Ну что за шейка, что за глазки

Крылов да  мысаяын  Лафонтениен  алганы  чалім  Омыц 

прозальщ аудармасы н орыс зерттеушілері бы лай келііреді: 

Стрекоза  пропела 

Все 

aerot  И  оказалась  нищей, 

/  Копи  подузш  холодные  ветры.  /  У  асе  не  осталось  Ни 

кусочка  мухи  или  червяка.  /  Тоща  она  пошла  к  соседу 

Муравью  /  И  стала  жаловаться  на  голод, 

І  Прося  у  него 

горсточку  зерен,  /  Чтобы  продержаться 

i  До  ново»  весны 

/  «А  после  новом  жатвы,-  говорила  о м ,  -  / Л  м м   уплачу 

и  долг и проценты, / Даю вам честное слово Стрсапаы*. / Но 

Муравей  не любит  был» благодетелем, / И  это  наименьший 

из  его  недостатков. /  «А  что ты делала  в  теплое  время?»»-  / 

Говорит он ярое ительнице  «Де нь и мочь любому прохожему 

' 

Я пела,- не сердитесь!» / «Ты ш зр? Прекрасно! Так теперь

П ОП ЛЯШ И :».

Ал енді  Крылов мысалына ко * садайык

Попрыгунья Стрекота 

Лето красное пропела; 

Оглянуться  не успела,

К 

ж  тыл жтт т

 r tw tl  ■"

nonqmm» чаете 

жтеш

 

Her 

vm шмЛ 

1

Ш

 ешгглыж 

Ы>ю, 

Как пол пш лкт  ей д ш іш  

Штм г о т  « т о ,  в да*

■Нее прошло  с  м тий  ш тэдио*

Нужда.  г ш я  МУТШ,

С т р е ш т  

у

ш

 

т

 

ш

м

п

И 

жту am іу ш о р н ш

Н а m csyjum  

шгть

 ғ ш к ш ы й і 

Ь ө А  тисков  у д р у ш і,

К  М урімю к ш ет  о м  

-

*Нс о с т ь м ем ,  куи  ч и іи й ' 

Дай ?ы мне собраться с е нлоі

И 

до 

вешних только дней 

Прокорми н обогрей»

«Кучу 

и нм. мп» странно т о

Да 

|b 6 w m i h t u b  лето?» - 

Г вм р п  ей М)ум*Іі 

«До w *  вь, гаву^вж, бмао7 

В наган* мураяах у нас 

П к м , резвость кмиМ час, 

Так, что гамму вскружило»  * 

•A . m  м   ..»  - «Я бет души 

Лето цеаое 

а к  явиви  - 

«Ты все « я ?  Эи» лево:

Так  м ин же, ммашш!*

Абай 

жас 

агам асыл нуска мы нан дай

Шырылдауык, шегіртке 

Ыршмп журіп 

ж  еввгвв. 

Кагалам 

қуып гол айттап,~

Кшыкпен 

журю  ЖЖШ4ВВПН

Свашідвап 

иедіи «ьимдды, 

Аагыиа вас ура 

Қара*ым, 

аы ш т, тамак бср, 

Жаэ шықдамша аш м !

Жаааығүш жапырактын- 

Ь р щ »  тамақ. буиив уі,

Жапырак и г т . т

 нет . 

К р  боагая tan  a rm  куй.

Мунам, жаньш, т  емес, 

Жаэ өгерін білмеп пе «я? 

Жан ын 

у наш еш шаруа 

Але жаздай кылмап «а ей?

г;

Жылы жаз жоқ, тамақ жоқ, 

Өкінгеннен не пайда? 

Суыққа тоңған, қарны ашқан 

Ойын қайда, ән қайда?

-  Мен өзіндей шаруашыл, 

Жұмсақ илеу үйлі ме? 

Көгалды қуып, эн салып, 

Өлеңнен қолым тиді ме?

Оныменен тұрмады,

Қар көрінді, қыс болды. 

Сауықшыл сорлы бүкшиді, 

Тым-ақ қиын іс болды.

Секіру қайда, сүрініп, 

Қабағын қайғы жабады. 

Саламда жатып дэн жиған 

Құмырсқаны іздеп табады.

-  Қайтсін, қолы тимепті, 

Өлеңші, әнші есіл ер! 

Ала жаздай эн салсаң, 

Селкілде де, билей бер!

Былай  қарасаңыз,  осының  өзі  ауцарманың  құдіретіне 

тамаша мысал. ¥зақтау болса да екеуін эдейі қатар келтірдік. 

Шын  мэнінде  мүны  Лафонтеннің  қарасөз  мысалынан 

Крыловтың  ұйқастырып  түсіргені  деп  қана  қараса  да 

болатындай, бірақ, өз тілінде жаңа өнер туындысын жасаған 

Крылов  шеберлігі  ешкімді де  ондай  арзан  ойга жібермейді. 

Крьшов  мысалга  таза  ұлттық  реңк  беру  арқылы  оны  орыс 

өлеңіне  айналдырып  жіберген.  Әрі  қарай  Абай  атамыз 

ілмиген  инеліктен  шырылдауық  шегіртке  жасап,  оған 

ыршып  жүріп  эн  салғызып  (инеліктің  жаз  бойы  шырқауға 

шамасы жетпес еді), оқиғаны орманнан далаға ауыстыртып, 

шегірткеге  көгал  қуғызып  қойып,  нағыз  қазақтың  мысалын 

шығарған.  Расында  да,  Крылов  мысалы  Лафонтеннен 

аударма  болып  саналмаса,  Абай  мысалы  неге  Крыловтан 

аударма болып саналуға тиіс? Демек, мұндай үздік үлгілерді 

біз Абай төлтумаларымен қатар қоя аламыз.

Бұл жанрдағы аудармалардан Абай жасаған нұсқалардан 

кейін ауызга алынатыны -  Ахмет Байтұрсынов тәржімелері. 

Ахаң  аудармаларының  түпкі  қозғаушы  тетігі  де  ұйқыдағы 

үлтты  оятатын  ұран  сездің ұрымтал түрін  іздеу.  Әдетте  бір

нүсқадан  кеиін  жасалған  екінші  нүсқаны  үирену,  еліктеу 

түрінде түсіндіру жиі  кездеседі.  Абай  аударған мысалдарды 

Ахмет  Байтүрсыновтың  қайта  аударуына  байланысты  да 

үйреншікті  сондай  сөзді  айта  салу  оңай-ақ.  Бірақ,  дэл  осы 

арада  мәселенің  мәнісі  басқада.  Жұмағали  Ысмағұлов 

мұны  былай  түсіндіреді:  «Абайдың  аударып  кеткен  кейбір 

мысалдарын  Байтұрсынов  неге  қайтадан  аударды?  Бұрын 

аударылғанын білмеді ме, әлде басқа бір ойы болды ма? Сірә, 

білмеген болар.  Олай дейтініміз,  Байтүрсынов Қостанайдан

221

алғаш рет Омбыға қарай сапар шеккенге дейін Абайдың өзін 

де,  өлеңдерін де  естімеген.  Оның Абай  атына қанық болуы 

сәл кейінірек. Дәлірек айтқанда,«Қазақ» газетінде 1913 жылы 

жарияланған «Қазақгың бас ақыны» мақаласына қарағанда, 

Ахмет  Абай  өлеңдерінің  қолжазбасымен  алғаш  рет  1903 

жылы танысқан» [189,412 б.]. «Бірақ, мэселе онда емес. Біз

үшін ең қызықгысы, ең мәндісі -  бірін-бірі білмей, Крыловты 

өздігінен  ауцарған  екі  данышпанымыздың  өлең  стилі,  сөз 

мэнері  бөлек  бола  тұра,  аудару  принциптері  де,  қазақгың 

тосаң  құлағына  етене  етіп  жеткізу  шеберлікгері  де  -  айна- 

қатесіз  бірдей  десе  болады»,  деп  ойын  жалғайды  ғалым. 

Мұны  нақты  мысалдармен дэлелдейді де.  Зерттеуші Ахмет 

Байтұрсыновтың  сөзге  соншама  сергектігіне  мынандай  бір 

мысал  келтіреді:  «Диқаншының  еңбегіне  көрген  жұрттың 

сүйсінетінін  жеткізерде  Крьшов  түбі  грек  тілінен  ауысқан, 

сөйтіп орыс тіліне кірігіп кеткен «исполать» дейтін бір ескі 

сөзді қолданады. Бұл -  орыстың байырғы тілінде «молодец»

деген мағынаны береді.

Зато кто мимо ни проходит,

От всех ему: спасибо, исполать.

Орыс тілін жетік білген тэржімашы осы сөздің қазақша 

дэл мағынасын былай деп сол қалпында жеткізеді:

Жарайды, бэрекелді, сабаз-ай! -  деп,

Алгысты берді оған өткен-кеткен.

Осы  жердегі  «сабаз-ай!»  деген  бір  создің  өзі  Крылов 

мысалының  бүкіл  рухын,  бүкіл  ұлттық  қасиетін  түп-түгел 

қазақшалап,  қыр  елінің  қалың  ортасына  дэл  сол  қалпында

алып келіп тұргандай қабылданады». Дэл сөз.

Крылов мысалдарының аудармаларындагы эволюциялық 

жол  дегенде  біз  алдымен  олардың  қазақ  жұртының 

құлагына  тосаң  тимеуін,  үгынықты  шыгуын,  жатық 

тілмен  төгіліп  келуін  ойлап,  дала  өміріне  бейімдеушілік 

бой  көрсеткенін  айтамыз.  Мысалы,  Спандияр  Көбеев 

небэрі  12  жолдық  «Түлкі  мен  жеміс»  мысалын  32  жолга 

жеткізіп,  өз жанынан уағыз да қосып қойган.  «Бұган  қарап, 

С.Көбеев  аудармалары  оригиналдан  тым  ауа  жайылган, 

оны  бұрмалаган  аудармалар  деп  ойлауга  болмаиды,  -   деп

жазған  еді  кезінде  С.Қирабаев  [194,  92  б.]  «Автор  Крылов

222

мысалдарының  сюжеті  мен  ой-түйінін  (философиясы  мен 

моралін)  бұрмаламайды  (журналда  «бұрмалайды»  деп  қате

кеткен,  автордың  ои  жүиесінен  мұндаи  ұғым  шықпаиды

-  С.А.),  оны  көбінесе  дәл,  нақты  айтып  береді,  бірақ  еркін

о

аитады,  әсіресе,  оқушыға  көп  жерінде  қазақ  ұғымына  саи 

жеткізеді.  С.Көбеевтің  Крылов  мысалдарын  ағартушылық 

мақсатқа пайдаланбақ болған ниетін кез келген мысалды оқи 

отырып  анық  көруге  болады.  Автордың  позициясы  айқын. 

Ол  өзі  айтып  отырған  әңгімеден  (хикаядан)  үлгі  ғибрат 

алуды  ұсынады.  Халықгы  белгілі  бір  нәрсеге  үйретуге 

талаптанады.  Тіпті  С.Көбеевтің  аудармаларын  «Үлгілі 

тэржіма»  деп  атауы  да тегін  емес.  Ол  өзінің  аудармаларын

-   үлплі,  тамаша  аудармалар  деп  санамаиды,  керісінше  ол 

сол  аудармаларды  халық  үлгі  аларлық,  ғибрат  етерлік  тәп- 

тәуір үлгілі сөздер деп есептейді». Мұндай ұстаным ол тұста 

жиі  байқалатын.  Зерттеуші  М.Рудовтың:  «Казахскоязычные 

дореволюционные  издания  басен  Крылова  полны  замен 

и  локализаций»  [195,  115  б.]  деген  пікірі  артықтау  (өзі

түпнұсқадан  оқымаған  шыгармалар  туралы  пікір  аиту 

кешегі  кезеңде  кездесе  беретін  еді  гой).  Шынтуайтында,

сол  тұстағы  аудармаларда  оиды  қазақы  қалыпқа  құиып, 

дала  адамының  ұғымына  лайықтап  беру  талабы  басым. 

Ал  ол  уакыт  талабы  болатын.  Крылов  мысалдарының 

эзірбайжан  әдебиетіне  әсерін зерттеген А.Мамедовтің  [196, 

49 б.]  кейбір шығармалардың не төлтума екенін, не телтума 

екенін  білмей  дал  боласың  дегені  бар.  Оның  жанында 

қазақ  ауцармашылары э дегеннен-ақтүпнұсқағажақындықгы 

мақсат етіп үстанғаны анық байқалады. Әрине, алшақгықгар 

да жоқ емес.  Бекет Өтетілеуов  Крыловтың «Мұжықтар мен 

өзен»  деген  мысалында  да  өз  тарапынан  бір  шумақ  өлең 

косып:

Сайларды ұқсатайык ауылнаига,

Қанайтын қара жұртты жүрмей жайға.

Ұлыққа шағайын деп бара калса,

Жоғарғы өзендей ғой волостной да,

— 

деп  тәптіштеп  тұрып  түсіндіріп  береді.  Ал  «Мирон» 

деген мысалда бас кейіпкер, Шық бермес Шыгайбайдай сараң 

Миронның есімін Жарас деп өзгертіп те алған. Б.Өтетілеуовте 

мысалдың  айтар  ойына  қажеті  шамалы  деген  түтас 

шумақтарды тастап  кетушілік те  кездеседі.  Аудармашының

223

тағы  бір  назар  аударарлық  тұсы  -   И.И.Хемницер  (1744-

1784)  мысалдарын  тәржімелеуі.  Хемницер,  шынтуайтында, 

мысалды  Крыловтан  бұрын  жазған.  Автор  Хемницердің 

«Құмырсқа  мен  дән»  атты  мысалын  қалай  аударғанын 

' 

әдебиетші Төкен Өбдірахманов кезінде талдаған  [197, Б.83-

84]. 

М  

.

Мысал  біздің  ұлттық  санамызда  ерекше  із  қалдырды. 

Өткен 

ғасырдың 

басында 

Крылов 

мысалдарындагы 

образдарға,  теңеулерге  жүгіну  сөздің  салтына  айнала 

бастағанын 

білеміз. 

Сұлтанмахмұггың 

«Қисынсызға 

қышқырған неткен тантық» дегені Абайдан реминисценция, 

ал «Крыловтың баснядағы есегіндей» дегені тікелей сілтеме.

Біз  бүгінде  Абайдың  «Азат  басың  болсын  құл,  — Қолдан 

келмес  іске  ұмтыл»  дегенін  ақын  афоризмі  санаймыз, 

соншалықты  жатықтығына,  соншалықгы  қазақылығына

қарап  солай  айтамыз,  ал  бұл  Крыловтың «Нередко у людей 

то  ж  самое  бывает,  /Коль  мелкий  плут  /  Большому  плуту 

подражает» деген жолдарының ұшқырлана түскен түрі.

Ыбырай  жэне  Абай  аудармалары  айналамыздагы 

ағайын  халыкгардың  әдебиетіне  де  ықпалы  тигенін  атап 

айту  кажет.  Қырғыз  эдебиетшісі  Құрманбек  Абдыкеримов 

Тоғолоқ  Молда  мысалдарының  Крылов  мысалдарымен 

соншама  үндестігінің  сырын  былай  түсіндіреді:  «Тоголок 

Молда  оз  заманының  санаулы  сауатты  адамдарының  бірі, 

озык  ойлы,  ілгерішіл  кісі  болған.  Ақынның  козін  корген 

кісілер  оның  түркі  тілдеріндегі  кітаптарды  жүпртіп  оқи 

алатынын  айтады.  Оньщ  тұсында  қазак  халқының  аитулы 

агартушылары  Ыбырай  Алтынсарин,  Абай  Құнанбаев, 

татар  халқының  корнекті  ақыны  Абдолла  (Ғабдолла 

I  с.А.) 

Тоқай  оте  танымал  еді.  Бұлар  орысша  білген  және 

қазақшага, татаршаға оздерінің қолына кездейсоқ немесе бір 

жагдайлармен түсе  калган  Крылов  мысалдарын  аударган... 

Тоголок Молда қазақшаны, татаршаны жақсы бшген. Эрине, 

оның  жацагы  мысалдардьщ  аудармаларын  оқыганы  немесе

олар туралы естігені созсіз» [198,7 б.]. Сонау Орал тауыньщ 

баурайындагы татарлардан емес, ауылы аралас, қойы қоралас

қазақгардан-ақ оқыган шыгар дэу де болса.

Аударманыц  тел  эдебиетімізге  бергенінің  бірі  -   жаңа

жанрлар  туындатқаны  деп  бастаган  едік  мысалдар  туралы 

әңгімені.  Ыбырай,  Абай,  Ахмет,  Спандияр,  Бекет  сияқгы

авторлардың  қолдарынан  шыққан  тэлімді  тәржімелер 

бара-бара  қазақ  топьфагында  тол  мысалдардың  да

224

жазыла  бастауына  ықпал  етті.  Әдебиеттанушыларымыз 

Сұлтанмахмұт 

Торайғыровтың, 

Сэбит 

Дөнентаевтың, 

Мэшһүр-Жүсіп 

Көпеевтің, 

Шораяқгың 

Омарының, 

Тұрмағамбеттің,  Молда  Мүсаның  мысалдары  жөнінде 

жеткілікті жазған эрі бұл тақырып біздің еңбектің нысанына

жатпайды.

Крыловтың  өзіне  сай  аудармаларын  жасау  қазақ 

қаламгерлеріне оңайға түскен жоқ.  Сәтсіз адымдар да жетіп 

артылады.  «У  сильного  всегда  бессильный  виноват:/  Тому 

в  истории  мы  тьму  примеров  слышим»  деген  екі  жолды 

М.Оразаев  «Қашаннан  белгілі  гой  бұрын-соңды,  /  Айыпты 

күшті алдында элсіз сорлы. / Іздесек табар едік талай мысал, 

/ Тарихқа қоспайық біз мұндай жолды», деп  шүбалаңдатып 

жібереді.  1960  жылы,  баламалы,  сайма-сай  аударма  тәсілі 

эбден-ақ  орныққан  кездің  өзінде  жарық  көрген  Крылов 

жинагындагы «Авдарга келген індет» мысалына түпнұсқада

жоқ:

Етпедім намаз оқып, құлдық тагат,

Ораза тұгқаным жоқ жалғыз сағат...

Мен тұрмын шығармаққа жеке тэртіп, 

Тәртіптен қалмайды ешкім басын тартып... 

Айтпаса ашылмайды көңіл кірі...

Бір емес, бэрін жесе күнә емес,

Адамға кімде кімнің жетсе элі...

— деген  сияқты  жолдардың  аудармашының  өз  жанынан

қосыла салганы таңдантады.

Осы  тұста  мысалдар  текстологиясьгаа  қатысты  бір

мэселені  назарга  сала  кеткіміз  келеді.  Крылов  мысалдары

өткен  гасырда  қазақ  тілінде  бірнеше  рет  жарық  көрді.

Солардьщ  ішінде  Абай  аудармаларына  қатысты  біраз  дау-

дамай  да  болды.  1944  жылгы  жинақга  Абай  аудармалары

деп  корсетілген  мысал  өлеңдер  кейінгі  кітаптардагыдан

анагұрлым 

көп 

екенін 

көреміз. 

Қазір 

академиялық

жинақтарда, 

мысалы, 

ақынның 

150 

жылдыгына

орай  жарияланган  қостомдықга  Абайдың  Крыловтан

аударгандары  деп  мына  мысалдар  көрсетіледі:  1.  «Емен

мен  шілік»,  2.  «Қазага  ұрынган  қара  шекпен»,  3.  «Жарлы

бай»,4. «Есек пен бұлбұл», 5. «Қаргаменбүркіт»,6. «Шегіртке

мен  құмырсқа»,  7.  «Өншілер»,  8.  «Ала  қойлар»,  9.  «Қарға 

мен түлкі»,  10. «Қарга мен түлкі» (екінші нұсқасы), 11. «Бақа

15-2915

225

мен  өгіз»,  12.  «Піл  мен  қанден».  Ал  2005  жылы  «Балауса» 

баспасынан  «Элем  балалар  әдебиеті»  сериясы  бойынша 

шыққан  Эзоп  пен  Крылов  мысалдарының  жинагында 

бұларга коса «Мен көрдім ұзын қайың құлаганын», «Есек», 

«Бөліс», «Балапан қарға» берілген. «Мен көрдім ұзын қайың 

құлағанын»  атты  өлеңнің  тіпті  де  мысал  еместігін,  оның 

ИА.Крыловтан  емес,  ВА.Крыловтан  («Я  видел  березку,  -  

сломалась она» деп басталатын «Разбитое сердце» романсы) 

аударылғанын,  ал  «Есек»  мысалы  ақынның  оз  туындысы 

екенін (тіпті Крылов әсерімен, ықпалымен жазылды дегенде 

де бұл мысалдыц нагыз шығыстық бояуы қалыңцыгы анық) 

айтпай-ақ  қоялық.  Ал  қалган  екі  мысап  қайдан  шыққан? 

Зерттеуші  Кенжетай  Жекеева  мұны:  «Кэкітай  мен  Тұрағұл 

Абайдың  тоңірегіндегі  оган  туыс  ақындардың  Крыловтан 

аударган  кейбір  мысалдарды  өз  әкеміздің  атынан  шыға 

берсін деп, жинаққа қосып жіберуі де әбден ықтимал»  [129, 

14  б.],  деп  түсіндіреді.  Әбден  ықгимал.  Қалай  болганда да 

басы  даулы  ретінде  ақынның  академиялық  жинақгарына 

кірмей  жүрген  «Бөліс»  пен  «Балапан  қарганың»  енді  келіп 

тагы  да  Абай  туындылары  қатарында  жариялануы  жөнсіз 

деп  білеміз.  Өзге  әдебиетгерде  мұндай  күмәнді  тұстарда 

«Стихи,  приписываемые...»  деген  анықтаманы  қосьш 

қояды, бізде ол да жоқ. Бұл мысалдардың ұлы ақынымыздың 

қолынан  шыққандыгы  күмэнділігіне:  «Қосылып  бірнеше 

адам  ортақтасып,  /  Үй  салып  ортасынан  дүкен  ашып.  / 

Саудасы жұгымды боп байыды әбден, / Шат болып көңілдері 

судай тасып» («Боліс»), «Қой жайылып жаздыгүн / Шыққан 

екен қияга. / Аспаннан бүркіт құйқылжып, / Соргалап келіп 

арага» деген сияқты босбелбеулеу, Абай қаламына қимайтын 

жолдар да айгақ. Бұл мысалдарды Абайга елікгеуші ақынның 

жазганы  «Балапан  қарганың»  Абай  аударган  «Қарга  мен 

бүркіттегідей»  «Азат  басың  болсын  құл,  /  Қолдан  келмес 

іске  ұмтыл»  деп  аяқталуынан  да  аңгарыльш  тұр.  Абай  екі 

мысалды бір сөзбен түйіндеп қайтсін!

Мысал аудармасында әлі де шешілмеген мэселелер коп. 

Соның  бірі  жэне  ең  бастысы  -   мысалды  мысал  пішінінде 

аудару.  Бұл  жөнінде  кезінде  М.Әуезов  былай  деген:  «Анық 

эдебиет  жүйесінің  көзімен  Караганда  орыс  эдебиетіндегі 

мысал  -   басня  «стих»  (өлең)  емес.  Ол  өзі  бөлекше  жанр. 

Оның  жол  өлшеулері,  өлеңге  тэн  озгешеліктей  боп, 

шумаққа  да  бөлінбейді.  Эр  кезде  сөйлеп  айтатын  ауызша 

эңгіме,  халықтық  әңгіменің  нақысты,  ыргақты  қарасозіне

226

бейім  келеді.  Қысқа  қайырылған,  өте  мазмұнды  жауаптасу, 

қағысулар  оқиғалы  желіге  құрылады.  Ал,  Абай  мен 

Алтынсарин немесе басқа қазақтың аудармашылары болсын, 

бэрі де Крылов  мысалының осы  ерекшелігін дэл бермегсн»

[115,  176  б.].  Бұл  -   назар  ауцарарлық  жай.  ГИТИС,  ВГИК

сияқты оқу орындарында актерлікке талаптанган жастардан 

көбіне  өлең  емес,  мысал  окуды  талап  ететіні  көп  нэрсені 

аңгартады,  мысадцың  оқуга  қиындығын,  актер  болатын 

адамның  қысқа  шығарманың  ішінде  эр  образға  енуін, 

эртүрлі  мақамга  салып  сөйлеуін  талап  ететінін  көрсетеді. 

Қазіргі  аударманың  талабы  —  шығарманың  мазмұнымен 

қатар  пішінін,  уэзінін  де  сақтау.  Сондыктан  Крыловтың 

болсын,  басқаның  болсын  мысалдарын  аударғанда  сөйлеу 

интонациясының өзіндік ерекшелігін ескеру жөн. Бір мысал 

келтірейік.  1944  жылғы  Крылов  мысалдары  жинағында 

«Шортанды»  Асқар  Тоқмағамбетов  аударған  еді.  Бұл 

мысалдың  жайы  белгілі  десек  те,  ұзын-ырғасын  еске  сала 

кетелік.  Талай  нәрсені  жеген,  жойған,  жалмаған  жемқор 

шортан  қолга  түсіп,  сотталады,  дарға  асуға  үкім  етіледі. 

Сол  кезде  ортаға  түлкі  шыға  келіп,  мұны  дарға  асып  қоя 

салмайық,  эбден  масқаралайық,  су  тубінде  тұншықтырып

өлтірейік деген ұсынысын аитады

Түлкі сонда айғайлап: «Бұларың аз,

Сіздерге ұсынысым мынау — депті, —

Есіткен ел шошысын бұдан былай 

Құртайық суға тастап бұл тентекті!».

«Дұрыс-ақ!» -  деп мақрщап, соттар қостап,

Ауыр жаза осы деп бэрі растап,

Шортанды алып барып «аямастан»

Жіберген екен дейді суға тастап!

Тілі  төгіліп-ақ  тұр.  Әйтсе  де  бұл  кэдімгі  сатиралық 

өлеңді  еске  салады.  «Қазақ  әдебиетінде»  осы  мысалдьщ 

Абатбай Кірқабақов аударған нұсқасы жарияланды.  Түиінін

оқиық:

Осы кезде Түлкі сөз алып,

«Құрметті қазылар! -  деді керіліп, -  

Опық жеп қалмайық тағы Шортанға 

Жеңіл-желпі жаза беріліп.

Берейік жазаны одан бес бетер,

Қайтеміз оған біздер қол қатып?!

227

Ең мақұлы -  өзенге тастау.

Тұншығып олсін түбіне батып».

«Әділ үкім! -  десті қазылар -  

Түлкі біздің қандай ақылды!»

Сөйтті-дағы бэрі жиналып,

Суға лақтырды Шортан пақырды!

Шеберлік  жетпей  жатыр,  эрине.  Тілі  долаңцау.  Бірақ, 

аудармашының ұстанымы дұрыс. Мысал осындай мақаммен 

аударылуы керек. Жанр  габиғаты соны талап етеді.

Мысалға қазақ қарыздар.  Мысал арқылы халқымыздың 

жазба әдебиеті әлемдік сөз өнерінің үздік үлгілерімен алғаш 

рет  табысты.  Астарлай  айтылған  «Қырық  мысал»  «қалың 

қазақ жұртының алғашқы естіген, төңкеріс рухындағы сөзі» 

деп  бағаланғанын  сөз  басында  келтірдік.  Әуезов  мегзеген 

«төңкеріс  рухындағы  сөзді»  революциялық  шақыру  деп 

аясын  тарылта  қарамаймыз  біз.  Әуезов  сол  кезде де  мысал 

күшін халықтың ұйқысын оятатын, жігерін жанитын, жанын 

жаңғыртатын,  санасын  сілкінтетін  серпер  сөзге  теңеген 

шыгар. Ондай сөз бізге қай кезде де керек.

2.4. Нәзира -  аударманың өзгеше тәсілі

2.4.1.  Ж ы р  жауабы.  Тарихшылдық  ұстанымына 

негізделген  салғастырмалы-типологиялық  көзқарас  қай 

елдің  де  әдебиетіндегі  тэржіме  жәдігерліктерінің  идеялық- 

көркемдік  жэне  эстетикалық  құндылығын  анықгауға 

мүмкіндік  береді  десек,  біз  эдеби  байланыстар  жүйесінде 

ненің аударма, ненің нәзира екенін мүмкін болғанынша басын 

ашып алуға ұмтылуга тиіспіз. Мүмісін болғанынша деуіміздің 

мэні  бар.  Кейінгі  кезде  қазақ  әдебиеттануында  осы  нэзира 

ұғымы төңірегінде  қилы-қилы  пікірлер  айтылып келеді.  Біз 

олардың арасынан «Қазақ әдебиеті» атты энциклопедиялық

анықтамалықгың  [199,  391  б.] 

«Нэзира»  мақаласына 

берілген  түсініктемесін  алайық:  «Нэзира  (арабша  -   жауап, 

ұқсату мағынасында) -  шығыс поэзиясында орта ғасырларда 

қалыптасқан  әдеби үрдіс.  Белгілі  бір ақынның өзіне дейінгі 

классикалық шығармаға «жауап» қатуы түрінде, өнер сынасу, 

өлең  жарыстыру  мақсатында  пайда  болған.  Жыр  бәйгесіне 

тэуекел  еткен  шайыр  бұрыннан  мэлім жырдан жаңаша  жол 

іздеуге, өзі өнеге тұтып отырған дастанның тақырыбын, өлең

228

өлшемін,  көркемдеу  тэсілін  паидаланып,  шкі  туындыдан 

асып  кетпесе  де,  жетеғабыл  түсетін,  өзіндік  бояу,  реңі  бар 

шығарма жазуға тиіс еді. Бұл—ежелгі өнер иесі үшін ақындық 

кәмелет  белгісі-тін».  Әрине,  бұл  айтылғаннан  нәзира  мен 

біз  сөз  етіп  отырған  поэзия  аудармасының  арасындағы 

байланыс  дәл  біліне  қоймайды.  Осы  мәселенің  теориялық 

тиянағы қазірше жалпы әдебиеттануда толық табыла қойған 

жоқ.  Солай  болатын жөні де бар.  Н.Кәмиловтың докторлық 

диссертациясының  авторефератында  [200,  14  б.]  Қүтби 

Хорезмидің  «Құсырау-Шырын»  дастанын  түпнұсқамен 

салыстыра  келгенде  оның  нэзира да  емес,  Низами  дастаны 

негізінде  жасалган  дербес  шыгарма  да  емес,  ұлы  Низами 

идеялары мен образдарын жаңғырта отырып, оңайлату жэне 

көркем пайымдау арқылы жасалган поэтикалық аударманың 

ықшам түрі  екендігі  аньщталғаны  айтылады.  Сондықган да 

шығарманың  жанрын  айқындау  үшін  алдагы  кезде  біз  оған 

негіз  болған  түпнұсқаның  мәтінін  еркін  игеретіндей  күйге 

келуіміз  керек.  Н.Кәмилов:  «Түркі  тілдес  тэржіме  тарихы

-  өте  күрделі  де  сан  қырлы  үдеріс,  оның  самғауы  мен  жер 

бауырлауы, жетістігі мен кемістігі жетіп жатыр. Бүл үдеріске 

қандай  бір  дәл,  сыни  көзқарас  айқындалмаганына,  оған 

қатысты  теориялық  түжырымдардың  қазірше  елерліктей 

еместігіне  қарамастан,  «ол  кезде  аудармашылардың  көбі 

көркем  аударма  өнері  дегеннен  хабарсыз  еді»  деп  үзілді- 

кесілді баға берудің (өзбектің «Шарқ юлдузи» журналының 

1964  жылғы  2-ші  санында  сондай  пікір  айтылған  көрінеді

-   С.А.)  жөні  келе  қоймас.  Бізге  белгілі  деректер  басқаны 

айтады:  аударманың үздік үлгілерінде,  әсіресе, Хорезм мек- 

тебі өкілдерінің тәржімелерінде көрінетін биік шеберлік өзбек 

аудармашыларының  көркем  аударма  әдіс-тәсілдерін  еркін 

игергенін  айғақтайды.  Өкінішке  орай,  осынау  езгеше  өнер 

қазірше  теориялық  түргыдан  талдауга  түскен  жоқ,  оның

түбегейліқағидаттарыменүрдістеріәліжинақталақоймаған»,

дегенді  [200,  21  б.]  осыдан талай  жыл  бұрын  айтқанымен, 

Шығыс  аудармасының  өзіндік  өрнегі  жөнінде  теориялық 

ойдың  содан  бері  онша  озып  кеткені  шамалы.  Бізде  нәзира 

үгымына  алғаш  анықгама  берген  Мүхтар  Әуезов  былай 

дейді:  «Көпке  мэлім  болган  тарихи  шындықтар  бойынша 

Шығыста  бір  классик  жырлаган тақырыпты  келесі  буында, 

тагы  бір  Шыгыс ақыны қайталап,  эңгіме ететін тың дастандар 

шыгаратын дәстүр бар еді.  ...  Олар біреуінің тақырыбын біреуі 

алуцы  заңцы  жол  еткен.  Тек  алдыщының  өлеңін  алмай  жэне

жүктеу/скачать 26,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: