БАҒдарламасы бойынша шыгарылды

ж

екен...»,  деген  сияқты  сез  саптаумен  өлең  мен  өлеңнщ 

арасын  жалгап,  тындап  отырган  жұрттың  түсінбей  қалған 

жері  болса  түсіндіріп  беріп,  кэдуілгі  роман  тұрпатында 

баян  етілген  болуы  да ғажап  емес...  Сол тұста  Абай  елінде 

осындай дэстүр орныққаны анық еді. Г.Потанин  «Қазақтың 

соңғы  ханзадасының үйінде» деген  атақты еңбегінде  былай 

деп  жазган:  «Омбыда  кадет  корпусын  бітіріп,  қырдағы 

елі  Семей  төңірегіне  барған  бір  қырғыздың  («казақтың» 

дегені) Өскембай деген сұлтаны туралы мен мынадай эңгіме 

естідім.  Ол  кеш  болса  өздерінің  жерлестерімен  бас  қосып 

отырып, өзінің орыс тілінде оқыған повесть, романдарының 

мазмұнын эңгіме қылагын көрінеді. Қырғыздар оны сүйсіне 

тыңдап,  элгі  эңгімелерді  еркін  аударма  түрінде  жазып  та 

алган.  Мүнда  Пушкин,  Лермонтов,  Тургенев,  Толстойдьщ 

т.б.  шыгармаларының  мазмүны  жазылган  қолжазба  кейін

бірнеше дәптер болтан.  Кейде олар кигіз үйде отырып алып, 

элгіндей  эдеби  кештерде  бұл  еркін  аудармаларды  өзара 

талкыга  салып,  айтысатын  көрінеді...»  [316] 

Г.Потанин 

бұл арада  сэл жаңсактық жіберген:  ол тұста Семей өңірінде 

Өскембай  есімді  сүлтан  болган  емес,  жалпы  «сүлтан» 

шені  казақ  даласында  ресми  түрде  хандық  билікпен  бірге 

жойылган  гой  -   ага  сұлтандық  билік  Өскенбай  баласы 

Қүнанбайда  болатын.  Демек,  бұл  арада  эңгіме  ага  сүлтан 

Қүнанбай  Өскенбаев  жөнінде  жэне  оның  өзі  емес,  ақын

Абайдың Пушкин, Лермонтов, Тургеневтерді  орысша оқьш, 

ауылдастарына  эңгімелеп  беретін  білімді  інісі  Халиулла 

Өскенбаев туралы болып отыр.  Бұлайша шатастырып  алуга 

онша  таңданудын  да  жөні  жоқ:  казақ  арасында  Халиулла 

тұрмақ,  Абайдың  өзі  де  ең  алдымен  Құнанбай  қажының 

баласы,  ага  сұлтан  Қүнанбай  Өскенбаевтың  ұлы  ретінде 

белгілі болган.  Абай орыс эдебиетінің асыл қазыналарымен 

ең  басында  осы  інісі  Халиулла  арқылы  танысқаны 

[182,

473 б.]  жақсы мэлім.

Қалай  дегенде  де 

Абай  аудармалары  арқылы  сол

кездегі қазақ окырманы, тындаушы жұрт «Евгений Онегин» 

романынын  о  жер,  бү  жерінен  ойып  алынган  үзіндшермен 

емес,  шыгарманың  үзын-ыргасымен  толықтай  танысқаны 

талассыз.  Ең  бастысы,  Абай  аудармалары  арқылы  Пушкин 

романынын  дэл  сол  тарихи  кезендеп  қазақ  қауымы 

ушін  аса  маңызды,  ең  басты  сарындары,  жанашыл  рухы 

халық  жүрегіне  жеткені  сөзсіз.  Абайдың  Пушкиннсн 

аудармаларынын  казак  даласында  кандайлық  танымал

179

болтаны  жөншде  көп  айтылган,  көп  жазылған.  Біз  оларды 

қайталап жатпай, қазірше жұртшылық назары  ауа  қоймаған 

бір басылымға сілтеме жасай кетпекпіз.

Пушкші  аудармаларына  қатысты  жарияланымдарды 

сүзіп  жүріп,  «Эдебиет  жэне  искусство»  журналының  1954 

жылғы  алтыншы  санынан  Берқайыр  Аманшиннің  «Татьяна 

хаты» Торғайда» деген мақаласын ұшыраттық.  Онда «Қазақ 

даласында»  (Дм.Львович.  «По  киргизской  степи»,  издание 

Девриена,  Петроград,  1914)  атты  көне  кітаптан  мынандай 

бір  факті  келтіріледі.  «Құс  қайтарда»  атты  очеркте /жалпы 

кітапта тогыз  очерк  бар көрінеді/ автор  Құр-тамыз,  Теректі 

Деген  көлдерге  құс  атуга  шыққанда,  Тусын  болысына 

қарайтын  жетінші  ауылга  барганын  айтады  екен.  Нүрпейіс 

дейтін  адамның  үйіне  қонага 

кеп 

түседі  де,  шайдан 

кейін  Аблай  Қарабатыров  деген  шалдың  өлең  айтқанын 

тыңдайды.  «Аблайга  домбырасы  мен  әніне  шын  көңілден 

гажап  қалганымды  айттым,  сонсоң  тагы  бір  эн  салсаңыз 

жэне коңілдірек біреуін айтсаңыз деп өтіндім...», деп жазады 

екен автор.  «Ол онша көп күттірген жоқ, домбырасын дереу 

қайта  бұрап  алып,  бірнеше  рет тогілте  қагып-қагып  қалды 

да, жаңа энді шырқай жөнелді, бүнысының эуені де алгашқы 

эндікіндей  мұңды  екен,  бірақ  сөзі  қалай  еді!..  Сөзі  неткен 

тамаша  еді!..  Шынымды  айтайын,  ілкіде  өз  қүлагыма  өзім 

сенбедім...  Кэрі  қазақ  Татьянаның  Онегинге  жазган  хатын 

айтқаны гой... «Хат» та жұртқа сондай үнады. Аблайдан бүл 

ол еңді шыгарган кім екенін білмейсіз бе деп сұрадым: Оның 

айтуынша, солардың өздерінің бір өлеңшісі болып шықты... 

Шын  авторы  туралы  ол,  әрине,  епггеңе  де  білмейді  гой...». 

Б.Аманшин  осыны  айтып  келеді  де:  «Қыргыз  даласында» 

кітабындагы  бүл  мәлімет  Абай  аудармасының  Октябрь 

революциясынан  бүрын-ақ  Қазақстанның  түкпір-түкпіріне 

түгел  таралганын  дэлелдейді»,  —  деп  бір  түйіп  қояды. 

Дм.Лвовичтің  сол  кітаптың тагы  бір  жерінде:  «Қазақтарда 

мұндай  поэзиялық  шыгармалар  болады  деп  күтпеген  ем; 

олең  қалтқысыз  шын  коңілден  ескен  үнше  естіліп,  адал, 

соны  шабытқа  толы  болганы  соншалық,  тіпті  Доспай  (үй 

иесі)  менен:  сіздерде,  Россияда  мұндай  өлеңдер  шыгара

ала ма деп сүрар  ма екен деп қорықтым...»,  [321]  дегені де 

мерейіңді тасытады.

Абайдың  «Евгений  Онегиннен»  аудармаларын  сөздің 

тура  магынасындагы  аударма деп санауга болмайтындыгы 

жонінде  коп  айтылган.  Осы  орайда  Мүхтар  Әуезов 

бұл

180

тақырыпқа  қилы-қилы  пікір  білдірген. 

Ергеректе,  1936 

жылы  жазылған  «Пушкинді  қазақшаға  аудару тәжірибелері 

туралы»  атты  мақаласында  Әуезовтің  Абай  ауцармаларына 

тым  қаталырақ  қарап,  қатқыл  баға  да  берген  кезі  бар. 

«Абай  Лермонтов,  Крыловтың  жақсы  аудармашысы  болса 

да  жэне  орыс  классиктерінің  Лермонтов  үлгісіндегілеріне 

шын  себеп  аударушы  бола  алатындыгын  корсетсе  де,  дэл 

Пушкин тұсында сондай еңбек етпеген сияқгы.  Пушкиннен 

онын жалгыз байқап көргені «Евгений Онегин» болса, Абай 

бұл  шыгарманы  «Татьяна-Онегин»  гып  экетеді.  Пушкинде 

Татьяна  мен  Онегиннің  бір-бір  хаты  бар  да,  тагы  екі  рет 

ауызекі жауаптасуы бар болса, Абай осы торт кездің барлыгын 

да хат қып  алады.  Ол торт хаттың ішінде Пушкиннен  шын 

аударылган  жері  — Татьянаның  алгашқы  хаты.  Содан  басқа 

үш  кездің  үшеуін  де  Абай  Пушкиннен  аудармайды,  соның 

сагасымен  өзінше,  Пушкиннен  өзгеше  өлеңдер  жазып 

кетеді.  Қыз  бен  жігіттің  арасын,  мінез-құлыктарында  Абай 

Пушкиндікінен бөлек етіп, опасыз жігіт етпей  үлгілі  жігіт, 

биязы  қыз  етіп  шыгарды.  Сүйіссең  осылай  сүйіс  деген 

нэтиже  шыгармақ  боп  Пушкин  шыгармасының  қонысын 

да,  құбылысын  да  өзгертіп  жібереді.  Сондықтан  тілдегі

теңеулерінде  де:

«Қаймақ еді көңілімде,

Бізге қаспақ болды жем» —

деген  сияқты  Тагьянадай  француз  романын  бойтұмар  қып 

жүрген  помещик  кызына  қазан  қыргызып,  қаспақ  жегізіп 

қояды.  Абай  Татьянаның  алгашқы  хатының  түсында 

Пушкинге  жақсы  аудармашы  бола  алатындыгын  көрсетсе 

де,  аныгында  «Евгений  Онегиннің»  аударушысы  болмай, 

өзгертушісі  болып  шыгады.  Сондықган,  эрине,  Пушкиннің 

бұл  шыгармасы  аударылды  деп  санамай,  бастан-аяқ  қайта 

аудару  керек.  Жэне  Абайдың  бұл  тұста  қолданган  эдісін 

теріс  деп  білу  керек»  [209.  271  б.].  1944  жылгы  «Орыс 

классиктері  жэне  Абай»  деген  макаласы  да  [322, 

Б.З- 

15]  осы  сарында:  «Абай  аударган  «Евгений  Онегин»  -   ол 

шыгарманың өзі емес, Абайга керекті болган тұқылы гана... 

Оның  Онегині  де,  Татьянасы  да  Пушкиннің  өзі  айтқызган 

сөздерді  оқта-текте  гана  айтады.  Бүлардың  ой-сезімі  де 

Абайша,  кейде  қазақ  жастарының  айтуынша  шыгады. 

Пушкин  өлеңінің  сыртқы  эр  алуан  түрлерінен,  эр  түрлі

181

өлшеу  ырғағынан  Абай  екі-ақ  түрде  тұрақты  белгі  қып 

ұстайды. Оның бірі, өлең жолын жыр сияқгы етіп 8 буыннан 

қүрау.  Екіншісі,  Пушкиннің  өзінде  өзге  ұксастармен 

қатар,  көбірек  кездесетін  шалыс  ұйқасты  any.  Одан  баска 

жақтарында Абай өз бетімен еркіндеп, Пушкиннен ойқастап 

кетіп  отырды».  Дегенмен,  мұның  бэрін  сол  кездің  өзінде 

жазушының түпкілікті багасы  еместігі аңғарылып іүратын. 

Жалпы,  Мұқаң  өмір  бойы,  әсіресе  жаңағы  пікірін  айтатын 

жылдарда,  «байшыл  ақын»  деген  аттан  жаңа  құтылған  «ірі 

феодалдың  баласы»  Абайға «объективті қарайтынын, тиісті 

жерінде кемшіліктерін де көрсетіп отыратынын» ауық-ауық 

дәлелдеп  тұруға  тиіс  болғанын  да  ұмытпаған  жөн.  Сан 

түрлі  себептерге  байланысты  дәйім  бір  сырын  ішке  бүгіп 

ұстаған,  үнемі  өз  цензоры 

өз  бойында  жүретін  Әуезов 

көркем  шығармаға келгенде  еркін  көсіліп,  «Абай  жолында» 

Татьяна  энінің  қазақ  сахарасына  қалай  жеткенін  айрықша 

ақындық  шабытпен  суреттегенін  жоғарыда  келтірдік. 

Жалпы,  автордың  басқа  жанрда  айтпаған  сыры,  бермеген 

бағасы оның көркем туындыларьшда айтылатыны, берілетіні 

жиі  кездеседі. 

Романда  Әуезов  Абайдың  Пушкиннен 

аударма  жасаған  тұсын  былай  келтіреді:  «Сөйлеткен  сайын 

Татьяна  май да  қоңыр  үн  тауып,  бұл  тілде  де  нэзік  көркем 

күй толғап,  ділмар  жас  шебер-шерлі  боп  барады.  Қазір  ұяң 

майда қызға Пушкин жазғызған хат пен өзі жаздырған хатты 

салыстырады.  Кей жерлері Пушкинше емес, қатаңдау.  Бірақ 

ол оқушының шалалығына амалсыз берілген баж»  [323,  303 

б.].  Автор  романның  сол  тарауын  Пушкиннің  «Татьянасы 

қазақ  жасының  жүрек  сезіміне  бұрын  қазақ  сөзімен 

айтылып  көрмеген  көркем,  шебер  тіл  бітіріп,  жанындай 

жақын туысы бола келіп еді», — деп аяқтаган.  «Бұрын қазақ 

сөзімен айтылып көрмеген» сезімдерді  дала перзенттерінің 

жан  жүрегіне  ұялату  Абай  мұраты  екенін  анық  аңғартады. 

Оган қоса  Әуезовтің Абай туралы  кезінде жарық көрмеген 

еңбектерінен 

ақын 

аудармаларыньщ 

шын 

сипатын 

ашатын  нақты  бағаларды  да  табамыз.  Бір  тұста  Әуезов 

былай  дейді: 

«Общепризнанного,  чтимого  культурным 

обществом  Пушкина  (он)  как  бы  считает  равным  себе. 

Поэт  будто  обращается  к  нему:  «нельзя  ли  не  так,  а  этак 

сделать»  [324,  64  б.]  .  «Здесь  речь  идет  о  стихотворении: 

«Адамның кейбір  кездері».  (Оно)  создано  на основе чтения 

стихотворений Пушкина, Лермонтова «Поэт», «Поэту». Здесь 

А бай, создавая свои стихи на ту же тему, как бы соревнуется 

с  ними»  [325,  Б.70-71],  дегені  де  болган.  Тагы  бір  тұста

182

Әуезовтің:  «Бірақ Абай  Пушкин емес. Жазганы  кем^...»  [324, 

47 б.], деп ордалы ойдың шетінен сол кезге шақтап ойып қана 

қоятыны да бар. Бұл пікірлерінің ешкайсысын Мұқаң кезінде 

бастырмаган... Кітапта  жарияланса да жиі сілтеме жасалмай 

келе  жатқан,  ғылыми  айналымға  онша  түсе  қоймаған  бұл 

тезистің  абайтанудың  дамуы  үшін  концепциялық  мэні 

бар  деп  тануға  болады.  Данышпандықтың 

бір  белгісі

-  адамның  (қолбасының,  қайраткердің,  суреткердің,  галым- 

ның,  т.б.)  ешқандай  беделге  бас  имеуі,  өзін  ешкімнен  де 

кем  сезінбеуі.  Ио,  Абай  өзі 

аударуға  қолға  алған  қаи 

шығармаға  да:  «Иә...  Бұл  былай  жазған  екен...  Қане,  еңда 

мұны  мен  корейінші»,  -   дегендей  көңілмен  кіріскендеи 

болады да тұрады. Қай туындыдан да Абайдың түпнұсқаның 

авторымен жарысып, тайталасып, егер шындығын төтесінен 

тартар  болсақ  -   бәсекелесіп  отыратынын  аңгару  киын 

емес.  Данышпандармен  данышпандар  ғана,  оның  өзінде 

данышпан екенін сезініп үлгірген данышпандар ғана осылаи 

тіресе алса  керек. Телтуманы төлтумадан асырып жіберу тек 

Абайдай қүдіретп түлғаның гана қолынан келсе  керек.  Иә,

Абай  аудармаларында  түпнүсқадан  да  асып  түсетін  тұстар 

ұшырасады. Бүл — элем әдебиетіндегі сирек жайдың бірі.

Пушкин де:

Кто ты, мой ангел ли хранитель,

Или коварный искуситель:

Мои сомнения разреши.

Быт может это все пустое.

Обман неопытной души...

Но так и быть. Судьбу мою 

Отныне я тебе вручаю,

Перед тобою слезы лью,

Твоей защиты умоляю.

Абайда:

Шыныңды айт, кімсің тербеткен,

Иембісің  сақгаушы?

Әлде азғырып, эуре еткен,

Жаумысың теуіп таптаушы?

Шеш көңілімнің жұмбағын,

Әлде бәрі алданыс.

183

Жас жүрек жайып саусағын,

Талпынған шығар айға алыс.

Не болса да өзімді 

Тапсырдым сізге налынып.

Толтырып жасқа көзімді 

Есірке деймін жалынып.

«Абай  жолында»  айтылғандай,  осынау  жолдар  «Тіл 

емес, жүректің лебі. Лүпілдеп соққан ырғагы» ғой! Академик 

Зейнолла Қабдолов  былайша  ой толғаған  болатын:  «Осыны 

аудару  үстінде  ақынның  өзі  де  самғап,  шығанға  шырқап, 

поэзия  шыңына  шығыпты.  Асқақтап,  серпіле  көтеріліп 

алыпты.  Қазақ  әдебиетіндегі  өзіне  дейінгі  өлең  сөздерінен 

мүлде қара үзіп, ілгері кеткен. Бүкіл дүниежүзілік әдебиеттің 

үлгілі  өрнегі  классикалық поэзияның  сан дыбысты,  сырлы, 

сиқырлы  симфониясына  өз  үнін,  өзгелен  епекше  трк- 

ШъШт

t 

a n d   1ӘН 

ғажаиып сүлу үнін 

ҚОСЫП,  Мі

[326, 329 б.]. Жеріне жеткізіп-ақ айтқан. Бір заманда әлемдік 

поэзияның  аударма  антологиясы  қүрастырыла  қалса  осы 

жолдардың сол кітаптан ойып тұрып орын алуына құқы бар

деп ойлаймыз.

Немесе  Татьянаның  Онегинге  айтқан  соңғы  жауабына

қүлақ

Жар табылмас сен секілді, 

Мен де сендей сорлы зар. 

Қол-аяғым берік бекіді, 

Енді ненің ооны бао?

Жат есікті және қорып,

Жара салма сен маған.

Жүрт жамандар жатқа жорып,

Жалынамын мен саған.

Татьянаның: 

«Жүрт 

жамандар 

жатқа 

жорып, 

/  Жалынамын  мен  саған»  дегені  қандай  нэзік  қиылыс! 

Қазақ  жүрегіне  мұнан  артық  қалай  жеткізерсің?  Тагы  да 

сол  Онегинге: 

«Қүдайдан  болтай  деп  емі,  /  Қүдайыны 

мол  бердім»,  дегені  қандай  қазақы!  Ә.Кекілбаев  «Өлмес, 

өшпес  өжет  жыр»  атты  мақаласында:  «Ол  кездегі  орыс 

қоғамына мезгілінен  бүрын отқа түсетін асығыс албырттық 

та> дүниедегінің  бәрінен  күдер  үзген  салғырт-самарқаулық

184

та  емес,  бәрін  де  көріп,  бэріне  де  төзіп  бағатын,  бірақ 

көкірегіндегі  асыл  арман  мен  бойындағы  қымбат  қасиетті

V i  

V *

төгіп-шашпаи  сақтаи  оіліп,  қорландыра-қордаландыра 

түсетін  қайсар шыдам, салихалы сабыр керек еді. Сондықтан 

да  ұлы  ақын  өзінің  ең  басты  шығармасында  аскақ  идеал 

ретінде арпалыс деп алас ұрган жалынды  Ленскийді де емес, 

озбыр да опасыз дүниеден сырт айналған тэкаппар Онегинді 

де  емес,  қайда  апарсаң  да  табиғи тазалығынан,  қарапайым 

қалпынан  бір  танбайтын  ,  өз  көкірегін  өртеп  жатқан  уыз 

сезімге  де,  өзгеге  берген  уэдеге  де  бірдей  адал  Татьянаны 

алға  тосады.  «Евгений  Онегин»  жазылған  заманда  бүдан 

асқан  әлеуметтік  оптимизм  болуы  еш  қисынға келмес  еді», 

[319,  410  б.]  деп  жазган  болатын.  «Евгений  Онегиннің» 

Абай  нұсқасы  да  аяулы  Татьянаны  сол  аңсарлы  мұрат 

биігіне асқақтатып  әкете алады. Ғабит Мүсіреповтің: «Абай 

Пушкиннің «Евгений Онегин» романының желісімен «Орыс 

қызы Татьяна» деп атарлық  хатпен жазылган поэма жасады» 

[314,  115  б.],  дейтін  ойы  — Абай  аудармасының  бітімін  де, 

болмысын да эрі дэл,  эрі нэзік аңдау.  Абай  үлгісі  бойынша 

роман  желісімен  дастандар  жазган  халық  ақындарының 

Татьянаны  «Тәтіш»,  «Тэтішжан»,  «Нүр  Тэтіш»  деп  аялай 

агайтындарының жөні  бар.

Абайдың  қазақ  ұгымының  табигатын  соншама  сергек 

ескеретіні  таң-тамаша  қапдырады.  Пушкин  Татьянасының: 

«Хоть редко, хоть в неделю раз / В деревне нашей видеть вас», 

дейтін  жерінде  Абайдың Татьянасы:  «Шыдар  ем  күйіп  мен 

жанып, / Айында бірер корсем де», дейді. Неге? «Аптасына» 

дегізбей-ақ  қойсын,  ол  кезде  қазақ  бұлай  сойлемеген, 

«жүмасына»  демейтіні  қалай  Абайдың?  «Неделяның» 

«ай»  емес,  «апта»  екенін  білетіні  шүбэсіз  гой.  Демейтіні

-   Абай  өз  жырын  қазақ  ауылындагы  қыз-бозбалага  арнап 

жазып  отыр.  Дала  дегеніңіз  деревня  емес,  тым  қүрыганда 

апта  сайын  бір  рет,  жексенбіде  жұрттың  бэрі  шіркеудегі

мінэжатқа  жинапып  жататын.  Иен  далада  адамдар  аиында 

бір  көріссе  де  қуанып  қалысады.  Әсіресе,  кыз  бен  жігіт 

сирек  ұшырасқан.  «Жұрт  жамандар  жатқа  жорып»  -  мұны 

қазақ баласы ұдайы үмытпайды. Сөз арасында айта кетелік: 

даладагы қазақтардың  жолыққанда амандық-саулықты тым- 

тым  тэптіштеп сұрап қалатыны ол кісіні осыдан енді біразга 

дейін көрмейтінін білгендіктен болса керек...

«Қазақ  әйеліне  Абай  тең  тіл  бітірмек.  Сондықтан 

«Евгений  Онегинді»  алганда,  осы  әйслдің  үлгілі  ішкі

185

сезімін,  жан  құрылысын  көрсетем  деп  алады»  — Әуезовтің 

осы  сөзінің де  [324,  148  б.]  мэні  үлкен.  Қазақ әйеліне  «тең 

тіл  бітіру»  де,  әйелдің  «жан  құрылысын  көрсету»  де  сол 

кездің  эдебиеті  үшін  үлкен  мэні  бар  міндеттер  болатын. 

«Өйткені,  Абай  өз  заманында  қазақ  жастарының  махаббат 

сезімін  тэрбиелеу  жолында  Татьяна  образы  арқылы  эйел 

жүрегінің 

нэзіктігін,  ғашықтық  сезімнің  қадір-қасиетін 

танып бағалауға баулуды мақсат етті»  [327,  155 б.].  Баяғыда 

Флобер  түтас  роман  /«Воспитание  чувств»/  арнап  кеткен 

«сезім  тәрбиесі»  мәселесінің қандайлық маңызды  екендігін 

бэрін  базардың  бейілі  билеген  бүгінгі  күнгі  рухани  өмір 

толық көрсетіп беріп отыр.  Бүл да Абай кемеңгерлігінің бір 

тағылымы.

«Сезім 

тэрбиесі» 

дегеннен 

шығады, 

Пушкиннің

романында да,  туындының  рухын  бірден  дэл  аңдаған  Абай 

аудармасында да әдептіліктің, әдеміліктің келісті көріністері 

коп-ақ.  Пушкин  де,  Абай  да  айтатын  нэрсені  айтады, 

айтпайтын  нәрсені  айтпайды. 

Дүкенбай  Досжановтың 

«Жүлдызда»  [1999,  №5]  жарияланган  «Пушкин  рухымен 

сырласу»  атты  эссесінде  Абай  аудармаларының  табиғаты 

туралы  көкейге  қонымды  ойларын  ортаға  салғанын  қүптай 

тұра,  Пушкин  романындагы  кей  түстарды  қарабайырлау 

түсіндіргені  көңілге  келгенін  жасырмаймыз.  Оны  кезінде 

[169, Б.67-70] жазганбыз.

Академик  3.Ахметов:  «...ақынның  аударма  өлеңдерінің 

ешқайсысы  оның  төл  шыгармаларынан  бөлекше,  екінші 

қатардағы  шығарма  деп  саналмауы  керек.  Абайдың 

ақындық  шеберлігін,  ойлау,  бейнелеу  өзгешелігін  танытуы 

жағынан олардың мэні ешбір кем емес» [172,  166 б.],  -  деп 

көрсеткен.  Бұл  сөздің  мэні  тереңде  жатыр.  Иә,  аударылган 

өлең -  аударган ақынның да өлеңі. Аударылган туынды енді

сол шыгарма тәржімеленген  тілдеп  эдеоиеттщ  туындысы. 

Мысалы,  «Онегиннің  сипатын»  «Пушкин  өлеңі,  аударган 

Абай»  деп  қалай  гана  айта  аларсыз  !  Әдетте  осы  өлсңнің 

«Жасынан  түсін  билеп,  сыр  бермеген»  деп  басталатын 

алгашқы шумақгары мысал реті нде алына береді. Дұрысында 

Абай жазган Онегин сипатының эр жолы осындай.

Когда ж хотелось уничтожить 

Ему соперников своих,

Как он язвительно злословил  !

Какие сети им готовил  !

-  дегенді Абай былай алады:

186

Жасынан  көрсе оны ақылы сасқан,

Не сұрқия жандарың жұрттан асқан.

Жеңуге, қор қылуға тағы да ұста,

Өзіне күндес шықса, жол таласқан.

Ажуаға, қорлауға тілі орамды,

Не түрлі түзақ құрып көңілін басқан.

Бұл  сипаттан  кейін  ,  әрине,  Онегиннің  Ленскийге 

жасаған  қысастығының  бэрі де ұгынылады. Зады, Әуезовтің 

өзінде  акынның  осы  Онегин  образын  өзінше  пайымдауы 

туралы  сәл  біржақты  пікір  қалыптасып  кеткен  сияқты. 

Қараңыз:  «Абай  Пушкиндікінен  бөлек  етіп,  опасыз  жігіт 

етпей  үлгілі  жігіт,  биязы  қыз  шыгарды.  Сүйіссең  осылай 

сүйіс  деген  нэтиже  шыгармақ боп  Пушкин  шыгармасының 

қонысын да, қүбыласын да өзгертіп жібереді» [209,  271  б.]. 

Бұл  пікір  Нығмет  Ғабдуллинде  де  бар:  «Абай  қазақ 

жастарына үлгі  етіп,  опалы жігітгің таза сезімін бейнелеуді 

мақсат  тұтқан»  /  [328,  63  б.].  Абай  Онегинді  идеал  түлғаға 

айналдырып  жырлағандай  эсер  қалады  бұл  пікірлерді 

оқып  отырсаңыз.  Олай  айтуға,  әрине, негіз жоқ емес.  Абай 

Онегинді  Пушкиндегіден  элдеқайда жоғары  көтере түскені 

рас.  Дегенмен,  Абай  Онегинінің  бойында  Пушкин  жасаған 

образдағы  қайшылықтардың  бэрі  дерлік  сақталғанын 

мойындамауға  тагы  болмайды.  Г.Макогоненконың  «Роман 

Пушкина  «Евгений  Онегин»  деген  кітабы  [379,  16  б.]  осы 

образдың  Д.И.Писарев,  Ф.М.  Достоевский  пайымдауында 

орынсыз 

бұрмаланып 

кеткенін 

жақсы 

дәлелдеген. 

Ф.М.Достоевскийдің:  «Тегінде,  Пушкин  өз  поэмасына 

Онегиннің  емес,  Татьянаның  атын  қойганы  дүрыс  болар 

ма  еді,  поэманың  бас  кейіпкері  Татьяна  екендігі  талассыз 

гой»  [380,  447  б.], деп  жазганы  белгілі.  Жоқ.  Романның бас 

кейіпкері  -   Онегин.  Татьянаның  өзі  Онегин  образын  аша 

түсуге  қызмет  етеді.  Белгілі  бір  жагдайларга  байланысты 

Пушкин  Онегинге  артар  жүгін  толық  арта  алмай  калганы 

кім-кімге  де  белгілі.  Мысалы,  оны  декабристерге  әкеліп 

қоспақ  жоспары  да  болган.  Роман  «қуыс  кеуде»  Онегинге 

«халықтан шыққан» Татьянаның үкім шыгаруы туралы емес

деген пікір [379,18 б.] өте орынды.

Абай  Онегин  бойындагы  қайшылықгарды  жақсы 

қамтыган.  Оган  тек  «Онегин  сипатының»  өзі  гана  дэлел. 

«Жасынан түсін  билеп, сыр бермегсн,/ Дэмеленсе  ,  күндесе 

білдірмеген», «Емінер, «эй» дегізер, дайын қылар, / Жүрегің

187

қалаи  соқса  ,  пайым  қылар».  Мұның  астарында Пушкиннің 

Онегинге  берген  гажайып  анықтамасы  да  («Москвич  в 

Гарольдовом плаще»), Татьяна атымен айтылатын күмәнді ой 

да («Уж не пародия ли он?») жатыр. Демек, Абай сипаттамасы 

Онегиннің  трагедиясы  оның  өзінің  бітім-болынан  табиғи 

түрде  туындайтынын  салған  беттен  талассыз  танытып 

тұр,  ақын  оқырманын  соған  алдын  ала  дайындап  қоюды 

мақсат еткендей.  Нұржан Наушабаевтың:  «Адамның кісілігі 

болығынан...»,  дейтіні  сол.  Біздіңше,  М.Бөжеевтің:  «Абай 

Онегин-Татьяна арасында болган махаббатты өзінше айтып, 

олардың  халін  басқаша  түсіндіргісі  келеді.  Сөйтіп,  ол 

«Онегин  мен  Татьяна»  деген  тақырыпқа  тыңнан  шыгарма 

жазуга  бейімделген  секілді.  Пушкин  тақырыбын  алып, 

сол  тақырыпты  өзгеше  айтып  бергені  байқалады»  [314, 

211  б.],  деген  ойымен  келісу  қиын.  Тым  болмаса  «өзінше» 

десе  бірсэрі.  Жоқ,  Абай  Пушкиннен  «өзгеше»,  «тыңнан 

шыгарма»  жазбаган.  Ол  «Пушкиннің  ізінен  көз  айырмай» 

(Н.Ғабдуллин)  отырды,  тек  бар  айырмасы  -  «Онегин  мен 

Татьянаны  Сарыарқаның белінде беттестірді»  (Т.Нұртазин), 

сондықтан сөз саптауын да даланың ұл-қызының сол кездегі 

ұгымына бейімдеп келтірді.  Онегинге:  «Михрабым  сен,  бас 

ұрамын,  /Тіл  жете  алмас  гұзіріңе»,  дегізетіні,  Татьянага: 

«Талақ  етіп  бұл  галамды,/  Болды  мэлім  кеткенің»,  «Сен 

шошыдың  гашыгыңнан,  /Өзге  жұрттан  қамшы  жеп», 

дегізетіні  сондықган.  Ысқақ  Дүйсенбаев  та  кезінде  осыны 

айтқан: «Сайып келгенде, өз заманындагы оқушы көпшілікке 

аударманы ұғымды ету үшін мұндай азды-көпті алшактыққа 

Абай  саналы  түрде  барган  сияқты.  Бірақ  ол  еш  уақытта да 

Пушкиннің  негізгі  сарынын,  рухын  мүлде  өзгертіп  көрген 

емес.  Қайталап  айтсақ,  Пушкинді  қазақшалаганда  Абай

қаитсе де оның тексіне тың жолдар енгізіп, өнер таластыруга 

немесе  орыс  ақыны тартқан желіні  бұзып,  соны тақырыпқа 

әдейілеп  барган  жоқ.  Егер,  ара-тұра,  Пушкиннің  түп 

нұсқасынан  алшақтау  кетсе  қазақ  оқырмандарының  қамын 

жеуден туган өте заңды көрініс демекпіз «[330,  9 б.].

Жалпы,  бейненің  о  бастагы  бітімін  өзгертіп  жіберу 

деген айтуга гана оңай, дұрысында бұл шыгарманы аударган 

адам  тұрмақ,  жазган  автордың  өзінің  де  қолынан  келмей

қалатын  бір  сиқыры  болады.  Шын  талантты,  шын  табиги 

жаратылган  туындыда  образдың талай-тагдыры  өзінің  ішкі 

заңцылыгымен  өріліп  жатады. Әдебиеттанушы атаулының 

Пушкиннің:  «Менің Татьянам тұрмысқа шыгып кетті... Мен

188

онан  мұны  ешқашан  күтпеген  едім!»,  -   деп  аң-таң  қалып 

айтқан сөзін жиі ауызға алатыны да сондықтан...

Абай аудармасында адам таң қапарлықтай терең тұстар 

бар.  Айталық,  Татьянаның  жаңа  біз  мысапға  келтіріп 

өткен  «Сен  шошыдың  гашыгыңнан,/  Өзге  жұрттан  қамшы 

жеп» дегені -  романдағы  ауыр  ахуалдың  бар  сырын  айқара 

аша  алатын  жолдар.  Расында  да,  Онегиннің  «ғашығынан 

шошынып»  жүргені оның «өзге  жұрттан қамшы жегенінің» 

салдары.  Оның  аты-жөнінің  өзінен  бастап,  Ю.М.Лотман 

айтқандай,  «ата-тегінің  артықшылығын  алған,  сіңірген 

еңбегін  алмаған»  [331,  113  б.]  адамның  сикы  көрініп  тұр. 

Оның  фамилиясының да мысқылы жетіп жатыр. Сол кездегі 

салт  бойынша  текті  дворяндардың  фамилиясы  топоним 

болып  келсе  (мысалы,  «Мещерский»,  «Можайский», 

«Звенигородский» деген сықылды),  бұл олардың арғы тегі, 

ата-бабасы иеленген жерінің атына катысты еді. Ал «Онегин» 

I 

гидроним...  Ешкім  де  ұзын  аққан  өзенге,  айдын  шалқар 

теңіздей үлкен көлдерге басы бүтін ие бола алмайтыны мэлім 

гой.  Кейіннен  орыс  әдебиетінде  Пушкин  эсерімен  Печорин 

(Лермонтов), 

Волгин 

(Бестужев-Марлинский) 

сияқты 

гидроним-фамилиялар  кою,  шыгарма  атауына  кейіпкердің 

атын  алу  («Анна  Каренина»,  «Обломов»,  «Рудин»,  т.б.) 

өзінше сәнге айналып кеткен.

С.Е.Шаталовтың  «Герои романа А.С.Пушкина «Евгений 

Онегин»  атты  кітабында  [332,  Б. 14-21]  «Роли  Онегина» 

деген тарау  бар.  Абай  аудармасы  «Кейде  паң,  кейде  көнгіш 

орныменен,/  Кейде  елеусіз,  кейде  ынтық  формыменен» 

болып  жүрген  Онегиннің  өмірде  эр  рөлді  бір  ойнайтынын, 

олардың  өзін  эр  жерде  эр  қилы  ойнайтынын  көрсетумен 

шектеліп қалмайды, оның айналасы, ол гұмыр кешіп жатқан 

қогамның ырқы оган сол рөлдерді ойнатқызып қойганын да 

ашып  көрсетеді.  Онегиннің  болыгын  Герценнен  дэл  айту 

қиын.  «Умная ненужность» - мұны тіпті аударудың өзі оңай 

емес! Романының соңында Пушкин өз кейіпкерін Татьянаның 

сотымен айыптай тұрып, «тобырдың» сотынан  қоргайтыны 

да сондықтан. Әйтпесе, оның кейде  «Жаның шошыр, ерлігі 

жаннан бөлек, / Кісіге балдан тэтті орны келген» болатынын 

да  айтып  тұр  гой  Абай.  Онегиннің  қогамнан  коңілі  қалып, 

эу  баста  сол  қогаммен  бірге  оның  бел  ортасында  жүргсн 

Татьянадай арудан бойын аулақ салатыны да сондықтан.

жүктеу/скачать 26,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: