз сөзді құрайтын
морфемалардың мағынасынан тұратын дәлме-дәл мағына. Ішкі форма сөздің мағынасын дәлелді
етеді. А.А. Потебня ішкі форманы «жақын этимологиялық мағына» деп атаған. Кейде адамның
зияткерлік қарым-қабілеттері, іскерлік қасиеттері кісіні тұрмыстық сала, сондай-ақ ғылыми сала
заттарымен, кеңістік элементтерімен жанама түрде салғастыру жолымен де бағаланып жатады. Ал,
адамды хайуанаттар т.б. әлемімен жанама салғастыру жолына қарасақ, фразеологиялық
бірліктердің символикасы көрініс береді, сөйтіп мәдени коннотация арқылы біз де, В.Н. Телия
секілді, эмоция, бағалау, экспрессияның білінуімен байланысты арнайы қатар мағыналарды
түсінеміз. Мәдени коннотация компоненттері сөздіктерде белгілі бір таңбалармен берілуі мүмкін.
Бұл таңбалар мақұлдамаудың, елемеудің, иронияның және т.с.с. эмоциялық сипаттамасын
білдіреді. Бағалау компоненті екі қарама-қарсы мәнде көрінеді: жағымды және жағымсыз.
Адамның кез келген нышаны, оның әр көрінген сипаты бағалана бермейді. Қазақ және башқұрт
тілдерінде, соның ішінде фразеологизмдерінде аталған екі мән тең түседі деуге болады.
Бағалаудың маңызды векторлары анықталды: парасат (ақыл, ақымақтық), сыртқы келбет (сұлу –
ұсқынсыз, семіз – арық т.б.). Бағалауға ұшырамайтын да сипаттар бар (физиологиялық
кемтарлық). Бағалаумен қатар, эмотивті, бейнелі және экспрессивті компоненттер
фразеологизмдердің жасалуына тән қағидат деп танылады.
Қазақ, татар және башқұрт мәдениеті адамды жағымды және жағымсыз жағынан
сипаттайтын фразеологизмдердің мазмұнында кеңінен көрініс тауып, молынан іске асырылған.
Мәдени-ұлттық коннотациялардың мән-мағынасын анықтай келе, біз фразеологизмдердің олардың
қолдану процесінде халық ділінің мінезтанушылық ерекшеліктерін суреттейтініне көз жеткіздік.
ӘДЕБИЕТ
Буслаев Ф.И. Русские пословицы и поговорки / Ф.И. Буслаев. – М., 1854 – 274 с.
Исәнбәт, Н. Татар теленең фразеологик сүзлеге / Н. Исәнбәт. – Яр Чаллы: Идел йорт, 2000. – 236 б.
Кеңесбаев І.К. Фразеологиялық сөздік. – Алматы, 2007. – 800 б.
Телия В.Н. Что такое фразеология. – М., 1966 – 288 с.
Ураҡсин З.Ғ. Башҡорт теленең фразеологик һүҙлеге / Яңыртылған, 2-се баҫма. – Өфө, 2006. – 344 б.
Ураксин З.Г. Русско-башкирский фразеологический словарь / Э.Р. Тенишев. – М., 1989 – 4040 с.
364
III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu
“XIX-XX ƏSR AZƏRBAYCAN AŞIQ VƏ EL ŞAİRLƏRİNİN YARADICILIĞINDA
FONETİK VASİTƏLƏRİN ÜSLUBİ ÇALARLARI” (DƏRƏLƏYƏZ MAHALİ ÜZRƏ)
Doç. Dr. M. HÜSEYNOVA
Xülasə: Məqalədə aşıq və el şairlərinin əsərlərində bütünlükdə ədəbi dilin transkripsiyası, assonans,
alliterasiya, fonetik-qrafik vasitələr, anafora və epiforalar fikir və düşüncənin poetik-üslubi priyomu kimi
şərh edilir, bu üslubi fiqurlar vasitəsilə söz sənətkarlarının dünyabaxışlarının daha qüvvətli biçimdə ifadə
edilməsi, intensivlik semantikasının formalaşma yolları üzə çıxarılır.
Açar Sözlər: aşıq, dil, üslub, poetika
The Style Formation of Phonetical Means in the Creation of Azerbaijan Ashiq and Folk Poets in XIX-
XX Centuries
Abstract: In this article the transcription of the litrary language, assonans, alliteration, phonetical-graphical
means, anaphoras and epiphoras are explained as the poetical-style priom of thousthand ideas in the works of
ashig and folk poets, with the means of these style figures the expressing of word craftsmens worldwide look
the ways of the formation of intensivists semantics are investigated more strongly
Keywords: ashug, language, style, poetics
Soykökümüzdə əhəmiyyətli yer tutan Qərbi Azərbaycanın (İndiki Ermənistanın) Dərələyəz
mahalının aşıq və el ədəbiyyatı janr baxımından çoxcəhətliliyi, rəngarəngliyi, yaddaşlara hopma dərinliyi
ilə həddən artıq maraqlıdır. Bu bölgənin aşıq və el ədəbiyyatı nümunələri ümumtürk dil sistemində elə
köklü problemləri özündə ehtiva etdirir ki, bunların açılışı bir sıra mühüm məchulluqlara işıq salır. Ona
görə də vaxtı ilə Dərələyəz mahalında yazıb-yaradan aşıq və el şairlərinin əsərlərinin dil və üslub
xüsusiyyətlərinin bütövlükdə və müxtəlif istiqamətlərdə tədqiqi olduqca aktualdır. Bu söz sənətkarlarının
əsərlərinin dilindən, onların ifadəlilik vasitələrindən məqsədəuyğunluq əsasında istifadə yollarından bəhs
edərkən fonetik vasitələr, səslər, ahəng və müxtəlif mənalı səslənmələr haqqında bunların sözlərdə,
morfemlərdə, ifadələrdə və cümlələrdə hansı şəkildə təzahür etməsini, nə kimi üslubi xüsusiyyətlərə
malik olmalarını da nəzərdən qaçırmaq olmaz. Bu dövrün söz sənətkarları fonetik-üslubi vasitələrdən -
ədəbi dilin transkripsiyasından, assonansdan, alliterasiyadan, fonoqrafikadan, anafora və epiforadan
istifadə etməklə parlaq, bədii dil toxumaları yaratmışlar. Elə buna görə də poetik örnəklərin dilində
təzahür edən bu fonoportik vasitələrin ayrı-ayrılıqda mətn mühitində yaratdıqları üslubi çalarları tezislər
şəklində aşağıdakı kimi verə bilərik:
1. “Danışıq səsləri, sait və samit fonemlər, fonetik transkripsiya və s. məsələlər fonetikanın tədqiqat
obyekti olmaqla fonopoetikanın elementləri kimi diqqəti cəlb edir” (Xəlilov, 2013: 26-28). Xüsusi qeyd
olunmalıdır ki, fonetik vasitələrin, səs və intonasiya ənənələrinin üslubi təsirləri, ümumxalq dilinin ruhi
qüvvəsi bədii mətnlərdə daha qabarıq şəkildə üzə çıxır və buna görə də XIX-XX əsrlər Azərbaycan aşıq
və el şairlərinin dili göstərilən problemin nəzəri şərhi üçün güclü mənbə rolunu oynayır.
2. Araşdırmalar göstərir ki, sabitləşmiş, təkmil şəklə düşmüş orfoqrafik normadan kənara çıxma
meyilləri çox vaxt poetexnik zərurət üzündən baş verir. Orfoepik normalara uyğunlaşdırılaraq yazılmış
bəzi sözlər aşıq və el şairlərinin dilinə və üslubuna əlavə çalarlıq gətirir, onların daha ahəngdar, ritmik
səslənməsini təmin edir. Bu üslubi məziyyət kimi, canlı ünsiyyət dilinin koloritini bədii mətnə hopdurur
və poetik informasiyaya təkid xarakteri verir, xüsusi ekspressivlik vasitəsinə çevrilir. Bədii materiallarda
ədəbi tələffüzün transkripsiyası müşahidə olunan sözlərin əksəriyyəti canlı danışıq dilinin deyim tərzinə
söykənir və bunlar həm müxtəlif janrlardakı şeirlərin, həm də ki, dastan parçalarının dilindəki üslubi-
semantik nizamı, tarazlığı korlamır, əksinə daha rəvan, daha təbii görünür. Elə məhz buna görə də üslubi-
semantik və praqmatik aspektlərdə aşıq və el şairlərinin poetik örnəklərində ədəbi tələffüzün
transkripsiyası müşahidə olunan sözləri araşdırmaya cəlb etmişik.
3. XIX-XX əsrlərin söz sənətkarları əsərlərində fərdiləşdirmə və tipikləşdirmə vasitəsi kimi ədəbi
tələffüzün transkripsiyasından məharətlə istifadə etmiş, poetik örnəklərin dilinin saflığını, təbiiliyini daha
da zənginləşdirmiş, oxucuda bədii mətləbin maksimum səviyyədə qavranması vərdişi aşılamışlar. Bizə elə
gəlir ki, danışıq dili formalarını aşıq və el şairlərinin əsərlərində əksi bir tərəfdən orfoqrafik normanın
Azərbaycan Dövlət Pedagoji Üniversiteti, nagiqizi1960@inbox.ru
366
III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu
kobud şəkildə pozulması ilə, digr tərəfdən isə xalq içərisindən çıxmış həmin sənətkarların düzgün yazı
qaydalarından xəbərsi olması ilə bilavasitə bağlıdır.
4. Ritm – nitq zamanı sürətlənmə və yavaşıma, gərginlik və zəiflik, uzunluq və qısalıb, oxşarlıq və
fərqlərin bir-birini müntəzəm şəkildə izləməsi, əvəz etməsidir. Ritm şeirsə ifadənin əvvəlində və sonunda
mühüm yer tutur. İntensivliyi, gərginliyi, assonansın ritm yaratması onun funksiya və ahəngdarlığı ilə
bağlıdır. Bu, təkrarlanan fonemlərin yaratdığı əsas bədii məziyyətdir. Assonans sabit birləşmələri təşkil
edən və ardıcıl sıralanan sözlərin tərkibində eyni və ya yaxın saitlərin bir-birini izləməsi və təkrarıdır. Bu
dil hadisəsi sözügedən əsrlərin aşıq və el şairlərinin əsərlərində çoxlu sayda nümunələrdə müşahidə
olunmaqdadır. Obraz yaradan üslubi fiqurlarla yanaşı assonans da poetik cazibənin spektrlərinin
yüksəldilməsində əsas təminatçı rolunu oynayır. Eynicinsli saitlərin təkrarından ibarət olan assonans dilin
potensial gücünü aşkarlayır. “Azərbaycan dilində obyektiv olaraq mövcud olan assonas” (Axundov, 1980:
146) XIX-XX əsrlər Azərbaycan aşıq və el şairlərinin də poetik örnəklərinə hopmuş, bu əsərlərin demək
olar ki, əksəriyyətinin dilinə yeni nəfəs, yeni ruh verərək hərəkətə gətirmişdir. Deməli, şeir dilində
intensivliyi ilə diqqəti cəlb edən assonans səslərin sadəcə müəyyən məsafələrdə təkrarı deyil, o, daha çox
milli şeir ənənələrinə doğma münasibətin ifadəsidir. Eyni cinsli saitlərin misralara mütənasib düzümü
üslubi-estetik keyfiyyət göstəricilərindəndir.
5. XIX-XX əsrlər Azərbaycan aşıq və el şairlərinin əsərlərində samitlərin, demək olar ki, hər
birinin alliterasiyasına az və ya çox dərəcədə rast gəlinir. Həmin alliterasiyalar daha çox söz
sənətkarlarının özləri tərəfindən yaradılmış epitet, təşbeh, metafora kimi poetik kateqoriyalar daxilində
özünü göstərməkdədir. “Əsərlərdəki alliterasion ritm vasitəsilə yaradılan sözlərin, səslərin musiqisi
oxucunu məftun edir. Bu məftunluğu yaradan odur ki, həmin əsrlərin söz sənətkarlarının əksəriyyəti heç
bir sözə, səsə biganə olmanın, şeirlərində, bəzən də yaratdıqları dastanların nəsr parçalarında eyni və ya
həmahəng səs birləşmələrini, hecaları baş-başa düzmüş, bir neçə vahidi, səsin, səs toplusunun
ahəngdarlığını bir misrada, bənddə, şeirin bütöv mətnində cəmləşdirmiş və onları məntiqi baxımdan
sığışdırmağı bacarmışdır” (Hüseynova, 2015: 27).
Ayrı-ayrı samit səslərin alliterasiyası ilə XIX-XX yüzilliklərdə yaşayıb-yaratmış aşıq və el şairləri
el ədəbiyyatı örnəklərində hadisələrin canlı təəssüratlarını, üslubi emosionallıqla informasiyanı
canlardırmaq, ritmlik, ahəngdarlıq yaratmaq üçün ən başlıca vasitə kimi istifadə etmişlər. Bir üslubi fiqur
kimi alliterasiya şeir dilinin səciyyəvi əlamətlərini təşkil edir. Aşıq və el şairləri tərəfindən seçilmiş
sözlər, ifadələr tərkibindəki xarici, daxili, qovuşuq fonoloji təkrarlar və qüvvətli alliterasiya poetik
örnəklərdəki lirik obrazlılığı, lirik ovqatı daha da əlvanlaşdırılır, səslərin nizamlı təkrarının doğurduğu
qeyri-adi assosasiyalar poetik formanın fonetik spektrlərindəki bütün çalarların keyfiyyətini daha da
artırır.
6. Aşıqların yaradıcılığında obrazlılığın qrafik ifadə vasitələrinə görə “əlif”, “bey”, “tey”, “cim”,
“mim”, “num” kimi səslərin adları incəliklə metaforikləşdirilir, poetik obrazlılığın mühüm ifadə
vasitəsinə çevrilir, bu işarələr müəyyən üslubi mətləblərin ifadəsinə yönəldilir. Tədqiqata cəlb etdiyimiz
Dərələyəz mahalının aşıqlarının poetik yaradıcılığı göstərir ki, onlarda qrafik incəlik yaratmağa meyl olsa
da, ustad Ələsgərdən irəli gedə bilməmişdir. Qrafik vasitələrdən bu dövrlərin söz sənətkarları 2 məqsəd
üçün yararlanmışlar: 1) Poetik tərtibatlılıq yaratmaq məqsədilə; 2) Müqayisə yaratmaq məqsədilə. Qərbi
Azərbaycanın Dərələyəz mahalından olan aşıqların poetik nitqində işlədilən fonetik-qrafik vasitələr
üzərindəki müşahidələrdən belə qənaət hasil olur ki, həmin vasitələrin aktuallaşma imkanları poetik
nitqdə obrazlılığı mükəmməl şəkildə formalaşdırmış, poetik qayənin daxili mündəricəsinin hüdudlarını
dərinləşdirmiş, oxucu tərəfindən qavramanı asanlaşdırmışdır. Bunu dövrün aşıq və el şairləri nəzəri
baxımdan dərk etməslər də, onların yaratdığı əsərlər göstərir ki, “dünyanın dil mənzərəsi” xalqın
müəyyən inkişaf mərhələsində onun ətraf aləm, gerçəklik haqqında dilin, poetikanın vahidlərində təsbit
olunmuş təsəvvürlərinin məcmusu, dil işarələrində, konkret olaraq fonetik-qrafik vasitələrdə - Nəsimidə
də bu güclü idi, gerçəklik təsəvvürlərinin inikası, dünyanın dildə üzvlənməsi, əşya və hadisələrin nizamlı
düzümü söz mənalarının sistemində gizlənən informasiyadır. Bu, tam konseptual məzmun kəsb edir. Söz
dünyasının dil mənzərəsinin fonetik-qrafik təsviri sözün həqiqi mənasında linqvistik önəm daşıyır, ona
görə ki, bu yolla ifadə vasitələri sisteminin necə əks olunduğunu və necə işləndiyini açıb göstərmək
mümkündür.
7. XIX-XX əsrlər Azərbaycan aşıq və el şairlərinin əsərlərində ahəngdarlıq yaradan, poetik mənanı
gücləndirən anafora (təkrar olunan söz və ifadələrin, misraların, cümlələrin əvvəlində gəlməsi) və epifora
(təkrar olunan söz və ifadələrin, misraların, cümlələrin sonunda gəlməsi) konkret mövzuların vacib
cəhətlərinin ritmik-melodik təsvirində çox mühüm rol oynayır. Söz sənətkarları anafora və epiforadan
367
Doç. Dr. M. HÜSEYNOVA/XIX-XX Asır Azerbaycan Aşık ve El Şairlerinin Yaradıcılığında…
istifadəyə görə müxtəlif mövqelərdə dayanırlar. Belə ki, Aşıq Cəmilin, Aşıq Qəhrəmaninin, Aşıq
Fətullanın, Aşıq Behbudun, Aşıq Qulunun şeirlərində bu dil materialları az-az müşahidə edildiyi halda, el
şairlərindən Həsən Mirzənin, Zakir Şəhriyazın, Əli Əkbərin, Xırda xanım Dərələyəzlinin, Rəhman
Mustafayevin və başqalarının əsərlərində sıx şəkildə rast gəlinir. Bu dil və nitq materiallarından söz
sənətkarlarının bədii vasitə kimi yararlanması onların əsərlərində ritmik-melodik çalarları daha da
gücləndirmiş, poetik sferanın ifadəlilik imkanlarının layiqincə nümayişini etmişlər. Ritmik paralelizmi
yaratmaq vəzifəsini öz üzərinə götürən anaforik və epiforik təkrarlar mətnə hiss olunacaq “hərəkətlərini
və səslərini bəxş edir” (Hüseynov, 2010: 41), simmetrik struktur gözəlliyinin təminatçısı kimi çıxış edir.
Достарыңызбен бөлісу: |