БАҒдарламасы бойынша шыгарылды

Кеңестік  кезеңде  өмірдің  қай  саласында да  белең алған 

басты  кемшіліктің  бірі  науқаншылық  десек,  бұл  бэлекет 

әдебиетке  де,  соның  ішінде  аударма  өнеріне  де  дендеп 

еніп  кеткен  еді.  Мысалы,  эстон  эдебиетінің  Қазақстандағы 

күндерін  өткізу  жоспарланған  болса,  міндетті  түрде 

эстон  прозашыларының  бір  томдығын,  ақындарының  бір 

томдығын  шығару  көзделетін  де,  баспаның  бір  құлагын 

ұстап  отырған  біреудің  апаш-құпаш  құрастырған  жинағы 

тез  арада  бәлен  аудармашыға  үлестіріліп  берілетін, 

баспаға 

тапсыратын 

күні 

нақпа-нақ 

көрсетілетін. 

Жарайды,  халықтар достығына  қьізмет  ететін,  онкүндіктің, 

апталықтың  айшығын  ашып  тұратын  мүндай  іс-шарапарға 

түсіністікпен  қарауға  да  болар,  бірақ,  ұлы  классиктердің 

туындыларын  тәржімелеуге  де  жабыла  жүмылып  ала 

жөнелген  жайларымызды,  сол  түстағы  асығыстығымызды 

ақтап алу қиын. Әсіресе, поэзиялық бір шығарманы («Соғыс 

жэне бейбітшілік», «Тынық Дон» сияқты төрт томдық кітап- 

тар бір адамның аударуына ауыр дейік) бірнеше аудармашыға 

таратып  беріп,  тәржімелету  тіпті  жөнсіз.  Лермонтовтың 

«Тамбов  казначейін»  Т.Әлімқүлов  пен  Ғ.Орманов  қосыла 

аударған,  Некрасовтың  «Орыс  әйелдеріне»  бірнеше  қазақ 

ақыны жабылған. 

- 

’

Идеологияның  әдебиетке,  соның  ішінде  аудармаға 

жасаған  ықпалы «Жазушы» баспасы жылдар бойы шығарып 

келген  «Достық» 

сериясындағы  жыр 

жинақгарының 

сапасынан  да  көрінеді.  Г.Бельгердің:  «Сол  сияқты  орыс 

тілінен  қазақ  тіліне  де  көптеген  шыгармалар  асығыс, 

алағат  аударылады.  Мысалы,  «Достық»  сериясында  Совет 

Одағының  коптеген  тщцерінен  бірнеше  жыл  бойы  томдап 

шыққан  қалың-қалың  кітаптардың  барлығына  да  қазақ 

оқырманы соншама зэру ме екен?» деген сүрағына қайтарар 

жауап  белгілі:  ол  кітаптардың  талайы  тәржімеге  «эстондар 

қалып  кетпесін,  ренжіп  жүрер»,  «армяндардан  бірдеңе 

қосайық,  үят  болады»  деген  сияқгы  оймен  таңдалғандар. 

Содан  кейін  сантүрлі  себептерге  байланысты  атағы  бір 

шығып  кетіп,  Одақ  колеміндегі  мықты  ақын  саналып 

жүрген,  шынтуайтында  өзгелерге  корсетер  өресі  де, 

онегесі  де  шамалы,  қысқасы,  қазақшаға  аударылмаса  да 

ештеңеміз  кеміп  қалмайтын  қаламгерлер  де  кездесетін. 

Мысалы,  «Педант-тьшовик  боевую  походку  /Бесстрастно 

занес в инвентарную  сводку.  / На свет посмотрел,  повертел 

в  руках,  /  Подумал  и  сдал  командиру  полка»  деген  сияқты

18

пгумақтардың  аудармасын  сынап  жатудың  өзі  артық.  Соған 

коса  айтатын  жәй:  классикомания  да  қауіпті.  Бүкіл  әлем 

біледі,  қадір  тұтады,  мұны  аудармағанымыз  ұят  деген 

сьщайдағы таңцаудың бәрі бірдей сәтті шыға бермейді.

Ауцарма 

туралы 

еңбектерде 

шығарманың 

қалай 

аударылғанына  көп  көңіл  бөлінетіні  заңды.  Сонымен 

қатар,  н  е  н  і  аудару деген  қ а л  а  й  аударудан  мэні  еш  кем 

түспейтін  мэселе.  Кезінде  Н.Г.Чернышевский  Плещеевтің

аудармаларына  байланысты  ақынның  талгамсыздыгына:

«... оның  кітабында  немістің  романтик  лириктерінің  ең 

дарындыларының бірі Эйхендорфтың өлендері де, сонымен 

бірге  дарын  атаулыдан  жұрдай  католик  романтигі  Оскар

Редвицтің өлеңцері де жүр», деп налыган.

«Маршактың  Бернстен  жасаған  аудармаларын  совет

оқырмандарының 

соншама 

сүйіспеншілігіне 

бөленуі 

олардың  поэтикальщ  шеберлігіне  гана  байланысты  емес, 

бұл  арада  мэселе  түпнұсқаны  таңдауға  да  тіреледі»,  дейді

А.Твардовский.  Я.Козловский  бір  өлеңінде  Маршактың 

аузына мынандай сөз салады:

Атақты айтқыш М.Светлов оңынан келгенді де, солынан 

келгенді де аудара беретін бір ақынды:  «Эй, не стой на виду.

/А то переведу!» деп күлкі еткен.

Бұрынгы таңдау мен ендігі таңдаудың арасында айырма

аз  емес.  Бұрын  қандай  шыгармалар  аударылатындығы  ен

алдымен  идеологиялык  олшемдер  бойынша  анықталатын.

Ендігі  жерде,  не  сөйлеріңді  саясат  шешпеитін  кезде  сан

түрлі  себептерге  байланысты  назардан  тыс  қалып  келген

туындыларга  да  көңіл  бөлінуі  керек.  «Мэдени  мұра»

бағдарламасының  100  томдық  «Элем  әдебиеті»  сериясын

түзген тұста осы жагы да ескерілген.

1.1.3.  Уақыт  талабы  және  тәржіме.  Тэржіменің

қоғамдық  сұранысқа  тэуелділігі  -   басы  ашық  жай.  Басқа

жагын былай қойганда, кез келген аудармашы (бүгінгі заман

аудармашыларын  айтамыз)  өз  жұмысының  жариялануын

ойлайды.  Ал  ненің  жариялануы,  ненің  жарияланбауы,

көбіне-көп,  ненің  қажет  етілетіндігіне  байланысты.  Қоғам

"  

-ци----- — ’’уси,

Но я, в отличье от такси, 

Не всех перевожу.

19

кет  еткен  дүние  әдетте,  прагматикалық  тұрғыдан  десек 

дұрыс қабыл алынады. Эр заманда, эр қоғамда аудармаға 

түрлі  ақындардың  таңдалатыны  сондықтан.  Соғыстан

кезеңце

Халық

соны  көбірек  күтетін.  Жаңалықтар  да  көбіне  қоғамдық 

сұраныс  соны  қажет  еткен  кезде  жасалады.  Бұл  мэселенің 

тағы бір қыры мынада. Аударылатын туынды ұлт эдебиетіне 

қажет  болуға  тиіс.  Өзіңде  бар  нәрсені  өзгеден  іздемейсің 

ғой. Демек,  аудармашы таланты  оның қоғамдық сұранысты 

сергек  сезінуінен,  оқырманның  нені  қажет  ететінін  дэл 

болжай білуінен де көрінеді.

Бүгінгі 

оқырман 

деген 

ұғымның 

өзі 

шартты.

Оқырмандар  эрқилы.

е  оқырманның

бұрынғыдай кі

сән  үшін,  өзгелерден  қалыспау  үшін  жинап,  сөресіне 

сірестіріп тізіп қоятындар  азайды.  Әлемдегі  кітапты  ең көп 

оқитын ел атағынан  айырылмауды да ойлап, кітап өндірісін 

дотациялап отыратын (кітаптар арзандығының басты себебі 

осы еді) бұрынғы мемлекет те жоқ. Қазіргі кітаптар эрі кетсе 

екі-үш  мыңдық таралымның  төңірегінде  жарық  көріп  жүр. 

Оның өзінің негізгі бөлігі кітапханаларға таратьшады. Бүкіл 

элем  кітаптан  бетін  эрі  бұрып  бара  жатқан  мына  заманда

көрсете  қалады  екен  деп  үміт 

етудщ қажеті жэне жоқ. Ендігі жерде Мұхтар Өуезов айтатын

эдебиет эдебиет үшін деген талапты да еске алған артық емес. 

Бұл  ең  алдымен  тіл  өнерінің  аударма  саласында  байқалса 

тіпті  жақсы-  Қазіргі  аудармалар  ең  алдымен  қазақ  тілінің 

қамы,  болашағы  үшін  жасалуы  керек.  Аударма  кітаптар 

арқылы  қазақ  оқырманы  мемлекеттік  тілдің  мүмкіндігін 

нақты көретіндей болуға тиіс. Сондықтан, орысшаға шетінен 

сауатты  жұртымыз  қажет деп  тапса  өзі  де  оқып  алатын,  ең 

астысы 

тшді  байыту  тұрғысынан  эдебиетімізге  ештеңе

бГмейдіМаИТЫН ШЬІғармалаРға В

 ШЬІҒаРУДың реті келе

Орыс  аударма  өнерінде  Екінші  дүниежүзілік  соғыстан 

кешші  жылдарда  ерекше  серпіліс  байқалғаны  белгілі.

~

;

“ РЬШа ^ 1ЛГенде білетівдер «Құдіретті комедияны»

ш ™  

ІУДара

 

ЛЯЗИНСКИЙДІҢ>  Шекспир  сонеггерін

элебиетк-^ 

"'  шебеРл1кпен  тэржімелеген  Маршакгың 

согыстян 

келуімеи  ғана  түсіндірмейді  мұны.  Мэселе

иін  елде  ақыры  бір  орнаған  тыныштықтың

20

ауаны  мәңгілік  мэселелер  жайында  толғануға  мүмкіндік 

бергенінде  де.  Отызыншы  жылдардың  аштығында,  күштеп 

ұжымдастыру,  жаппай  жазалау  тұсында  жұрттың  ой  орма- 

нын  аралауға  уақыты  да,  ықыласы  да  болмайтын.  Біз  осы 

зерттеуді  жазудың  барысында  Қазақстан  Республикасының 

¥лттық  кітап  палатасында  сақталған  баспа  өнімдері 

бойынша  1917-2000  жылдар  аралығында  Қазақстанда 

басылған  ауцарма әдебиетінің тізімін жасадық.  Соған  қарап 

отырсақ,  1946-1955  жылдардың  ішінде  шетел  әдебиетінен, 

орыс  әдебиетінен  аударылган  шығармалардың дені  элемдік 

сөз  өнерінде  өзіндік  орны  бар,  классикалық  туындылар 

екенін көреміз.

Көкейкестілік деген эдебиетке де атымен жат ұғым емес. 

Константин Симоновтың «Күт мені» атты өлеңі жақсы мэлім. 

Мың-мыңдаған солдаттар сол өлеңнің сөзімен тылдағы жан- 

жарына жүрек  созін  жеткізген.  Кезінде  оған  25  композитор 

эн  жазган  екен.  Әйтсе  де,  уақыт  оз  дегенін  жасатпай 

қоймайды,  орыс  эдебиетінің  өзінде  ол  өз  кезінің  бір  жақсы 

өлеңі  болып  қана  қалды.  Ал  сексенінші  жылдарға  дейін 

АҚШ-пен  арпалысқан  Вьетнам  жерінде  «Күт мені»  ерекше 

танымалдығын  сақгапты.  К.Симонов  осы  жөнінде  «Күт 

меніні» аударган То Хыу жолдасқа» деген өлең жазған.

Я

 знаю, здесь мои стихи живут 

В прекрасном Вашем переводе.

И будут жить, покуда жены ждут 

Тех, кто в походе.

Уж четверть века пушки бьют и бьют!

И вдовы на могилы ходят,

И, ждя живых, мои стихи живут 

В прекрасном Вашем переводе.

Скорей бы наступил тот год 

На длительном пути к свободе,

Когда стихи, как люди, свой поход 

Закончат в Вашем переводе.

Пусть в этот день, когда уже не ждут 

С войны людей -  и тишина в природе,

Мои стихи, легко вздохнув, умрут 

В прекрасном Вашем переводе.

21

Бұған түсініктеменің қажеті жоқ болса керек.

1989 жылы Қазақстан Жазушылар Одағының жанында- 

ғы Тэржіме жэне әдеби байланыстар бас редакциясы алқасы- 

ның ұйымдастыруымен өткен «Өзгермелі дүние жэне көркем 

аударманың мэселелері»  атты  халықаралық  конференцияда 

Израильден  келген  жазушы,  аудармашы  Давид  Маркиш: 

«Біздің елімізде аса танымал жазушылардың бірі 1  Александр 

Бек.  Бектің  «Волоколамск  тас  жолы»  («Арпалыс»)  романы 

иврит тілінде 20 рет басылып шықты», дегенде  [74]  залдың 

қозғалақтап  кеткені  есімізде.  Тегі,  кешегі  қанды  соғыста

6  миллион  адамынан  айырылган  еврей  ұлты  фашизмнің 

бел  омыртқасын  сындыруға  қайрат  қылған  қаһарман  қазақ 

туралы хикаятты ерекше құштарлана оқыған болса керек.

1.1.4. 

Тәржіме және тәуелсіздік. Кеңес Одағында аудар­

ма ісінің  ерекше жүйелі  жүргенін,  тэржімеленетін туынды- 

лардың талғаммен іріктелгенін, дүниенің барлық қиырларын 

дерлік  біркелкі  қамтығанын  айтқанда  біз  бүгінде  әлемдік 

революция туралы большевиктік идеяны ауызға алмай  тұра 

алмаймыз. Ерте ме, кеш пе бүкіл адамзаттың езілген  бұқарасы 

қанаушы тапты төңкеріп тастамай қоймайды, түптің түбінде 

бүкіл  әлемде  социализм  идеялары  салтанат  құратын 

болады  деген  ұстаным  эсіресе  жиырмасыншы-отызыншы 

жылдарда кэдімгідей белең алып тұрған.  Соған сэйкес орыс 

оқырманының, сол тіл арқылы бүкіл совет халқының әлемді 

білуі,  тануы ашық айтылмайтын  мақсаттардың  бірі ретінде 

алға қойылған деп  те  шамалаудың  артықгыгы  жоқ  сияқты. 

Бұл,  эрине,  күрделі  күбылысты  қолдан  қарабайырлату  деп 

қабылдар  тұжырым.  Бірақ,  большевиктердің  бүкіл  әлемге 

ықпал  ету  ниетінен  ешқашан  бас  тартпағанын,  ал  аударма 

әлемді танудың көркемдік құралы ретінде қарастырылғанын 

атымен  жоққа  шығаруга  да  болмайды.  Бүкіл  әлемдегі 

ілім-білім  аудармасының  Кеңес  Одағында  кеңінен  қолға 

алынгандыгыньщ  бір  себебі  Лениннің:  «Адам  баласы 

жасап  шыгарган  байлықгың  бэрін  білумен  ой-өрісіңді 

байытқанда  гана  коммунист  бола  аласың»,  деген  белгілі

қагидасы,  тагы  бір  себебі

болылевиктік  жаһангерлік

идея.  Түбі  жер  шарында  социализм  салтанат  қүрады  деген 

сенімнің өзі большевиктерге, кейіннен коммунистерге бүкіл 

элемнің  білімін  жинақтау,  бүкіл  адамзаттың  мәдениетін 

игеру  жөнінде  көп  жұмыс  жасатгы.  Қандай  мақсатпен 

қолга  алынганда да,  айналып  келгенде,  бүл  өзі  елді ұтысқа 

шыгарган шешім болды.

22

«Колониализмнің 

күйреуі 

мен 

социалистік 

революциялардың  жеңімпаз  жолмен  дамуы  дәуірінде 

аудармашылық  қызмет  планеталық  ауқымға  ауысады»

-   бұрынғы  кітаптарда  осылай  делінетін.  Константин 

Фединнің:  «Көркем  аударма ісі үшін  жаңа бір тарихи белес 

басталғалы тұр.  Бұл тек Совет Одағына ғана қатысты нәрсе 

емес,  бұл  бүкіл  әлемді  қамтитын  құбылыс.  Әлем  бұрын- 

соңды  дэл  бұлайша  буырқана  өзгеріп  кормеген  болатын», 

деуінде  де  осындай  мән-мағына  бар-ды.  Тарихтың  дамуы 

басқаша бағыт алғанымен, аударманьщ планеталық ауқымға 

ауысу  үдерісіне  өзгеріс  енген  жоқ.  Тек  оның  аты  ғана 

ауысты.  Жаңа  аты  -   жаһандану.  Үлттық  мәдениеттердің 

жаһандану үдерісі  коркем аудармаға жаңаша қарауды талап 

етеді.  Батыстағы елдердің Еуроодаққа бірігуіне байланысты 

тілдік кедергілерді  еңсеру, мәдени алыс-берісті жандандыру 

жүріп  жатыр.  Олардың  ішінде  жаһанданудан  ішін  жиып, 

ана  тілінің  қамы  үшін  неше  түрлі  шешімдер  (Голливуд 

өнімдеріне  салынатын  салықты  бірнеше  есе  кобейту, 

американ  фильмдерінің билет құнын  қымбаттату,  эфир  мен 

экрандағы  негізгі  бейне  жэне  музыка  шыгармаларының 

француз  тілінде  болуы,  т.б.)  қабылдаған  Франция  сияқты 

іргелі  елдер  де  бар.  Бүгінде  бүкіләлемдік  бэсеке  қалыпты 

жайға  айналды.  Елдер  бэсекесі  тілдер  бәсекесіне  қозғау 

салмай  қоймайды.  Қазақ  тілінің  сол  бәсекеде  шыдас  беруі 

үшін  оның  мол  мүмкіндігіи  дәйім  дәлелдеп  отыру  қажет.

Мүның бір жолы — коркем аударма.

Орыс 

әдебиеттанушыларының 

еңбектерінде 

жиі 

айтылатьш мәселенің бірі — жолма-жол аударма. Бұл ұлттық 

поэзиямыздың  үздік  үлгілерін  орыс  тіліне,  сол  тіл  арқылы 

басқа  тілдерге  аударатын  тұстарда  алдан  жиі  шығатын 

жай.  Кітапта  қазақ  тілінен  жасалатын  аудармалар  туралы 

негізінен  сөз  қозғалмайтындықтан,  бұл  мэселеге  арнайы 

тоқталып  жатпаймыз.  Оны  бұл  арада  ауызға  алуымыздың 

себебі  мынада.  Қазақ  ақындарының  алдынан  мұндай 

қиындық  шығып  көрген  емес.  Аудармаға  араласқаи  қазақ 

қаламгерлерінің қай-қайсысы да орыс тіліндегі туындыларды 

емін-еркін  түсіне  бастағанына  бір  ғасырдай  болып  қалды. 

Ал енді ше? Енді бүл мэселе қайта көтеріледі.  Неге? Негесі 

сол,  ағылшын  тілін  емін-еркін  түсінетін  адамдар  қанша 

көбейгенімен,  олардың  арасынан  ақындық  дарын  иелері 

таяу  арада  соншама  көп  шыға  қоймайтынын  (қазақ тілінде 

жазатындарды айтамыз ғой) ұгынуға тиіспіз.

23

Аудармашылардың  ағылшыншаға  да,  французшаға  да, 

немісшеге де ағып тұрғанына не жетсін. Бірақ ондай күн элі

алыста. Т іл білгеннің бэріне бірдей ақындыққонақоймайтыны

тағы  бар.  Сондықтан жолма-жол аударманың қажеттігін,  ол 

элі  талайға  дейін  қажет  бола  беретінін  біз  айқын  ұгынуға 

тиіспіз. Жолма-жол аударма (подстрочник) дегенді біз бұрын 

негізінен  қазақшадан  басқа тілге  аударылғанда  ғана  ауызға 

алатынбыз. Орысшаны бэріміз де бір адамдай білетінбіз, өзге 

тілдер  поэзиясын  қолға  алғанда  олардың  орысшасын  алға 

жайып  жіберіп,  аудармадан  аударма  жасай  беретінбіз.  Енді 

мына  ғасырда  ағылшыншадан,  испаншадан,  қытайшадан, 

немісшеден  жолма-жол  аудармалар  жасауды  қолға  алатын 

кез  келді.  Әрі  сол  тілдерді  білетін,  эрі  керемет  ақындығы 

соған  сайма-сай  келетін  ақындардың  тууын  күтіп  отырсақ 

біраз уақыт жоғалтып алуымыз мүмкін.

1.2. Аударма — ғылымның объектісі

1.2.1. 

Аударматанудың  қалыптасуы.  Аударманың 

қай  ғылымның  қарауына  жататындығы  біраз  пікірталасқа 

арқау  болтан  жайы  бар.  «Аударманы  зерттеуде  орыс 

ғалымдарының 

бір 

тобы 

лингвистикалық 

бағытгы 

(А.Ф.  Федоров жэне т.б.) ұсынса, екіншілері (А.С.  Смирнов,

И.Кашкин,  В.Россельс  жэне  т.б.)  әдебиеттану  бағытын

қолдады.  Бұл  жайт  қазақ  филологиясында  да  жэне  осы 

жағдайда  қайталанды. 

Қ.Жұбанов, 

М.Балақаев 

жэне 

т.б.  ғапымдар  аударманы  тілтану  саласы  деп  таныса, 

М.О.Әуезов,  М. Қаратаев  жэне  т.б.  ғалымдар  эдебиеттану 

саласы  ретінде  қарастырды»  [22,  9].  М.Әуезов  сол 

пікірталастың  тұсында:  «Аударма  теориясын  жетелеп, 

жіктеп  қарастырғанда,  кейінгі  кезде  екі  түрлі  озгеше  бейім 

барлығы  анықталды,  бірі  аударма  тіл  зерттеу  ғылымының 

ауқымына  енетін  сала  болғандықтан  аударма  ісінің  мәнісін 

ұғына  отырып 

бұл  мэселені  лингвистикалық  эдіспен 

зерттеу  жағына  қарай  тартады,  екінші  —  біздіңше  дұрыс 

бейім,  аударманы  соз  өнерінің  бір  түрі  деп  ұғынады  да 

эстетикалық  принциптерді,  коркемдік  таразыны  алғы 

талапқа қояды, сондықтан бұл бейім аударманы эдебиеттану 

теориясын  зерттейтін  объекті  деп  қарайды»,  деген  ойын 

аитқан  еді. Әдебиеттанушылық тұжырымдамасын  қолдаған 

М.Қаратаев:  «Әуезов  аударма теориясында соңғы  жылдары 

аиқындалған  екі  ағымның  сипаттамасын  жасап  кетті;  олар:

24

а)  лингвистикалық,  б)  көркем  аударманы  сөз  өнерінің 

саласына  жатқьізатын  көркем  әдеби,  эстетикалық  ағым. 

Ол  соңғыны  дұрыс  деп  тапты.  Бүл  екі  ағымның  екеуі  де 

адекваттық  аударма  жасауға  болмайды  деген  қағиданы 

теріске  шығарды.  Қандай  тілде  болса  да  елеусіз  жатқан 

орасан  зор  тың  күпггер  бар,  сөз  зергері  ең  нәзік  деген  сөз 

кестесінің ең шебер тоқылған өрнекгерін адекват дэрежесіне 

жеткізе  аудара  алады.  Ал  аударма  саласындағы  көптеген 

міндеттер  нақтылы  түрде,  түп  нұсқаның  түрлі  қасиеттерін 

толық  беру  үшін  аудармашы  қолданған  құрал-тәсілдерді 

зерттеумен  анықгалады,  ол  қасиеттерге  интонация,  ырғақ, 

образдылық 

(синонимдердің, 

идиомдардың, 

мақал- 

мәтелдердің,  афоризмдердің  түрліше  астарларымен  бірге) 

секілді элементтер жатады және бұған ұлттық форманың эр 

қилы  өзгешеліктері,  тарихи  сипаттары  да  келіп  қосьшады» 

[23]  деген-ді.  Көркем  аударма  мәселелері  Әбділхамит 

Нарымбетов  құрастырған  эдебиеттер  көрсеткішінде  де 

барынша  молынан  қамтылады.  Шора  Сарыбаевтың  «Қазақ 

тіл  білімі  әдебиеттерінің  библиографиялық көрсеткішінде» 

«Аударма  мәселелері.  Вопросы  перевода»  деген  арнаулы 

бөлім  бар.  Сол  томдардағы  мақалалар  сипатынан  аударма 

туралы  еңбектердің  тіл  ғылымының  үлесіне  жатқызылуы 

да  көкейге  қонатынын  дэлелдейтін  тақырыптарды  көптеп 

келтіруге болады.

Ақиқат бел  ортада жатады ғой, тегінде,  көркем аударма

— лингвистика  заңдылықтарына  арқа  сүйеу  арқылы  коркем 

эдебиеттің  міндеттерін  шешетін  соз  онерінің  озгеше 

түрі  деген  ойға  тоқтаймыз.  Ал  аударманьщ  өзге  түрлерін 

негізінен  лингвистика  үлесіне  қалдырган  жон.  Мысалы, 

эскери, дипломатиялық, экономикалық эдебиет аудармасында 

алдымен керегі -  дэлдік.

И.Фрадкиннің  «Аудармашы  шыгарманы  бір  тілден 

екінші  тілге  сол  күйінде  көшіріп  апарып  қоя  салмайды; 

аударган  туындысын  ол  өзінше  интерпретацияга  түсіреді... 

осытүргыданалыпқарагандааудармашыныңшыгармашылық 

еңбегі  эдебиеттанушы  мен  сыншының еңбегіне жақынырақ

тұр»  деген  пікірі  де  [24,  235  б.]  ой  тосындыгымен 

қызгылықты.  Ал  А.Дейч  кезінде  «Литературная  газетада» 

жарияланган  (1966,  24  ақпан)  мақаласында:  «Бүгінгі 

таңдагы  аудармашыдан оның биік өрелі лингвист, тарихшы, 

ақын болуы талап етіледі» деп жазганы да бар еді.

25

«Нағыз  поэзияны  аудару  қиын.  Оның  қиындығы  ақыр 

аяғына  дейін  ашылмайтын  құпиясында.  Аударма  өнерінің 

түпкі  мэні  түпнұсқаның  аударуға  көнбейтіндігін  түсінуде, 

мұның кілті  ақынның  метафоралы  тілінде  жатады.  Алайда, 

аударма лингвистиканың емес, эдебиеттанудың айналысатын 

мәселесі,  өйткені  поэзияда  авторлық  ой  поэтикалық 

бейнелер  арқылы кестеленеді» [25, 217 6.].

Аударманың  қай  ыңғайда  қарастырылғаны  дұрыс

-   лингвистикалық  жағына  немесе  әдебиеттанушылық 

қырына  көбірек  көңіл  бөлінгені  жөн  бе  деген  пікірталас 

едәуір  қызып тұрған  кезде,  1962  жылы Ленинградта жарық 

көрген «Теория и критика перевода» атты мақалалар жинағы 

назар  аудартады.  Сондағы  «Наши  задачи»  атты  мақала 

авторы  Б.А.Ларин  тіл  маманы  ретінде  сөз  ала  отырып, 

коркем  ауцарма  теориясының  негізін  тіл  туралы  ғылым 

мен  эдебиет  туралы  ғылымның  тоғысқан  тұсына  тіреген 

дүрыс  деген  орнықты  ой  айтқан.  «Филология  немесе 

стилистика  сияқты,  аударма  теориясы  да  лингвистикалық 

жэне  әдебиеттанушылық  тэсілдердің  жымдаса  бірігуінсіз 

мүмкін  болмайды»  [26,  3].  Автордың:  «Кез  келген  ауцарма 

бес 

қаруы 

бойында 

лингвистикалық 

дайындықпен 

жасалган мэтінге  филологиялық талдауцан  басталып,  әдеби 

шыгармашылықпен бітуге тиіс» дегені де құптарлық.

Өмірзақ  Айтбаевтың  мына  пікіріне  тоқгамау  қиын: 

«біздің ойымызша, коркем ауцарма эдебиет пен тілге тікелей 

қатысты.  Егер  мұны  құсқа  теңеп  сөйлейтін  болсақ,  құстың 

қос  қанатсыз  ұша  алмайтыны  сияқты,  коркем  ауцарма  да 

эдебиет пен тіл қагидаларынсыз дами, өркендей алмақ емес»

[27,365 6.]. 

‘  , 

.■ ' 

Т Щ Щ һ

Кезінце  жалпы  бір  тілдегі  көркем  сөзді  басқа  тілде 

жаңгыртуга бола ма озі деген мэселе де талай рет қойылган. 

Дантенің  мына  бір  созін  ауцарма  туралы  кітаптарда  жиі 

келтіреді:  «Музыкалық  ішкі  тұтастыққа  құрылган  сөздің 

ешқайсысы  да  басқа  тілге  сол  тұтастыгын,  үйлесімділігін, 

созінің  дэмін  сақтаган  күйінде  көшірілмейтінін  жұрттың 

бэрі  білетін  болсын.  Гомердің,  сол  замандагы  басқа  да 

дүниелердің  грек  тіпінен  латын  тіліне  аударылмаганының 

себебі  сонда  жатыр.  Псалтырь  жырында  музыка  мен 

гармонияның  балшырын  бейнелілігі  сақталмаганының 

себебі  сонда  жатыр,  өйткені  олар  алдымен  еврейшеден 

грекшеге, сонан барып латыншага ауцарылган, жаңагы сөздің

сөлі алгашқы ауцарманың тұсында-ақ сыгылып біткен», [28,

7 6.] депті ұлы ақын.

26

Бүгінде  марксизм  бізде  ауызға  алынбай  кеткенімен, 

марксизм 

көшбасшыларының 

классикалық 

мұраны 

игеру  жөніндегі  ілімі  аударма  өнеріне  ерекше  көңіл 

бөлгізгенін  атымен  айтпау  әділетгілікке  жатпас  еді. 

Олардың аударылмайтын дүние  болмайды дегенде  айтатын 

басты  уэжі  салмақгы-ақ.  Ол  уэж  — қай  тілде  сөйлесе  де 

адамдардың  ойлау  жүйесі  қағидатты  түрде  ұқсастығы. 

Ойлау  категорияларының  эмбебаптығы  сол  ойды  жеткізу 

тэсілдерінде  де  ортақтық  орнатпай  қоймайды.  Капитализм 

әлемімен  кез  келген  мәселеде  тіреске  түсу,  буржуазия 

өкілдерінің  кез  келген  сөзін  қалайда  теріске  шығару  әдеті, 

кешегі  кеңестік  кезеңде  Батыс  елдерінде  белең  алган 

«шығарманың  бэрі  бірдей  аударуға  көне  бермейтіндігі» 

жөніндегі 

теорияның 

«тиянақсыздығын» 

дэлелдеуге 

ұмтылыс  түптің  түбінде  аударманьщ  бағын  ашуға  септігін 

тигізді.  Советтік аударма мектебі әлем эдебиетінің ең қиын,

ең күр де л і туындыл арына да қол артты.

Аударма  сапасына  аударылатын  автордың  өзі  эділ 

төреші  болуы  қиын-ақ.  Жақсы  аударылдым  деп  жүрген 

авторды  көрген  адам  аз  шығар.  Әсіресе,  эр жолына эртүрлі 

астар  сыйып  кететін,  былай  беруге  де,  былай  беруге  де 

келетін  өлеңнің  ақынның  өзі  ойлагандай  өрілуі  оңай  емес. 

Автордың  сондай  астар  салдым  деп  жүрген  жолдарында

ондай астар болмауы да мүмкін...

Пупшин  көңілдегідей  аударылмай  жүр  деп  орыс

агайындар 

күйіп-пісіп 

жатады, 

Абай 

көңілдегідей

аударылмай  жүр деп мына жақтан  біз  күиіп-пісіп жатамыз.

Парадокс  болса да  айтайық:  ақынның  шын  ұлылыгы,  шын

мэнінде  ұлт  ақыны  екендігі  оның  аудармага  оңайлықпен

көнбеуінен 

де 

корінеді. 

Мұны 

Ф.М.Достоевский

«Жазушьшың  күнделігінде»  айтып  кеткен:  «Бір  сөзбен

айтқаида,  біздің  өзімізге  етене  тэн,  біздің  нагыз  ұлттық

(сонысымен де  нагыз  көркем) туындыларымыздың  бэрі  де,

менің  ойымша,  Еуропага  танылмагаи  күйі  қала  береді...

Демек,  біздің  барлық  ірі  таланттарымыздың  маңдайына

Еуропага  талай  уақыт  бойы,  тіпті  біржола  танылмай  қала

беру  жазылуы  да  мүмкін;  бэлкім,  талант  негұрлым  ірі  әрі

дара  болтан  сайын  ол согұрлым ашылмаган  күйі  қала беруі

де гажап емес».

Л.Бархударов:  «Коркем  шыгарманың  аудармасы  қаиша

жерден  дэл,  дұрыс  жэне  барабар  болса  да  ешуақытга

түпнұсқага  онер  туыидысы  ретінде  тең  келе  алмайды»,

27

дейді.  Мұнымен

«Ең  жетілген

ауцарманың  өзін  түпнұсқамен  көркем  шығарма  ретінде 

салыстырудың  жөні  жоқ»,  деп  нығарлай  түседі  [29,  Б.74- 

75]. В.Левик бұл элемде өзге тілге аударылмайтын шыгарма 

жоқ,  әсіресе  орыс  тілінде  қайта  жырлауға  көнбейтін  өлең 

болмайды дейтін теоретиктермен таласа келіп, былай дейді: 

«Мен  қайта  керісінше  айтар  едім.  Маған  салсаңыз  поэзия 

жалпы  алғанда  аударылмауға  тиіс,  эрине,  оның  негізгі 

нышандарын  басқа  тілде  қайта  сөйлету  әбден-ақ  мүмкін 

нәрсе.  Ақынның  аударуга  көнетін-көнбейтіндігі  оның 

шығармашылығында  элгі  нышандардың  қайсысы  -   ойы 

ма,  образдары  ма,  басқа  қасиеттері  ме  -   өлеңде  басымдық 

танытып  тұратынына  қатысты.  Сонда  да  мен  Гейненің 

«Лирикалық 

интермеццосын», 

Верленнің, 

Шеллидің

өлеңдерш

алмаиды

Бул  сөзге  қулақ

мүмюн емес. гасында да, мысалы, Муқағалидың

Жалаң аяқ жар кешіп,

Қызыл аяқ қыр кешіп,

Қыр желімен бірге есіп,

Қыр гүлімен бірге өсіп,

Торы тайға мінгесіп,

Торғайлармен тілдесіп...

қалай

_

 

-----------------------------------------------

w iu 

tojbiH  иаҚІаІІ

ғана аударарсыз?

аяқ  шенінде  Сервантес  сүйікті

мынандай  сөз  салады: 

«...барлық  тілдердің  арасындагы  патшалары 

саналатын

грекшеден  немесе  латыншадан  аударғанда  болмаса,  өз

оасым  бір тшден  бір тілге  ауцару  фламанд кілемінің тысын 

көрсеткендеи  эрекет  деп  білемін;  рас,  оюлары  көрініп 

турады,  бірақ  жіптің  көптігі  оларды  көлегейлеп  кетеді 

ен  жаманы  -   кшемнің  түкті  бетінде  біз  сүйсіне  қарайтын 

оіртегістік пен жарқын бояулар жогалады». Кейін осы ойды 

илжас Сүлеименовтің де бір айтқаны бар. 

1

«Ауцарьимайтын»  өлеқцер  мен  окырманнын  талгам- 

ЩШ

 Р«Ш Й

 

р гім га  жатқызбау

t e

5® '   В

  ЭлюаРДьщ  жинағына  жазган 

алгысөзінде  кеибіп 

--------   /-

28

олардың  оиларын  немесе  образдарын  ғана  емес,  кей  тұста 

олеңцік  тэсілдерін  де  жеткізудің  сэті  түседі  деген  ойын 

айта келіп,  аудармаға  көнбейтін  олеңдер де  бар  деп,  мысал 

ретінде Пушкиннің «Я помню чудное мгновенье» жыры мен 

Верленнің «Жаңбырын»  атайды  [31,  4].  Михаил Лозинский 

«Өлең  аудару  өнері»  деп  аталган  тамаша  баяндамасында 

олеңнің  он  бойындағы  бүюл  адамзатқа  ортақ  қымбат 

қасиеттің  тек  бір  тілде  ашылатынын,  яғни  ақын  өз  сөзін 

арнаған  халыққа,  сол  халықгың  тілін  білетін  өзге  ұлт 

өкілдеріне  гана  ашылатынын  олең  онерінің  трагизмі  деген 

еді  [32,  92  б.].  Пластикалық  онерлер  мен  музыка  ұлттық, 

тілдік шекараларды  білмейді,  ал поэзия жат жұртта мылқау 

күйінде қала береді деп санаған атақты аудармашы ақындар 

өзге  өңірлерде  бұрқ-сарқ  қайнап  жатқан  сөз  бұлағынан  оз 

өнерінің  қуат-күші  арқылы  алтын  шелекке  құйып  алып,  оз 

халқына жеткізуге тиіс деп санаған.

Аударуға  болмаиды  деген  шыгармалар  мен  аударудың 

қажеті  жоқ  шыгармалар  дегеннің  ара-жігін  де  ажырату 

жон.  Әдебиетте эу  бастан тек сөзді  ойнатуга немесе созбен 

ойнауга құрылган туындьшар да жетіп жатыр.

Аударманьщ  мүмкіндігіне  сенбеушілік  қай  кезде  де 

болтан,  қазір  де  бар.  Тіпті  қазақ  тілінің  айтулы  жанашыры 

Мұхтар  Шахановтың  өзі  ана тілінде  өлеңцерінің жақсырақ,

жатыгырақшыгарын,жеңіліректүсерін білетұра, кейінгі кезде 

«Заблуждение  цивилизации»,  «Космоформула  карающей 

памяти» деген көлемді кітаптарын орыс тілінде жазуды жон 

корді. М.Шахановтың бұл қадамын қаламгердің  қазақшаны 

қорашсынуындай,  ягни  жаһандық  ауқымдагы,  аса  терең, 

гажайып деп  саналып жүрген ойларын жеткізуге  бұл тілдің 

мүмкіндігі  шектеулі  деп  қарауындай,  сойтіп  соз  жүзінде 

мемлекеттік  тшдің  мүддесі  деп  шырыл  қаққан  автордың  іс 

жүзінде орыс тілінің мәртебесін  котеріп,  қазақ тілін  қолдан 

тұқыртуындай,  сойтіп  «Молданың  айтқанын  істе,  істегенін 

істеме»  деген  халық  нақылын  нықтауындай  көретіндердің 

созін қолдау қиын. М.Шахановтың орыс тіліне қазақ тілінен 

гөрі  жүиріктігіне  сену  де  қиын.  Ардақгы  ақынымызды 

осыншама  жанын  қинап,  қалың-қалың  өлең  кітаптарын 

орысша жазуга мэжбүр етіп жүрген не нәрсе? Мұның себебі 

коп  те  шыгар.  Соның  бірі  —  қазіргі  кезде  қазақ  тілінен

орысшага поэзия аудармасының атымен дерлік тоқтагандыгы, 

ең  бастьісы  -   тэржіме  сапасына  көңілі  толмайтыны  деп 

шамалаймыз.  Қандай  жолмен  жетсе де,  ақынның галамдық

29

мәселелерді  қозгаған  шығармалары  қалайда  бүкіл  жаһанға 

жетуі  керек  қой.  Демек,  бұл  қадам  -   М.Шахановтың  орыс 

тілін  қазақ  тілінен  жоғары  қоюының  да  көрінісі  емес, 

өзінің  орысша  ақындығын  қазақша  ақындығынан  артық 

санауының  да  көрінісі  емес,  жан-жүрегін  жарып  шыққан 

ойларын  алдымен  орыстілді  оқырмандарга,  сол  арқылы 

әлемдік  тілдерге  тезірек  жеткізудің  амалсыз  жасалған 

қадамы. Ол үшін ақынды жазғыру жөнсіз.

Аударуға болады,  аударуға болмайды деген ескі даудың 

бірдауасы-қаламгердіңтуғантілдіңмүмкіндігінекәмілсенуі.

Н.Любимов аудармашы өзінің ойлағанындай нәтижеге  жету 

үшін  барша  көркемдік  құралдарды  жұмылдыруға  тиіс  дей 

келіп,  бұған  не  көмектеседі  деп  өзіне  өзі  сұрақ  қояды  да, 

былай жауап  береді:  «Бэрінен  бұрын -  орыс тілі  кез  келген

киындықты

іе

алады,  бұл  тіл  үшін  алынбайтын  қамал

айқын сана, қаны мен жанына сіңіп кеткен сенім көмектеседі. 

Бұл сенім болмайынша, ана тіліне сүйіспеншілік болмайын-

ша аудармашының  алдан  шығар  қиындықтардан  қаимығып 

қалуы  да  мүмкін.  Оны  айтасыз,  өзге  тілдің  қүрсауында 

қамалып қалуы да ғажап емес» [32, Б. 1411142]. Бұл сөзді орыс 

тілінің орнына қазақ тілі деп қойып  алып,  өзімізге айтудың 

да  әбден  реті  бар.  Қазақ  тілін  әлемдегі  ең  үлы  үш  тілдің 

бірі  деп  таныған  Радловтың  атақгы  сөзін  еске  алсақ,  қазақ 

тіліне  ауцарылмайтын шыгарма жоқ,  белгілі  бір,  объективті 

немесе 

субъективті 

себептерге 

байланысты 

қазірше 

аударыла  қоймаган  шыгармалар  бар  деп  сенгеніміз  жөн 

шыгар...  «Аударма мәдениеті  үздіксіз  өсіп  келеді.  Сонымен 

бірге, қазіргі бар аудармалардың өзінің де маңызын елемей, 

оны  «мәртебелі  гылымның»  назар  аударуына  арзымайтын 

нәрсе  деп  кемсітуге  болмайды.  Ондай  пікірден  қауіпті 

қорытынды  шыгып  кетуі  мүмкін.  Аудару  арқылы,  түгас 

алганда,  түпнұсқаның  бар  қасиетін  беруге  болмайды  деу, 

сөйтіп, эдебиет жайындагы гылым үшін коркем  аударманың 

маңызын  жоққа  шыгару  —  түпнұсқаның  тіпін  екінші 

тілде  бейнелеуге  келмейтін  элдеқандай  бір  қүпия  жазу 

деп  багалагандық  болар  еді»  (М.Әуезов).  Оның  үстіне 

аударманың қазіргі теориясы гана емес, өзгермелі элем адам 

танымының шегі жоқгыгын корсетіп отыр, сондыктан бүпн 

аударуга келмейді деген шыгарманың ертең тэржімеге конуі 

де  мүмкін.  Д.Самойлов:  «Аударманың  мүмкіндігі  шектеулі.

30

Аудармашының  мүмкіндігі  шектеусіз.  Ойды,  метафораны, 

эпитетті,  шумақгы, уэзінді,  сөздің мағынасын  барлық кезде 

дерлік  аударуга  болады,  ал  сезімді,  мақамды,  ырғақгы,

сөздщ  стилистикалық реңкін тек қаитадан  қалпына келтіре 

аламыз.  Аударуға  болатынды  аудару  -   аудармашының 

талантына сын», деген еді. А.Межировтың:

И вновь из голубого дыма 

Встает поэзия, —

Она

Вовеки  непереводима -  

Родному языку верна

— 

деген шумагын ақынның бейнелі сөзі деп қарау керек. 

Олай  болса  ұлы  ақындарды  тек  сол  тілде  оқитындар  гана 

білер еді, тек солар багалар еді.

Хосе  Ортега-и-Гассет  озінің  «Аударманың  жарлылыгы 

мен  жарқылы»  («Нищета  и  блеск  перевода»)  атты  шагын 

эссесінде  негізінен  коркем  шыгарманы  аударуга  болмайды 

деген  ойын  дэлелдеп  келеді  де,  аудармашының  алдында 

түрган  міндеттің  қиындыгы  мен  орындауга  конбейтіндігі

оның жұмысына ерекше тектілік пен терең магына оерепнш 

айтады. Ортега-и-Гассеттің ойынша, бұл терең магына басқа 

дэуірлер  мен  өзге  халықтардың  тылсым  сырларын  ашу 

арқылы  аударма  олардың  арасындагы  ажыраган  ара-жікті 

қосып, адамзатты біріктіретіндігінен білінеді.

Валерий  Брюсов:  «Ақынның  жүрегін  жарып  шыққан 

жырды  өзге  тілде  сол  күйінде  жеткізу  мүмкін  емес, 

сонымен  бірге мұндай арманнан бас тарту да мүмкін емес»

[33,  188 б.], деген. Сол рас.

жүктеу/скачать 26,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: