Бас киімді біреуге сыйлама –

5

№30 (1288) 

30  шілде – 5 тамыз 

2015 жыл

АНА ТІЛІ

Бүгінде қазақтың өзгеріске түскен жер-су атауларын қалпына келтіру бойынша 

жұмыстар ойдағыдай жүзеге аспай жатқаны жасырын емес. Заң түйткілдерін 

ескергендіктен, әліптің артын бағып келеміз. Соңғы мораторий аяқталысымен, 

белсенділік бола ма деп үміттеніп едік. Бірақ әлі де болса шабанаяңдық еңсемізді 

басып тұр. 

МӘСЕЛЕНІҢ МӘНІСІ

Жер-су атауларын қазақыландыру

Тәуелсіздігіміздің алғашқы жылда-

рын дағы қазақ ы намысшы л дық пен 

пат рио т т ы л ы қ  б ә с ең деп  қ а л д ы  ма, 

қа ла да  т ұр,  қа ла  маңын да  т ұр,  к ше 

а т ау л а ры н а  қ а т ыс т ы  с з  қо з ғ а с а ң: 

«Ж ат тығ ып, ү йрені п а лған атаулар-

ды  згертіп қажеті жоқ», «Атауларды 

зг ер тсек,  қ ұ ж ат тары м ызд ы ң  бәрі н 

згертуіміз керек» деген сынды сылтау 

с здер к бейді. Заң бойынша атау тетігін 

сол к ше тұрғындары шешеді дегенге 

жүгінсек, қазақыландыруымыздың ауы-

лы алыстай түскендей болады да тұрады.

Бұл жайттың Солтүстік  ңірлерде 

қозға лыс  а л у ы  те  ба я у.  леу мет ті к 

желілерде к терілген кент, қала, шаһар, 

орда  атаулары  да  жауапсыз  қалды.  Бір 

жағынан ол атаулар қазақыландыруға 

а л ғ а ш қ ы  баспа л да қ  та  болар  ма  ед і 

деген ой тұрады.  йтпесе  ткенімізге 

ж үгініп, тарихи атауларын қайтарып 

жатсақ, қане? Қазіргі патша ұлының 

ат ы н а сы й л ау д а н п а й д а б о л д ы деп 

ж ү рг ен  қ а л а  ат ау ы н ы ң  қ а з а қ ы  Ке-

рек у (кереге жар) екенін «Онамасти-

ка және О.Сұ лтан яевтік сипат» ат ты 

мақаламызда дәлелдегендей болсақ та 

(Слово в языке и речи. – К кшетау: Из-

дательство КГУ им.Ч.Валиханова, 2006. 

– 242-247 бб.), орыс ағайындарымыздың 

«кукарекулендіруінен» бір жасқандық, 

і ліп әкеткен шенеу нік болмаған соң 

тағы  да  м үдірдік.  Асы лы,  тегеуірін ді 

темірқазығымызды орнататын уақыт 

жеткенін қазақ ха лқы т үсініп, қазақ 

шенеунігі соған мойынсұнғаны ж н.

Ел солтүстігіне жолы түскендер  ңір 

мен қала атауының к рші мемлекеттің 

жер аумағына келгендей әсер беретінін 

айтады. Шын мәнінде, ширек ғасырға 

жуық уақыт  тсе де, әкім болып келген 

лауазым иелері осы атаудың м ұртын 

бұза а лмады. Ниет болмады демейік, 

бірақ орынтақ жылуының басымырақ 

түсіп жатқаны анық. Екіншіден, қай 

әкім келсе де,  ңірдің экономикалық 

сі м і не на зар аудара ды да, мәден и-

рухани байлығымызды ескере бермейді. 

Біз бұл жерде жыл соңында беретін әкім 

марапаттауларын айтып отырғанымыз 

жоқ. Біздің ойды тұқыртып тұрғаны – 

олардың  ңірдің мәдени бағытындағы 

іс-шараларға қатысты ой  рбітпегендері, 

он ы ң  і ш і н де  қ исы н ы  кеп  т ұ рса  да, 

қиынға соққан  ңір мен қала атауын бір 

жағына шығарайық  деген ойдың қылаң 

бермеуі.

Б і з д і ң   м ә с е л е м і з д і   б і з г е   б і р е у 

келіп шешіп беретіндей сүлесоқпыз. 

Шынымен сананы т ұ рмыс би легені 

ме? А лғашқ ы шығарма ларымыздың 

б а р л ы ғ ы н д а   д е р л і к ,   е л   а у з ы н а н 

ж инақта лған, айты лған деректердің 

түгелінде дерлік кездесетін «Кереку» 

атауын жоғалтып алғанымыз шындық. 

Б а б а м ы з д а н  а т а м ы з ғ а ,  а т а м ы з д а н 

әкемізге жалғасып келген атаудың тек 

ресм и т ү рде бел г і ленбег ен д і г і ғана 

оны санамыздан а лыстата бастағаны 

ақиқат. Дегенмен, қоғамға жаңа серпін 

әкелетіндей  згерістің керек екені тағы 

да  а ксиома.  Сарыарқ а,  Ерт іс,  А қсу, 

Абылай хан сияқты атаулардың қай-

қ а йсысы  да  қ а з а қ  еңс е сі н  т і к т еу г е 

түбегейлі әсер ететіні рас. Осындай-

да Елбасының тікелей ара ласу ымен 

туған жаңа атауларды неге үлгі ретінде 

қ абы л да масқ а  дег ен  ой  ма за лай д ы. 

Кешегі А қмоланың Астанаға ауысуы 

қисындығымен к ңілге қона кетті емес 

пе? Бірақ қазақ санасына сіңген Ақмола 

ат ау ы жо ғ а л ы п ке т кен жоқ . Үл кен 

бір  ңірдің атауына лайық есімденді. 

Дәл осындай жолмен Целиноград та 

аудандық атау ретінде орнын тапты. 

Солтүстік  ңіріміздегі Павлодар атауы 

(Павлодар облысы, Павлодар қаласы, 

Павлодар ауданы) үш рет есімденумен-

ақ заңға қайшы. 

Б и ы л   Қ а з а қ   х а н д ы ғ ы н ы ң 

(мем леке т т і г і н і ң)  550  ж ы л д ы ғ ы н а 

қатысты біраз шаралар ұйым дас ты ры-

лып келеді. Тәуелсіздік мерекесінде с з 

алған Елбасы Н.Назарбаев: «Тарихсыз 

болашақ жоқ. Ұлы Далада күллі Еура-

зия құрлығын уысында ұстаған а лып 

мемлекеттер болған. А лып кеңістікті 

ен жайлап, еркін билеп-т стеген ай-

барлы ха лықтар  мір сүрген. Бүгінгі 

Қ а зақстан – сол баба лард ы ң заң д ы 

мұрагері» деп, елдігімізді, бірлігімізді 

а л д ы ң ғ ы  оры н ғ а  қой д ы.  С ол т үс т і к 

ңірдің де серпілетін уақыты осы. Та-

ри х  зі м ү м к і н ді к бері п от ыр. Қ а ла 

атауы Абылай хан болуға сұранып-ақ 

тұр.  А л  облыс  атауын  Сарыарқа  ңірі 

дегенге сыйдырсақ, қане? Жалпы, осы 

облыс деп жазудың  зі қазақ емлесі мен 

айты лу ына сәйкеспей ді. Сон дықтан 

қа зақ мем лекеті н дег і облыс с зі ні ң 

орнына  ңір с зін пай да лан удың да 

уақыты жетті.  з ағам  збектің уәллаят 

с зін қайтарып, халқының к ңілінен 

шыққаны да үлгі боларлық дүние ғой. 

Тіпті  ңірлердегі кемі екі рет аталуға 

айналғандардың заң жүзінде іске асқаны 

керек. Сонда, Ақмола  ңірінің орталығы 

К кшетау қа ласы болатыны сияқты, 

Орталық Қазақстан  ңірінің орталығы 

Қарағанды қаласы немесе Сыр  ңірінің 

орта лығы Қызылорда қа ласы дегенге 

кім қарсы? Мұндай мысалдар елімізде 

орнығып та қалды емес пе? Мәселен, 

БҚО, ОҚО, СҚО, ШҚО, Ма ң ғ ыстау 

ңірлеріндегі бас қалалардың атаулары 

(тек БҚО-да Жайық, СҚО-да Қызылжар 

болса и г і) басқаша ата л у ы мен ж ұ рт 

к кейінен орын алған.

Солт үстік  ңірді жай лаған ха лық 

кілдерін қанағаттандыратын енді бір 

атау – Ертіс.  рине, бұл с здің транс-

крипциясы мен транслитерациялануы 

да оңай. Екі тілде айтылуға да жеңіл: 

Ертіс/Иртыш. Халықтық тілдесулерде 

де кездеседі. Ертіс бойын ен жайлаған 

ел-жұрт мұндай ұсынымды қолдайтыны 

дау туғызбайды. Бірақ мұндай жағдайда 

Ер т іс атау ы н дағ ы аудан д ы басқ аша 

есімдеуге әкелуіміз керек.

Солтүстік ономастикасында А қсу 

атауының орны б лек. Дұрысы қазіргі 

Павлодар қаласымен шектесетін, Ертіс 

зенінің екінші жағында орын тепкен 

Ақсу деген (бұрынғы Ермақ) қала бар. 

Егер қазіргі қа ла ау мағы болашақ та 

к е ң е й е т і н і   к ң і л д і   с е н д і р с е,   е г е р 

қа ланың бас жобасында екі қа ла ор-

тасын жа лғастыратын  зен үсті а лып 

к пірдің са лынатынын ескерсек, бұл 

атаудың сіңіп кететіні с зсіз. 

Бекен САҒЫНДЫҚҰЛЫ,

филология ғылымының докторы, 

профессор

ПАВЛОДАР

ісі неге баяу жүргізілуде?

ТАРИХ ТҰҢҒИЫҒЫНДАҒЫ ТАҢБАЛЫ СЫР

Түркі халықтарының түп-тегі ежелгі 

түркілік хұн, сақ тайпаларынан 

бастау алатынына айғақ болатын 

археологиялық, дәстүр-салттық, 

антропологиялық және басқа да салалар 

бойынша деректемелік заттық-рухани 

мәдениет сәйкестіктері жетіп артылады. 

Бірақ осыларға негіз болатын бірегей 

дәлел – сол тайпалардың қалдырған 

жазба ескерткіштерінің түркі тілінде, 

әсіресе көне түркілік төл әліпбиінде 

жазылуы екені даусыз. Осы тұрғыдан 

алғанда төменде ұсынылып отырған 

жазба деректер Түркі қағанатын құрушы 

тайпалардың тікелей қазақ халқына тән 

екендігін дәлелдейді.

ТІЛІМ ДЕП ТЫНЫМ ТАППАҒАН

ӨНЕР

О л   т м е н   т ү с к е н   с о ң   б а р ш а 

жиналған қауым шын ниеттерімен 

құттықтап жатты. Пиалаш шынымен 

де осындай құрметке әбден лайықты 

б о л а т ы н .   Б ұ л   к ү н д е р і   о н ы   з і 

туып- скен  ңірі ғана емес, барша 

Қазақстан халқы жақсы біледі.  йткені  

дарынды ұстаз талай байқаулар мен 

конференцияларда мазмұнды баяндама 

жасап,  зінің біліктілігі мен білігін 

к рсетіп жүр. 

Ұ л а ғ а т т ы   ұ с т а з   П и а л а ш 

Сүйінкинаны біздің журналистер 

қауымы да құрметтейді.  йткені қолы 

бос кездері  зін толғандырып жүрген 

мәселелер жайлы қалам тартады. 

сіресе, білім саласындағы толғақты 

жайларды, ұлы тұлғалар Ыбырай 

А л т ы н с а р и н ,   М а н а ш   Қ о з ы б а е в 

ж ніндегі жазғандары кейінгі інілеріміз 

бен қарындастарымызға да қай жағынан 

болсын ғибрат екендігі даусыз.

К п жай ұстаздарға байланысты 

д е п   б о с қ а   а й т п а й м ы з .   л г і н д е й 

мұғалімдердің ой- рісінің биіктігінің 

арқасында бұлар білім ордасының 

қабырғасында жүргенде жан-жақты 

б о л ы п   қ а л ы п т а с т ы .   Та б и ғ а т т ы ң 

с ұ л у л ы ғ ы н   з е р д е л е р і н е   т о қ ы д ы . 

семдікке  те іңкәр болып  сті. 

Осы жаны жайсаң кісілер жайлы 

айтқанда замандасымыз, сонау бір 

жылдары  зіне орыс тілі және қазақ 

тілінен дәріс берген Қыпшақ Смағұлов 

пен Ислам Балахметовтерді ғұмыр 

бойы үлгі тұтып келеді. Ислам демекші, 

ол ұзақ жылдар бойы облыстың бас 

имамы болып қызмет атқарған Ертай 

қажының әкесі. Осы Ертайдың  зі 

Пиалаш апасынан кезінде дәріс алған. 

Ол  те ізденімпаз, мәдениетті, 

ркениетке ұмтылған ардақты жан. 

Қостанайдан білім іздеп, Алматыдағы 

қыздар педагогикалық институтына 

с т у д е н т   б о л ы п   қ а б ы л д а н ғ а н д а 

бойын ерекше қуаныш билеген-ді. 

Осы жоғары оқу орнында қазақтың 

к рнекті ғалымдары Зәки Ахметов пен 

Күләш Құнантаевалардан тағылым 

алды. Институтты аяқтаған соң, 

бірден еңбек жолын  зі түлегі болып 

табылатын Наурызым орта мектебінде 

орыс тілінен сабақ беруден бастады. 

Сол 1974-1975 оқу жылы аяқталғанда 

адал еңбегі және кәсібіне деген 

шексіз құштарлығының арқасында 

« С о ц и а л и с т і к   ж а р ы с   е к п і н д і с і » 

т сбелгісіне ие болды. 

Жалпы, ол кезінде мектепте де  те 

жақсы оқыды.  з бетінше ізденбей 

адам баласы к здеген мақсатына жете 

алмайтындығын айқын сезінді. Ауылда 

скен қазақтың қызы қалайда орыс 

тілін жетік меңгеріп шығуды үлкен 

міндет етіп қойды.  кесі қызының 

қабілетін байқап, бұған екі томдық 

орысша-қазақша с здік тауып бергені 

әлі күнге дейін есінен кетпейді.

Облысымыздағы таңдаулы ұстаз-

дардың қатарынан саналатын Пиалаш 

Сүйінкина егер ғылымға шындап ден 

қойса, докторлық диссертациясын 

б а я ғ ы д а - а қ   қ о р ғ а п   а л а р   м а   е д і 

д е г е н   о й ғ а   д а   қ а л а т ы н ы м ы з д ы 

жасырмаймыз.  йткені оның әрбір 

е ң б е г і   к е й б і р   м о н о г р а ф и я л а р ғ а 

бергісіз. Осы кезге дейін 300-ге тарта 

мақаласы жарық к ріпті. Қазақтың ұлы 

ағартушысы Ыбырай Алтынсаринге 

арналған танымдық дүниелерінің 

зі 20-дан асады. Бүгінде «Қазақ 

тілі мен әдебиеті орыс мектебінде» 

д е п   а т а л а т ы н   р е с п у б л и к а л ы қ 

ғылыми-педагогикалық ақылдастар 

а л қ а с ы н ы ң   м ү ш е с і .   К е й і п к е р і м 

әлемдегі, еліміздегі болып жатқан игі 

згерістер мен жаңалықтарға үнемі 

к ңіл б ліп отырады. Облыстағы 

барлық руханият саласында жүрген 

азаматтармен сыйласады. Олардың 

мерейтойларында  зінің шынайы 

құттықтауын білдіреді. 

Үстіміздегі жылы 70 жасқа толып 

отырған к рнекті ақын Серікбай 

Оспановтың таяуда ғана «Балауса» 

байқауында Бас жүлдеге ие болуына 

байланысты бір қарындасы ретінде 

ыстық ықыласын білдірді.

Ең бастысы, Пиалаш  з ана тілінің 

шын мәніндегі жанашыры. Туған 

тіліне менсінбей қарайтын азаматтарға 

намыстарына тимейтіндей етіп пікірін 

білдіреді.  рине, ондай шындықты 

біреу қабылдайды, енді біреуі  зінше 

ренжіп жатады. 

Дегенмен де, мемлкеттік тілдің 

м ә р т е б е с і   ү ш і н   ұ л а ғ а т т ы   ұ с т а з 

әрқашанда шындықты жасырмай,  

бетке айтып салады. Осындай әділдігі, 

шыншылдықты сүйетіндігі үшін де 

к птеген замандастары оған үлкен 

құрметпен қарайды. 

Күнделікті қызметінде ұлы педагог-

тардың ұлағатты с здеріне сүйенеді. 

сіресе, «Қалын мал» романының 

авторы, педагог-жазушы Спандияр 

К беевтің  шпес мұраларынан к п 

тағылым алады.  Бүгінгі таңда мұғалім 

м ә р т е б е с і   ж а й л ы   д а   ж и і   ә ң г і м е 

болатындығы да ақиқат. 

З а м а н д а с ы м ы з   « М ұ ғ а л і м   – 

мектептің жүрегі» деген қағидаға 

толық қосылады.  зі әріптестеріне 

ж ұ р т ш ы л ы қ   т а р а п ы н а н   а б ы р о й 

м е н   б е д е л ,   ә с і р е с е ,   б і л і м - б і л і к , 

кәсіби шеберлік арқылы келтіндігін 

жасырмайды. Сондықтан мұндай 

мамандық иелері ғұмыр бойы тыным 

таппай ізденіп  туі қажет деп есептейді. 

Мұғалім шәкірттеріне қай жағынан 

болсын  неге к рсетуі қажет емес пе? Ол 

«Қазақстан» ұлттық телеарнасындағы 

«Айтуға оңай», «Ұлт мақтанышы», 

«Жарқын бейне», «С нбес сәуле», 

«Келбет» секілді танымдық-тәрбиелік 

маңызы зор бағдарламаларынсыз 

бүгінгі ұстазды к з алдына елестете 

алмайды. 

Сондай-ақ шәкірттерінің  мірде 

биік нәтижелерге жетуі – ұстаз үшін 

қ а ш а н   д а   ү л к е н   м ә р т е б е .   з і н і ң 

алдынан тәлім алған Е.Некрасова, 

М . Б р у н и х и н а ,   Л . Х о д ж а х м е т о в а , 

Л.Нұрадинова, М.Нұртазаева секілді 

оқушылары ұстаз еңбегін ақтады. Олар 

ұдайы ізденістің арқасында облыстық, 

республикалық деңгейдегі байқауларға 

қатысып, жүлделі орынға ие болғанда 

мұның т бесі к кке жеткендей күй 

кешті. 

Бедел қашанда адал еңбекпен келеді. 

Кәсіптік білім беру саласында қызмет 

етіп келе жатқанына 20 жылдан асты. 

Осы кезең ішінде «Үздік сабақ – 2005», 

«Үздік кәсіптік қазақ тілі оқулығы» 

республикалық байқауларында 1 және 

3-орынды иеленіп, 300 мың теңге 

грантқа ие болды. 

Оқулық және әдістемелік оқу-

құралдарын жазуда да еліміздегі барша 

әріптестеріне  неге. Мәселен, ол бірге 

қызмет атқаратын Б.Нұрымова екеуі 

«Кәсіптік қазақ тілі» деп аталатын 

оқу құралын жазған еді. Ол осыдан 

алты жыл бұрын Астана қаласында 

жарық к рді. Сонымен қатар «Омоним 

қосымшалары» деп аталатын оқу-

әдістемелік құралын сәтті қорғап, 

арнайы куәлік алды. 

Еліміздегі тіл жанашырлары Асылы 

Осман, Розақұл Халмұрадов, Максим 

Рожин, Мая Веронская, У.Фиерман 

с ы н д ы   т ұ л ғ а л а р   ж н і н д е   к і т а п 

құрастырды.  зі қызмет атқаратын 

к о л л е д ж д і ң   7 5   ж ы л д ы ғ ы н а   о р а й 

фотоальбом шығаруды да жоспарлап  

отыр. Міне, біздің Пиалаш Сүйінкина 

осындай еңбекқор ұстаз. 

жүктеу/скачать 20,3 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: