Көңілдің кер бедеуін төбеледім, -

4  мың жол»  [215].  Тұрмагамбет қолжазбасын  өз  көздерімен 

оқып шыққан екі ғалымның да (М.Байділдаев, Ә.  Нұралиев) 

айтқаны  бірдей.  Ақынның өзі  сол  кездегі  КазЦИК төрағасы 

¥ . Құлымбетовтің  атына  1936  жылы  жазған  хатында: 

«Өткен  жылы  майда  Казкрайком  Мирзоян  жолдас  ауылдан 

Алматыға шақырды. «Шаһнаманы» бітіріп беруді парыз етті. 

Партияның басшысы айтқан мерзімге бұл міндетін атқарып, 

«Шаһнаманы»  бітіріп  бердім.  Еткен  бұл  еңбегімді  өзіңіз 

құрған  өкімет  комиссиясы  жеті  кісі  (басшысы  -  Жүргенов, 

мүшелері  —  Сәкен,  Аспандияров,  Қабылов,  Құдайберген, 

Сәбит, Абат болып -  бэрі) жаратып, қабылдап алды. Ішіндегі 

толып  жатқан  қиын  сөздерді  ғылым  ізімен  тэртіптеп, 

ұғындырып, 4 том етіп басуға олар ұйғарып, қаулы қылды»,

депті.

Тұрмағамбет  Ізтілеуов  дастаньша  жазған  алғысөзінде 

Мұхтар  Әуезовтің:  «Фирдауси  үлгісімен  халық  ақыны 

Тұрмағамбеттің  өзі  өлең  етіп  жазған  Рүстем  жөніндегі 

дастанның қазақша варианты»  [216, 7 б.] дегені әдебиеттану 

кітаптарында  көп  келтірілгенімен,  біз  де  сол  сілтемені 

артық  көрмей  түрмыз.  Ақын  өз  дастанын  ең  алдымен  өз 

оқьфманының  ұгымына  лайықтап  шығарған.  Жоғарыда 

Түрмағамбет  нұсқасында  Фирдоуси  мэтініндегі  қазақ 

жаны  жарата  бермейтін  жайларды  сылып  тастап  отырған

сарашылдығы айтылды.

Тұрмағамбет  дастанының  қай  жерінен  де  төгілген  тш

кестесіне мысалды ойып тұрып ала беруге болады.

Иранның әскерінің бэрі ұсақ,

Сияқты сиқы жаман жетім түсақ.

Болған соң арыстандай эр жігітің,

Біреуі кетер оның онын түсап...

Қойылып отыз керней, алпыс сырнай,

Тоғайдан торғай біткен ұшты шырлай.

Жаңғыртып жердің үстін бара жатыр,

Атгары өз-өзінен үрікті, үрмай.

Кей-кейде  осы  заманғы  сөз  саіггауьінан  шыққандай 

көрінетін  тұстарында  да  Түрмағамбет  тілінің  тағылымы

таңд андырады.

Ел де ырза Кей-Қысыраудың алғанына,

Ол жетсе ел қуанар арманына.

Бір түйе тағы-дагы гауһар берді,

Қойсын деп салып сақтап қарманына.

246

Халық  ақыны  өзі  естіп  қалып  жүретін  «карманды» 

ұйқас үшін қыстырып жібергендей. Жоқ, карманның өзі түбі 

біздің сез екен. Радлов кезінде оны алтай, телеуіт тілдерінен 

ауысқан  деп  [217,  170  б.]  көрсетіпті.  Бірдеңесін  жогалтып, 

қалтасын қарап жатқан адамды «қарманып қалды» демейміз

бе қазірге дейін?

Заманында 24 мың жолы кітап болып шыққан кезінде де

(таралымы — 70  мың дана!) қазақ «Шаһнамасының» ұлттық 

абьфойымызды  асырғаны  анық.  «Ол  жер  жүзі  хапықгары 

әдебиетінің  байланысы  мәселесін  қараған  Азия,  Африка 

елдері жазушыларының форумы — Екінші конференциясьша 

Каирге  мақтанышпен  апарылды.  «Революцияға  дейін 

жазу-сызуы  болмаған  халықтардың  тіліне  аударылган 

өз  шығармаларын  көрген  жазушылар  мұны  «Мың  бір 

түндегі» ғажайыптардың нақ өзі деп багалады», -  дейді осы 

конференцияның делегаты, академик-жазушы Ғ.Мүсірепов»

[215].

2.4.4. 

Нәсір  мен  назым.  Прозаны  өлеңмен  аударуда 

Шәкәрім  жасаған  нұсқалар  жиі  ауызға  алынады.  Ол  дұрыс. 

Бірақ,  сол  нұсқалардың  бастау-бүлагы  қайда  дегенді 

алдымен  қарастыруымыз  керек  қой.  Бұл  істе  де үйренерлік 

үздік  үлгіні  бар  жаңаның  басы  —  Абай  көрсеткен.  Орыс 

классикалық поэзиясынан дэл де көркем, барабар аударманың 

тамаша  өнегесін  танытқан  Абайдың  прозадан  өлең түрінде 

тәржімелеуде  де  осы  эдіске  кол  артуында  не  сыр  бар? 

Біздіңше,  мәселе  сол  түста  қазақ  прозасының  қалыптаса 

қоймағанында,  дала  жұртшылыгы  элі  де  оқырманнан  гөрі 

тыңдаушы  күйіне  жақын  түрғанында  гана  болмаса  керек 

еді.  Сондықган  проза  үрдісіне  сай  негізгі  назар  сюжетке, 

кейіптеуге, көріктеуге аударылатын Лермонтовтың «Вадим» 

романына келгенде де Абай қайтадан поэзияны қол көреді.

Өкінішке орай, бүл аударма бізге толық жетпеген, бэлкім, 

аяқгалмаған  да.  Еркін  тэржімеге  жататын  өлең  аудармасы 

тұстарында  Абай 

бойына  біткен 

данышпандығының 

арқасы н да т ал ай түсты сергексезікпен де қағып түсепн шығар 

деп  шамалаған  адам  «Вадимнің»  қазақшасын  түпнұсқамен 

салыстырып  оқыганда  ақынның  мэтінді  соншалықты  терең

түсінгеніне тәнті болады.

Бірер  мысал  келтірейік.  Роман  былай  басталады  гой: 

«День угасал; лиловые облака,  протягиваясь по западу,  едва 

пропускали красные лучи, которые отражались на черепицах 

башен».  Ал енді осы суреттің қазақшасына қараңыз:

247

Батар күнге шымылдық -  кек бұлт кең,

Толқынды қызыл торғын өртпенен тең.

Өткен дэурен секілді нұры жайнап,

Арттагы мұнараға береді рең.

Мұндагы  басы  артық тұрған  дейтіндей  үшінші  жолдың 

өзі  Лермонтов  қаламы  салған  поэтикалық  суреттің  ішкі 

қалпын әдемі ашады емес пе? Ал нақпа-нақ дәлдікті іздесеңіз 

оны  да  табасыз  Абайдан.  «Приставьте  себе  мужчину  лет 

50,  высокого,  еще  здорового,  но  с  седыми  волосами» — осы 

сөйлем өлеңмен былай өріледі:

Елуге келген, шашы бурыл тартқан,

Көзінің түсі оңып, нүры қайтқан.

Ал «одетого в синее полукафтанье с анненским крестом 

в  петлице»  деген  сыпаттаманың  қазақша  жыр  нұсқасы 

мынандай:

Үлкен етік аяқта, көк пешпентті,

Таққан кірес төсінде жарқ-жұрқ етті...

Алгашқы  жолдарда  «высокого,  еще  здорового»  деген 

сипаттама  дэл  берілмеді  гой  десеңіз,  оның  орны  келесі 

шумақтагы  «үлкен  етік  аяқга»  деген  сөздермен  толыгып 

тұр,  жалгыз  гана  қапып  кеткен  айқындама  —  кейіпкердің 

кіресі Анна кіресі  екендігі гана,  бірақ дәл сол түстагы қазақ 

оқырманына  мүның  ойды  шатастырганнан  басқа  берері 

жоқ  еді,  оның  үстіне  Лермонтовта  да  бұл  деталь  (мысалы, 

мойнындагысының  Григорий  кіресі  еместігі)  ешқандай  рөл 

атқармайды.

Мұхтар 

Әуезов 

«Пушкинді 

қазақ  тіліне 

аудару 

тәжірибелері туралы» атты мақаласында [218]: «Дубровский» 

мен  «Боранның»  өлеңмен  жасалган  қазақша  нүсқаларына 

қатысты:  «қара  сөзді  эңгіме  басқа  тілге  өлең  боп  құбылып 

түскен  соң,  эрине,  Пушкиннің  тамтыгы  да  қалмайды. 

Сондықган  бүл  сияқты  «аударманы»  да  лайықты  әдіс, 

орынды  үлгі  деп  айтуга келмейді», деп  кесімді  бага берген, 

осы ұстанымның өзін сынап, «эр әдебиеттің, эр жазушының 

өзінше  теңеуі,  өзінше  лүгаты,  өзінше  сөз  мәдениеті,  үлгі- 

стилі  бар  дегенмен  есептеспей,  оның  бэріне  жауап  ұратын, 

қазақ  тілінің  көлемінде  менің  топас  күшім  бар»,  дейтін

248

тәсідці 

жоққа  шығарған.  Пушкин  прозасының  «өлең 

боп  құбылып»  түспей,  проза  күйінде  құйылып  түскеніне, 

тэржіменің барлық талаптарына сай келетін болып шыққаны 

дүрыс  га болар.  Әйтсе де,  Шәкәрім нұсқасында Пушкиннің 

тамтығы да қалмаған деу де тым кесімді сөз сияқты.

Жалпы,  Мұхаңның  Шэкэрімге  тым  қаталдау  қарағаны 

белгілі.  Себебі  де  түсінікті.  Оның  үстіне  мақаланың

1936  жылы,  яғни  «қарақшы  қажы»  атылып,  күрқүдыққа 

көмілгеннен  кейін  бес  жылдай ғана өткенде жазылғанын да 

ескерген  жөн.  Зерттеуші  К.Жекееваның:  «Қазір  эр  нәрсеге 

баға  бергенде  кім,  қашан  жэне  қандай  жағдайда,  қалай  деп 

сөйлегені  бекер  ескертіліп  жүрген  жоқ.  Топалаңның  қара 

дауылы  белді  жаздырмай,  көзді  аштырмай,  эркім  жеке 

басының  қамымен  бүлкектеуге  мэжбүр  болған  сол  сұрапыл 

жылдары  кім  не  айтпады.  Совет  милициясының  қольгаан 

оққа  үшқан  Шәкәрім  туралы  басқаша  деу  мүмкін  емес-ті» 

[129,  93  б.],  дейтіні  содан.  Осы  орайда  кезінде  «М.Әуезов

Алашорда  жазушыларының,  оның  ішінде  Бөкейхановтың 

Ленин  еңбектерін,  Л.Н.Толстой  шығармаларын  аударғанда 

оз 

жандарынан 

сөз 

қосып, 

аудармашылыктан 

гөрі 

тілмаштыққа қарай ойысып кететінін, қазақшалаудың орнына 

қазақыландырмаса көңілдері көншімейтінін сынайды»  [206, 

88 б.] деп көрсетілгенін де келтіруге болады.

Шэкэрімнің  «Дубровскийді»  аударуы  ақын  ағасының 

акылымен ғана емес, тікелей эсерімен де жасалғандығын сөз 

басындағы мынандай реминисценциядан да көреміз:

Жазган жоқ 

мүны 

Пушкин ертек үшін,

Мақсүты: 

бізге ғибрат бермек үшін.

Қиянатшыл, зорлықшыл, парақордың 

Мінезінің суретін  кормек үшін.

«Дубровскийдің» 

Пушкиннің 

көзі 

тірісінде 

жарияланбаганы  белгілі.  Баспагерлер  шығарманың  атын  да 

бас  кейіпкердің  есімі  бойьшша  өздері  қойған.  Мүмкіндігі 

бола  тұра,  Пушкиннің  осы  романды  неге  бастырмаганы 

жөнінде  әдебиеттанушылар  эртүрлі  таласқа  түсіп  жатады. 

Шыгарма  сюжетін  эу  баста  Пушкинге  оның  досы  Павел 

Нащокин  айтып  берген  екен.  П.И.Бартеневтің  естелігінде 

Нащокиннің 

Пушкинге 

«көршісімен 

жерге 

таласып, 

соттасқан орта дэулетті Островский деген дворянин» туралы 

әңгімелегені  келтіріледі.  Жер  дауының  қазақ  арасында  да

249

қандайлық талас-тартыстардың арқауы екенін жақсы білетін 

Шәкәрім  шығарма тақырыбының осы  қырына да  қызыққан 

болса керек.

«Несколько  лет тому  назад  в  одном  из  своих  поместий 

жил старинный русский барин, Кирила Петрович Троекуров». 

Пушкин шығармасы осылай  басталады.

Жер айналмай тұрмайды дүние жай,

Келер, кетер адамзат із қалдырмай.

Сол өткен көп заманның бір кезінде 

Болыпты Троекуров деген бір бай.

Шәкәрім  шығармасы  осылай  басталады.  Пушкин 

прозасындағы  нақпа-нақ,  дәлме-дәл  суреттердің  бэрі  де 

өлең  жолдарына  соншалықты  жатық,  жарасымды  өріліп 

келтірілген. Шәкәрімнің: «Ат быр-быр, арба гүр-гүр, қоңырау 

шылдьф», деген бір жолының өзінде қанша қимыл-қозғалыс, 

қанша дыбыс жатыр.

Шал Антон бишік бұлғап божы қақты,

Cap желді күрмедегі ат, шеткі ат шапты.

Өткенін қанша уақыт пайым етпей,

Владимир тым терең ой ойлапты.

Ат быр-бьф, арба гүр-гүр, қоңырау шылдыр,

Тау, ағаш кейін қалып, ақты бұлдыр.

Бұлардан Владимир түк сезбейді,

Әкетпес элде қайда көңіл құрғыр.

Пушкин  прозасын  өлеңге  түсіруді  Шэкэрімнің  неге 

тандағаны  жөнінде  Задан  Жұмағалидың  пікірі  [219] 

назар  аударарлық:  «Тәржімемен  жэне  оның  саналуан 

проблемасымен  айналысқандар  поэзияны  аударушының 

түпнұсқаның 

авторымен 

қайткенмен 

де 

бәсекелесіп 

отыратынын,  ал  прозаны  аударушының  түпнұсқаның 

авторының  айтқанына  көніп,  айдағанына  жүріп  дегендей, 

оның 

ықпалына 

түсетінін, 

құлақкесті 

қызметшісіне 

айналатынын,  қүдлгы  дирижердің  қолындағы  таяқшаның 

эрбір  қимьшынан  көз  жазбауға  тырысатын  музыкант 

сияқты  ерекше  күй  кешетінін  айтады.  Бұл  арада  эңгіме 

аударманың  өнерлік  деңгейде  жеткен  түрі  жөнінде  болып 

отыр.  Пушкиннің  жоғарыда  аталған  шығармаларын  қазақ-

250

шалағанда Шәкәрімнің қандай жан азабын  бастан  кешкенін 

көзге дэл елестету қиын. Қара сөзбен берілген ойды, сан қилы 

суретті лоэзия тілімен жеткізу орасан зор еңбекті қажет еткені 

талассыз. Бір ашық нэрсе — қашанда, қайсымыз да Пушкинді 

ең  алдымен  ақын  деп  қабылдайтынымыз.  Шәкәрім  үшін де 

оның көркем поэзияның дүлдүлі болғаны даусыз. Сондықтан 

қазақ  эдебиетінін  классигі  оның  прозасын,  қазіргіше 

айтқанда, автордын маркасын сактай отырып сөйлетуді жөн 

көрген.  Оған  қоса тагы  бір  жорамал,  аударма  саласында да 

молынан  танылып  улгерген  ол  орыс  әдебиетінің  мынадай 

кесек үлгілерін сахара тұргындарына ана тілінде таныстыру 

арқьшы өз мүмкіндігінің қаншалықты екенін сын сарабынан 

тағы  бір  откізгісі  келген  ойы  да  болтан  шығар.  Тіпті  мұны 

оның  ұлы  ақынмен  бір  сәт  онер  сайысына  түскені  десек 

те  шындықтан  шыгандап  кетпейміз.  Осы  болжамдарға 

қоса тағы  бір  айтпағымыз,  Шәкәрім  қажы  мына  жагдаятты

— оз  кезегіндегі  жазу-сызу  өнерінің  жарытымсыз  болуына 

байланысты  поэзиядан  гөрі  проза  беделінің  томендеу, 

сұранымының аздау екенін ескерген бе дейміз. Жан дүниесін 

қозғайтын  олеңді  жұрт  іздеп  жүріп  тауып,  жаттап  алады. 

Ал  қара сөзде  қаншама  ой,  сырлы  сурет тұнып  тұрғанымен 

токпей-шапшай  жадыңа  ұстай  алмайсың».  Қалай  дегенде 

де қазақ үшін  олең сөздің орны  болек.  Ахмет Байтұрсьшов: 

«Қара сөзден адам тек үгым алады», «Дарынды соз деп ақын 

тілді  шығармаларды  айтатынымыз»  [220,  102  б.]  дегенде

осыны ескерген.

Шэкэрім 

пайымдауындагы 

Пушкин 

шығармасы

жөнінде 

біздің 

әдебиеттануымызда 

ІП.Сәтбаеваның

[221], 

М.Мағауиннің 

[222], 

Ө.Күмісбаевтың 

[223],

А.Қыраубаеваның  [224], Б.Әбдігазиұлының [210],  И.Жеме- 

нейдің  [225],  К.Жекееваның  [129]  еңбектерінде  айтылған. 

«Прозалық түпнұсқа  мен  олең түріндегі  тэржіманы  мұқият 

салыстырып  Караганда Шэкерімнің  Пушкиңщ  гана емес,  жаңа 

үлгідегі  бүкіл  орыс  әдебиетін  жақсы  бшгені,  оның  коркемдік 

ерекшеліктерін  кэміл  таныганы  байқалады.  Қазақ үгымына 

лайыкгалды  дегенмен де,  түсіп  калган  эпизод,  бедерленбей 

кеткен  сурет  жоқ.  Повестің  композициялық  желісін  берік 

сактаумен  қатар,  XIX  гасырдагы  орыс  эдебиетінің  үлкен 

жетістігі,  әлемдік  коркем  танымга  соны  жаңалық,  тың 

тыныс  әкелген  нэзік  психологизмге  айрықша  ден  қойган. 

Кейіпкерлер  тагдырының  қогамдық  астары,  олардың  іс- 

эрекетінің  мінез-құлықтық  негіздері  тура  пайымдалган.

251

Аудармашы  сэл-пэл  еркін  кеткен  тұстардың  өзі  түпнұсқада 

негізі  салынған,  шығарма  болмысымен  астас  сыпатта»,  дей 

келіп,  «Қазақ  тіліндегі  «Дубровский»  тек  ұлттық  эдебиет 

ауқымындағы  гана емес,  бүкіл  әлемдік  пушкинианадағы  ең 

елеулі құбылыстардың бірі ретінде бағалануға лайық» деген 

Мұхтар Мағауиннің  [222,  Б.280-281]  орнықты ойына тоқтау

ЖӨН* 

Ш  

І

  " QC:

1

 ? 

HUM O

Шэкәрім 

Пушкин 

«Боранының» 

нәзиралық  жыр 

нұсқасын жасағанда да прозаны ұйқасқан  сөз түріне түсіріп 

отырмаған,  қара  сөзбен  жазылған  шығарманың  негізінде 

поэзия туындысын жасауға тиістігін дэйім есте ұстаған.  Бұл 

арада  прозаны  поэзиямен  аударудың  өзіндік  ерекшелігін 

ескермей  тұра  алмаймыз.  Поэзияның  өз  артықшылығы 

бар, 

прозаның 

өз 

артықшылығы 

бар. 

М.Әуезовтің 

«Пушкин  шығармаларының  сарынымен  баяндалған  бүл 

ауцармалардан  Пушкиннің  құргақ  эңгіме  желісі  ғана 

болмаса,  оның  прозасындағы  өзіндік  стилі,  тіл  кестесі, 

үлгі-өрнегі  түгелімен  ескерусіз  сыртта  қалады»  дегені  рас, 

бірақ  прозаның  өзіндік  стилін  түгелімен  ескерсе  ол  поэзия 

туындысына  айналуы  неғайбыл  емес  пе  деген  де  сұрақ 

өзінен өзі өрбуі мүмкін.  Шәкэрімнің өзі де: «Жазбаймын дэл 

өзінше Пушкин сөзін, / Қазақтың шағылдырар надан көзін», 

дегенде осыны, прозаны түйсінудің тиісті дайындықты қажет 

ететінін  айтып  тұрғандай.  Әрі  соның  артынша:  «Сөйтсе 

де  кете  қойман  шетке  басып,  /   Айтармын  алыстамай,  шын 

жанасып» деп, түпнүсқаны мүмкін-қадерінше берік үстануға 

ұмтылатынын  ескертетіні  тағы  бар.  Ең  бастысы,  Шәкәрім 

жыры  соншалықты  қазақы  тілмен,  соншалықты  қазақы 

үғыммен  берілген.  Гаврила  Гавриловичтің  бойжеткен  қызы 

Марияға айналадағы поместьелерден келгіштеушілердің көп 

екенін айтатын автордың:  «Она считалась богатой невестою 

и  многие  прочли ее за себя  или за сыновей» деген сөйлемін 

Шәкәрім  былай  шумақтайды:  «Қызы  Мария  бек  сүлу,  һәм 

эдепті,  /  Сол  жылы  он  жетіге  жасы  кепті.  /  Оны  корген 

бозбала ынтық болып, / Дарига-ай, осы қызды алсақ депті».

Қарасөзді  өлеңмен  кестелеу  әдісін  аударманың ұтымды 

түрі ретінде қарастыру жөнсіз, эрине. «Өлеңмен немесе қара 

сөзбен аударуды тек қана түпнүсқа шешеді. Түпнұсқа қандай 

жанрда,  қандай  формада,  қандай  стильде  жазьшган  болса, 

оның аудармасы да дэл сондай  болуга тиіс.  Ал бір жанрдың 

туындысын  екінші  бір  жанрдың  үлгісімен  аудару  -   біздің 

аударма  мәдениетіміздің  өткен  шагы.  Ол  енді  өскендіктің

252

айгагы  бола  алмайды»  [206,  122  б.].  Бірақ,  «Нэзира  -  

жүктеу/скачать 26,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: