жаңгырық  жанр  емес.  Нэзираның  өз  шарттары  бар»  [170

2.4.5. 

Халықтық «Евгений Онегин». Жұмыс бабымен 

сыртқа шықпай тұрмаймыз. Сол сапарларда қазақ эдебиетінің 

өзіндік  ерекшелігі  туралы  сұрақтар  қойылмай  тұрмайды. 

Ондайда  Абайды  айтамыз,  Әуезовтің  «Абай  жолын» 

айтамыз,  жүз  томға  жинақгалып  жарық  көріп  жагқан  ұлы 

фольклорымызды  (бұл  өзі  түбі  Гиннесс  кітабына  кіретін 

факті)  айтамыз.  Өз  басымыздың  тағы  бір  айтатынымыз

-   Пушкиннің  «Евгений  Онегин»  романының  сарынымен 

шыгарылган қазақ дастандары...

Біздің  өзімізде  біреу  біліп,  біреу  біле  бермейтін,  сонау 

1937  жылгы  Пушкин  аудармаларының  үш  томдыгында, 

латын қарпімен басылган күйінен бері қайта жарияланбаган, 

ұлы  романды  өз  білгендерінше  қайта  жырлап  шыгумен 

шектелген  халық  ақындарының  сол  нұсқалары  ұлттық  сөз 

өнеріміздің бөлекше бір сипатын танытатындай дүниелер ме 

екенсонша?..

Сондай  дүниелер  деп  сенеміз  біз.  Бұл  жөніндегі  өз 

ойларымызды  баяндаган  мақала  Мэскеуден  шыққан  [227, 

Б.288-302] жинақта да басылды.  Неге бұлай айтамыз?

«Евгений  Онегин»  романының  ізімен  жырланган  қазақ 

дастандары — эдебиет, мәдениет ауқымынан асып кететін, аса 

қызгылықты  құбылыс.  Қазақтың  фольклорлық  дәстүрінен 

ауызданган  ақындарымыздың  элемдік  эдебиеттегі  теңдесі 

жоқ  туынды  -   «Евгений  Онегин»  романын  білгенінің, 

қадірлегенінің,  соган  қызыққанының,  еліктегенінің,  сол 

сарынмен  дастандар  шыгарганының  өзі  халқымыздың 

жақсы  десе  жайылып түсетін,  жаңалық десе жанып түсетін 

гажап  қасиетінің  айқын  айгагы.  Қазақтың  дүниетанымы 

евразиялық санага бейімдігінің бір белгісі.

Соңгы  екі  жарым  гасыр  шамасында  ежелгі  қазақ 

даласында бірте-бірте  қалыптасқан  евразиялық мэдени  тип 

төлтума  мәдениетті  элемдік  өркениетпен  байланыстырып 

отыр. «Философия жэне мэдениеттану» атты оқу құралының 

авторлары 

«еуроазиялық  мэдениетті  тек  Батыс 

пен 

Шыгыстың ортасындагы  буферлік аймақ ретінде қарастыру 

да  сыңаржақгылықтың  бір  түрі.  Өйткені  бұл  жерде  біз 

адамзат  тарихындагы  екі  супероркениеттің  жай  қарым- 

қатынасын  емес,  олардың  тұтастану  үлгісінің  /моделінің/ 

қалыптасуының  куәсі  болып  отырмыз.  Азияның  кіндігінде

адамзат  мәдениеті  үшін  оте  маңызды  оқига  жүзеге  асты» 

[338,  Б.264-265],  деп  жазыпты.  Біз  осы  араца  ол  оқиганың

мән-маңызын, дұрысы мен бұрысын, күнгейі мен көлеңкесін

254

талдап-таратып жатпақемеспіз. Бұл-күрделі құбылыс. Біздің 

қазірше айтпағымыз : мұндай мэдени диалог, өзге салаларды 

былай қойғанда, дәстүрлі қазақ мәдениетінің, атап айтқанда, 

фольклордың  дамуына 

тікелей  ықпал  жасағандығы. 

Оның  басты  сыры  -  бұл  ізденістің  бэрі  де  дэстүрлі  арнада, 

табиги  жолмен  өрбігендігінде.  Соның  бір  жарқын  көрінісі

-  А.С.Пушкиниің  «Евгений  Онегин»  романының  негізінде 

дүниеге келген қазақтың жыр-дастандары.

«Евгений 

Онегин» 

ізімен 

жырланган 

халықтық 

дастандардың авторлары — Әсет Найманбаев, Қуат Терібаев, 

Сапаргали  Әлімбетов,  Әріп  Тэңірбергенов,  Есенсары 

Құнанбаев.  Ал  Шәріпов,  Көлдеев  нұсқалары  негізінен  осы 

бес  дастанның  сәл  өзгертіліп  көшірілген  түрлері.  Әсет 

Найманбаевтың  1988  жылгы  жинагына жазган  алгысөзінде 

белгілі 

қаламгеріміз 

Бексұлтан 

Нұржекеев 

аталган 

нұсқалардың  негізгісі  Әсет  варианты  екенін дэлелді  айтқан 

[228].  Ал Әсеттің өзі Абай нүсқасын ұстанган.  Бұган айқын 

реминисценциялар  — «Жау  болсаң  табаныңа  таптарсыңыз» 

(«Жаумысың  теуіп  таптаушы?»),  «Үндемей  сүймесеңіз 

сақтарсыңыз»  («Иембісің  сақтаушы?»),  «Жаралы  сен  бір 

сері  жолбарыссың»  («Сен  жаралы  жолбарыс  ең»),  «Багым 

жоқ,  талабым  жоқ  мен  бір  сорлы,  /Аттадым  еріксізден 

ұят  жолды»  («Талапсыз,  бақсыз  мен  сорлы  /  Еріксіз  аттап 

үяттан»)  — дәлел.  Бейбіт  Мамыраев  [229]  өткен  гасырдың 

басында  қалам  ұстаган  қазақтың  Абай  үлгісіне  соқпай 

кетпейтінін  айтса,  академик  Рымгали  Нұргали  сол  түстагы 

Ахмет Байтүрсынов аудармал арына орай: «Қалайда халықгы 

ояту,  оның санасына,  жүрегіне,  сезіміне  эсер  ету жолдарын 

іздеген  ақын  айналып  келгенде  ұлы  Абай  тапқан  соқпақ  -  

орыс әдебиеті үлгілерін пайдалану, аударма жасау дәстүріне 

мойынсұнады» [230, 552 б.], деген.

Пушкин  -   ұлы  ақын.  Бұл  -   басы  ашық  ақиқат.  Бірақ, 

оның  туындыларын  аударудың  басты  қиындыгы  мүнда  да 

емес.  Пушкин  -  ұлт  акыны.  Басты  қиындық,  міне,  осында. 

«Халықтық» дегеннен гөрі  «ұлттық» деген сөздің магынасы 

кеңірек. «Халық» деген түсініктің астарында эрқашан қалың 

жұртшылық, мемлекеттің ең төменгі және негізгі тобы жатады. 

«Үлт» дегеніміздің  каңқасын қүрайтын - төменді-жогарылы 

бүкіл буындар. Үлт ақыны өз еңбектерінде қайсысына болса 

да бірдей,  ережеге сапуга,  қолга түспейтіндіктен  көнбейтін, 

негізгі 

субстанциялық  стихияны 

айтпақ,  сонда  осы 

субстанцияның  өкілі  — халықтың  көпшілігінің  өзі  болмақ,

255

ал  осы субстанциялық стихияның дамуында ұлттың білімді 

тобының  айырықша  мэні  бар.  ¥лт  ақыны  болу  -   ұлы  іс! 

Пушкиннің  ұлт  ақыны  ретіндегі  сипатына  келсек,  біз  оның 

географиялық, физиологиялық тұрғыдан халық өмірін толық 

бейнелемеуге  эдді  жоқ  дер  едік,  өйткені  ол  тек  қана  орыс 

емес,  табиғатынан-ақ  данышпандық  күшке  икем  болған 

орыс»,  деген  еді  В.Г.Белинский  [295,  Б.226-267].  Дэл  осы 

тақырыпқа  кемі  жүз  кітап  жазылған  шыгар.  Мұның  басы 

ашық нэрсе  екендігі  сондай,  осы  тұста  Гогольдің  «Пушкин 

туралы  бірнеше  сөзінен»  шағын  үзінді  келтіріп  алып, 

ойымызды  эрі  қарай  жалғап  кетсек  те  болады.  «Пушкин 

атын ауызға алған  сағатта-ақ орыстың үлт ақыны жөніндегі 

пікір  тіліңнің  ұшына  келеді,-  дейді  Н.В.Гоголь,-  Задында, 

біздің ақындарымыздың ешқайсысы онан жоғары емес және 

онан өзгесінің ұлт ақыны болып аталуы мүмкін де емес; бұл 

кұкық толығынан Пушкинге тиесілі. Біздің тіліміздің барлық 

байлығы,  күші,  икемділігі  соның  лексиконына  дарыған 

тэрізді.  Ол  басқаның  бэрінен  гөрі  де,  сөздік  қорымыздың 

шекарасын  әріге,  алысқа  жеткізіп,  оның  барлық  кеңдігін 

айқын  көрсетті.  Пушкин  дегеніміз  төтенше  құбылыс  жэне 

ол  орыс  рухының  бірден-бір  көрінісі  шығар,  бэлкім;  бұл 

кемеліне  жетіп,  көркейген  орыс  адамы,  ол  осы  қалпында 

екі  жүз  жылдан  соң  пайда  болуы  ықтимал.  Мүлтіксіз  таза 

ландшафттың жүмыр оптикалы  шыныға түскен  сәулесі  қандай 

айқын  елестесе,  Пушкинде  де  орыстың  табиғаты,  орыстың 

жаны,  орыстың тілі,  орыстың мінез  бітімі  дэл  сондай таза, 

мүлтіксіз көрінеді»  [339,  136 б.].  Ал енді осындай таза орыс 

ақынының,  ұлт  ақынының таза  орыс  өмірінен  алып  жазған 

шығармасының  өткен  ғасырдың  өзінде  қазақ  сахарасында 

эн  болып  шырқалғанына  қалай  таңданбассыз,  қалай 

мақтанбассыз?  Пушкин  романының  сарынымен  дүниеге 

келген қазақ дастандарын ойлағанда да көкірегіңізді  сондай 

сезім  кернеп  ала  жөнеледі. Осы нүсқалардан халқымыздың

жаксы  десе  жаиьшып  түсетін  жомарт  жанын  да,  жаңалық 

атаулыны  жатсынбайтын  жүрегін  де,  өнер  иесіне  өзгеше 

қүрметі  мен  өлең-жырга  ыстық  ілтипатын  да,  тіпті  керек 

жерінде  қалыптасқан  үлттық  менталитеттің  өзін  ішінара 

өзгертуден  бас  тартпайтын  қабілеттілігін  де  айқын  көруге 

болады.

«Евгений  Онегиннің»  халықтық  нұсқаларын  жан-

жақты  зерттеп,  алғаш  рет  салиқалы  пікір  аитқан  әдеоиетші 

-  көрнекті  ғалым  Есмағамбет  Ысмайылов.  Мүхтар  Әуезов

256

оның'  өзіне  жазған  хатында  :«Мен  сені  қазақ  эдебиеті 

ғылымының  айнымас,  қажымас,  жылдар  жүрсе  арымас 

жегіндісі  -  Еңбекторысы  деймін.  Сол  үшін  сүйемін  де  бек 

бағалаймын»,  дегені  көпшілікке  мәлім.  ¥лы  Әуезов  солай 

сыйлаған  Е.Ысмайыловтың 

зерттеуінде 

[340,  Б.272- 

287]келтірілген  жайлар  Пушкин  жырларының,  эсіресе 

«Евгений  Онегиннің»  қазақ  арасында  қандайлық  танымал

болғанын айқын танытады.

Әуел  баста  «Евгений  Онегиннің»  дастан  нүсқасы 

«Социалды  Қазақстан»  газетінің  1936  жылғы  17  мамыр 

күнгі  санында жарияланған. Дастанның алдына Есмағамбет 

Ысмайыловтың  «Пушкин  қазақ  халқының  әдебиетінде» 

деген мақаласы берілген.  Онда бұл нұсқаның авторы белгісіз 

деп  айтылған.  «Әзірге  бүл  шығарманың  иесі  мэлімсіз», 

делінген  газетге.  Талдықорганның  Ақсу  өңіріндегі  партия 

қызметкері  Есім  Байболов  «Евгений  Онегин»  деп  аталған 

шагын  поэманы  Шэріпов  деген  кісіден  жазып  алганын 

редакцияга  хабарлаган екен.  Көп ұзамай (Е.Ысмайыловтың 

газет  арқылы  іздетуі,  сұратуы  бойынша  )  «Социапды 

Қазақстанга» халық ақындары Қуат Терібаев пен Сапаргали 

Әлімбетов  орындаган  нұсқалар  келіп  түседі.  Қуат  Терібаев

озі айтып, таратып жүрген нұсқаны  1911  жылы атақты ақын, 

композитор  Әсет  Найманбаевтан  үйренгенін  хабарлайды. 

Ал  халық  ақыны  Есенсары  Құнанбаев  1916  жылы  Әсеттің 

жанына  еріп  жүргенде  оның  «Татьяна»  деген  поэмасын 

жаттап  алганын  айтады.  «Евгений  Онегиннің»  тагы  бір 

халыктық нұсқасының авторы -  Әріп Тәңірбергенов. Алайда,

оның мэтіні үзіп-жұлынып, толық жетпеген.

1937 

жылы  үлы  ақынның  кайтыс  болганының  жүз 

жылдыгына  орай  кешегі  Кеңес  Одагы  көлемінде  ауқымды 

іс-шаралар  өткені  мәлім.  Қазақстан  да  өз  тарапынан 

комақты  іс  тындырган  сол тұста.  Біткен  істің  ең  бастысы  - 

Пушкиннің қазақ тіліндегі  үш томдығы. Соның екінші томы 

негізінен  «Евгений  Онегинге»  арналган.  Ілияс  Жансүгіров 

жасаган  толық  аудармага,  Абай  аударган  үзінділерге  коса 

Шэріповтің,  Қуат  Терібаевтың  (кітапта  Торыбаев  деп  қате 

кетіпті),  Сапаргали  Әлімбетовпң  аитуларындагы  роман 

желісімен  жазылган  шыгармалар  осы  томга  біріктірілген. 

Қуат Терібаевтың нүсқасы  жонінде  оны  орындаушының  өзі 

Әсетген жаттаганын анық айтқандықтан кітапқа да сол нұсқа 

Әсет  жырлаган  «Онегин  мен  Татьяна»  болып  енгізілген. 

«Терібаевтың  басы  мен  аягын  ұмытып  қалганына,  сөз

17-2915

257

жоқ,  Пушкин  де,  Эсет  те  кінэлі  емес;  бір  нүсқамен  екінші 

нұсқаны  араластыруға  болмайды  дегенді  сылтауратып, 

бүтін  шығарманы  бөлшек  күйінде  беруді  дұрыс  көрмедік. 

Сол себепті жоқ шумақгарын  қосып, бұл кітапқа Қ.Терібаев 

нұсқасын  жарияладық»,  дейді  Б.Нұржекеев  [303,  32  б.]. 

Оған  бір дэлел орнына Қуат Терібаевтың мынандай естелігі 

келтіріледі: 

«1910-1911  жылдары  семейлік  бэсентиін 

руынан шыққан Сақып деген бай саудагер тұратын еді.  Мен 

сол  байға  көшір  болып  тұрдым.  Май  айының  аяқ  кезінде 

сол  жылда  Әсет  келіп,  Сақыптың  үйінде  он  шақты  күн 

қонақ болып жатты.  Сақып мақтаншақ кісі еді. Үйінде неше 

күндей  ойын-сауық  болды.  Қаланың  байлары  Әсет  ақынды 

кезекпен  қонаққа  шақырып тұрды.  Әсет пен  Сақыпты  алып 

барып  тұрдым.  Пушкин  деген  орыстың  асқан  ақынының 

шығармасы  «Онегин  мен  Татьяна»  деп  өлеңін  айтқанда  , 

естіген елдің бэрі таңданды. Мен үйренсем  деп кұмарланып, 

жаттап  алып  халыққа 

көп  тараттым,  бірталайдан  бері 

айтпағанға ұмытыңқырап  қалыппын.  Жазбасын  таба  алмай 

қиналыңқырадым.  Кем-анығын  біле  алмадым...» 

[303,

32  б.].  Бұл  ойды  Болатжан  Әбілқасымов  жаңағы  кітапқа 

жазған  түсініктемесінде  :  «Шығарманьщ  бірнеше  нұсқасы 

бар  (Қ.Терібаев,  Шэріпов,  Е.Құнанбаев,  С.Әлімбетов, 

Ж.Көлдеев)»,  деп  қолмен  қойғандай  анық  етіп  жеткізген 

[303,  298  б.].Мүндай  пікірді  кезінде  Мұхтар  Жанғалин 

де  айтқан:  «Абай  қалдырған  үлгі  бойынша  Абайдың 

шәкірттерінің бірі Әсет ақын Пушкиннің «Евгений Онегин» 

романын  халық  поэмасы  түрінде  аударып,  қазақ  даласына 

таратты.  Пушкиннің  осы  үлы  шыгармасында  эртарапынан, 

кеңінен көрсетілген орыс халқыныңтүрмысы, ондагы азаттық 

идея,  сүйіспендік,  достық  лирикасы,  орыс  табигатының 

көркем  суреттері  қазақ халқына да жақын, үгымды  екендігі 

Әсет жазган «Евгений Онегиннің» халық поэмасының жүре 

келе  үш  түрлі  варианттары  пайда  болганынан  да  көрінеді» 

[341,  27  б.].  Есмагамбет  Ысмайыловтың  «Ақындарында» 

ол  дастандар  «шыгарманың  бірнеше  нүсқасы»  ретінде 

қарастырылмайды,  жеке-жеке  сөз  етіліп,  бөлек  талданады. 

Соның  өзінде  олардың  бэрінің  де  ортақ  желі-арқауы  бар 

екендігі,  Пушкин  кейіпкерлерін  сипаттауы,  мінездеуі, 

оқиганы өрбітіп әкетуі, түйіндеуі,  ең бастысы  - туындының 

айтар  ойын  негізінен  бір  арнада  шыгаруы  жагынан  өзара 

үндесіп,  бір-бірін  толықгырып  жататыны  көрініп  тұрады. 

Бұлардың  бэрі 

де 

дэстүрлі 

нэзира  үлгісінде  дүниеге 

келген.

258

Классикалық  нәзирада  бастапқы  туындының  сюжеті, 

кейіпкерлері,  өлең  ырғағы,  ұйқасы,  көркемдеу  құралдары 

кеңінен  пайдаланылатыны  белгілі.  Қазақ  ақындарының 

«Евгений  Онегинді» қайта жырлауы  нәзираның дэл мұндай 

үлгісіне  жата  да  қоймайды. 

Низамидің  «Хамсасына» 

(«Құпия  қазына»,  «Хұсрау  мен  Шырын»,  «Лэйлі  мен 

Мэжнүн»,  «Жеті  ару»,  «Ескендірнама»)  жауап  ретінде 

жазылган  Әмір  Хұсрау  Дехлевидің,  Әбдірахман  Жәмидің, 

Мухаммед Физулидің,  әсіресе Әлішер Науаидің  дастандары 

нэзираның  классикалық  үлгілері.  Тұрмағамбеттің  көлемі 

40  мың  жолдық  «Рүстем-дастаны»  да,  «Ғылым»  баспасы 

«Ғашык-наме»  (1976),  «Батырлық  дастандар»  (1995)  деген

атпен  шыгарған  екі  жинақтағы  «Бозжігіт»,  «Сейфүлмэлік», 

«Мүңлык-Зарлық», 

«Жүсіп-Зылиха», 

«Шэкір-Шэкірат» 

секілді қазақ арасына кең тараған дүниелер де  осы нәзирага 

жатады.  Бүл  туралы  Мұхтар  Әуезовпң  айтқанын  тиісті 

тарауда  келтіргенбіз  [342,  Б.181-12].  Оның  үстіне  халық

ақындарын  Пушкин романына құмартатын  өзге себептер де 

баршылық.  Солардың  бірі  -  шығарманың  жаңашыл  рухы. 

Баскасын  былай  қойғанда,  ол  ақындардың  ауыл  арасында 

жасынан  естіп  өскен  ғашыктық  дастандарының  бәрінде 

дерлік  жігіт  қызга  үздігіп,  арып-ашып  жүретін,  неше  түрлі 

кедергіге  кездесіп,  бәрін  жеңіп  барып  қолы  жаңа жеткенде 

екеуі де арманда кететін. Ал мұнда басқаша: алдымен жігітке 

қыз ғашық болады, хатты да  қыздың өзі жазады, оған сезімін 

кері  серпіп  тастаган  жауап  алады...  «Басы  қатты  басталып 

еді, аягы тэтті болар» дейін десең ол жагы қайтадан ширығып 

кетеді...  Осының өзі-ақ  «Евгений Онегиннің» даңқын қазақ 

арасына бітімі  бөлек дүние ретінде тез  жайып  әкеткен  .  Бір 

жагынан Пушкин романына мұндай қызыгушылық шыгарма 

Абай  аудармалары  арқылы  тараган  түста  қазақ  қауымында 

жаңалыққа дайындық,  тың дүниені  түисінуге  эзірлік  ауаны 

пісіп-жетілгенін  де  көрсетеді.  Абайдың  Абайлыгы  да 

осында - когамның рухани сұранымын дер кезінде, дэл тани

білгенінде.

Біз  бүл  арада  негізгі  назарды  Өсет  нұсқасына 

аудармақпыз. Олай болатыны - басқа нүскалардың бәрінің де 

арқауы Әсет дастаны  екені  бүгінгі таңда талас тудырмайды. 

Осы  ойдың  тагы  бір  дәлелі  ретінде  Әріп  Тәңірбергеновтің 

«Үмытпаңыздар мені» [343], 

Қуат Терібаевтың  «Агынды 

Ақсу»  [344]  жинактарында  олардың  «Евгений  Онегинді» 

жырлаган  нүсқалары  енгізілмегенін  де  аитудың  реті  бар.

259

Әріп жинағының алгысөзінде Өмірзақ Есназаров ол нұсканы 

«талаптану устіндегі жемістер» деп багаласа,  Қуат Терібаев 

жинағындағы  алғысөзде  Анарбай  Бұлдыбаев:  «Назира 

үлгісінде жырланған бүл дастанның негізгі сюжеті бір кезде 

Әсет  арқылы  Қуатқа  жеткен»  [344,  10  б.],  деп  басын  ашып 

айтады.  Ал  негізінде  заманның  кендеу,  қағаздың  көптеу 

жүктеу/скачать 26,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: