Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі ы. Алтынсарин атындағЫ Ұлттық білім академиясы ресей федерациясының білім және ғылым министрлігі

137

mentalis), всей картины мира, отраженной в человеческой психике [1, с. 89]. 

Концепты  в  современной  лингвистике  понимаются  как  смыслы,  которыми  оперирует  человек  в 

процессах когниции, т.е. познавательной деятельности, и которые отражают содержание опыта и знания всей 

человеческой деятельности и процессов познания мира. 

Всю познавательную деятельность человека (когницию) можно рассматривать, как развивающую умение 

ориентироваться в мире, а эта деятельность сопряжена с необходимостью отождествлять и различать объекты 

внешнего мира, которые наделены своими маркерами, т.е. словами. 

Предполагается, что наилучший способ описания и определения природы концепта обеспечивает язык. 

Лингвистические методы, используемые для описания лексической семантики языковых единиц. При этом 

становятся  методами  лингвокогнитивного  исследования.  Когнитивная  лингвистика  исследует  семантику 

единиц, репрезентирующих (объективирующих, вербализующих, овнешняющих) в языке тот или иной концепт. 

Исследование  семантики  языковых  единиц,  объективирующих  концепты,  позволяет  получить  доступ  к 

содержанию концептов как мыслительных единиц. Концепт и значение в равной мере явления когнитивной 

природы. Значение есть часть концепта как мыслительной единицы, закрепленная языковым знаком в целях 

коммуникации [2, с. 6]. 

В качестве простейших Е.С. Кубрякова считает концепты, представленные одним словом, а в качестве 

более сложных – те, которые представлены в словосочетаниях и предложениях. Другие ученые полагают, 

что часть концептуальной информации имеет языковую «привязку», т.е. способы их языкового выражения, 

но  часть  этой  информации  представляется  в  психике  принципиально  иным  образом,  т.е.  ментальными 

репрезентациями другого типа – образами, картинками, схемами и т.п. [1, с. 90]. 

Таким образом, можно утверждать, что концепты вербализуются в виде ядерных лексем, фразеологических 

единиц,  паремий  и  т.д.  Когнитивная  лингвистика  исследует  семантику  единиц,  репрезентирующих 

(объективирующих, вербализующих, овнешняющих) в языке тот или иной концепт. 

Концептологический анализ даёт возможность выявить коннотативные значения и ассоциативные связи 

анализируемого концепта, а не только те значения, которые зафиксированы в словарях и тезаурусах. При 

сопоставлении семантических структур лексем life/жизнь/ҳает в исследуемых языках можно увидеть больше 

сходства,  чем  различия,  хотя  они  относятся  к  неродственным  языкам.  Сравнение  случаев  вербализации 

«life»,  «жизнь»,  «ҳаёт»  показало  присутствие  одинаковых  концептуальных  признаков,  составляющих  ядро 

этого концепта. Эти признаки можно свести к следующим: 

ЖИЗНЬ: 1) совокупность явлений, происходящих в организмах, особая форма существования и движения 

материи, возникшая на определенной ступени ее развития; 2) физиологическое существование человека, 

животного  –  Единственным  признаком  жизни  было  слабое  биение  пульса;  3)  деятельность  общества  и 

человека в тех или иных её проявлениях – В конце концов человеку дана всего одна жизнь – от чего же не 

прожить её как следует? [4, c. 189]. 

LIFE: 1) the state or quality that distinguishes living beings or organisms from dead ones and from inorganic 

matter, characterized chiefly by metabolism, growth, and the ability to reproduce and respond to stimuli; 2) the 

period between birth and death. Never take life seriously. Nobody gets out alive; 3) the amount of time that 

something is active or functioning – Life goes on. People grow up, marry, die are happy or sad [3, c. 28) (Linguo 

Universal). 

ҲАЕТ:  1)  Материянинг  ўз  ривожланишининг  муайян  бир  даврида  пайдо  бўладиган  яшаш  ва  харакат 

қилиш  формаси;  тирик  организмда,  ҳайвон  ва  усимликда  содир  бўладиган  ходисалар  мажмуи;  2)  Киши 

ва  ҳайвонларнинг  физиологик  мавжудлиги,  яшаши;  тирик  мавжудотнинг  пайдо  бўлганидан,  тугулганидан 

то улганига қадар ўтадиган яшаш муддати; умр. – Унинг ҳаёти қиска бўлсада, мазмунли ўтди; 3) Киши ва 

жамиятнинг фаолияти ва яшаш йўсини; турмуш, тирикчилик [5, c. 672]. 

Следующие значения лексем life/жизнь совпадают только в английском и русском языках и отсутствуют 

в узбекском языке: 1) Реальная действительность; бытие. – В жизни, как в грамматике: исключений больше, 

чем правил. British political lives were such that it demanded a Nuremberg Rally [3, c. 83]. В узбекском языке 

для  выражения  этого  значения  используется  синоним –  турмуш:  Ўзбек  халқининг  турмуш  тарзи  бошқа 

миллатларнинг турмушидан фарқ қилади. 

2)  Оживление,  проявление  деятельности,  энергии –  Жизнь –  это  годы,  потраченные  на  преодоление 

последствий минутных слабостей. Enjoying the softness of life, the spells in the hills, the long vacations at 

home, and the pension on retirement in a nice English country [3, c. 111]. В узбекском языке это значение 

выражается синонимичным словом жон, например: Унинг келиши билан, даврага жон кирди. 

Вместе с тем наблюдаются отличия в коммуникативном характере исследуемых слов: при приветствии 

в этих языках используются разные слова для получения информации о человеке или о его состоянии: Как 

жизнь? – How are you? – Ахволингиз қандай? 

В узбекском языке лексема «ҳает» наряду с перечисленными выше, реализует следующие, отличающиеся 

от значений слов жизнь и life значения: 

138

1) Приусадебный участок, сад – Ҳовли орқасида шинамгина ҳаётчага дуч келасиз. 2) Имя собственное 

(мужское и женское) – Ҳаёт бу кунинг қалбини забт этган эди. 

Представленные в данной статье факты являются лишь первичной и базовой информацией для более 

глубокого анализа когнитивных особенностей изучаемых концептов в исследуемых языках. Дальнейшее наше 

исследование будет основано на изучении вербализации концептов life/ҳает в различных типах дискурсов. 

Литература 

1 Кубрякова Е.С., Демьянков B.З. и др. Краткий словарь когнитивных терминов. – М.: 1997. 

2  Попова  З.Д.,  Стернин  И.А.  Основные  черты  семантико-когнитивного  подхода  к  языку  //  Антология 

концептов: Сборник трудов. – Воронеж, 2005. 

3 Horne D. God is an Englishman. – Angus and Robertson LTD. 1970. 

4 Ожегов С.И. Словарь русского языка. – М.: 1960. 

5 Маъруфов З.М. Ўзбек тилининг изоҳли луғати. – М.: 1981. 

Аңдатпа. Мақалада өзбек, орыс және ағылшын тілдерінде LIFE тұжырымын вербалдаудың салыстырмалы 

талдауы қарастырылады. 

Аннотация. Данная статья посвящена сравнительному анализу вербализации концепта LIFE в английском, 

русском и узбекском языках. 

Abstract. This article focuses on the comparative analysis of verbalization LIFE concept in English, Russian 

and Uzbek languages. 

КӨПТІЛДІЛІК – ОЗЫҚ МӘДЕНИЕТТІ ТҰЛҒАНЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ НЕГІЗІ 

А.Б. Сабырова, А.К. Ташенова 

Ақмола облысы, Көкшетау қаласы, (қазақ тілінде оқытылатын) Ж. Мусин атындағы педагогикалық колледжі, 

sabyrova.а@mail.ru, tashenova_aizhan@mail.ru 

Рецензент – Л. Навий, Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті, Көкшетау қаласы 

«Тіл дегеніміз қай халықтың болмасын, 

кешегі, бүгінгі ғана емес, ертеңгі де тағдыры» 

Б. Момышұлы 

Бұл  мақаланы  «Қанша  тіл  білсең,  сонша  рет  адамсың»  дейтін  нақыл  сөзбен  бастағымыз  келіп  отыр. 

Ана тіліңде ғана емес, басқа халықтың тілдерінде сөйлеген адам тілдік шектеумен қатар, мәдени, тарихи 

шектеулерден де арылады. Себебі, басқа тілді үйренген адам сол елдің тарихы, әдебиеті, мәдениеті, салт-

дәстүрлері туралы да білім алады, яғни, екінші бір тілде сөйлеу жай ғана басқа тілді білу және пайдалану ғана 

емес, басқа ұлттың тарихын, мәдениетін игеруді білдіреді. 

Дана да, дара тұлға, атақты жазушы Б. Момышұлының жоғарыда айтылған тіл туралы пікірі тақырыбымызда 

жатқан астарлы мәселеге сай келеді. Әр халықтың тағдыры мен болашағы тіліне байланысты, тілін сақтаған 

халық елін де, жерін де сақтайды деген сөз. Демек, тілдің тағдыры да халқының қолында. 

Қазіргі заманауи уақытта елімізде тіл мәселесіне орасан зор назар аударылуда. Тіл мәселесі – саяси 

серпіліске  айналды.  Теледидар,  бұқаралық  ақпарат  құралдары,  газет  беттері  тілдік  тақырыпта  әр  түрлі 

пікірлерін  білдіріп  жарылуда.  Еліміздің  Президенті  Н.Ә.  Назарбаевтың  бастамасымен  қазақ  қоғамында 

үштұғырлы  тіл  саясаты  орнағанын  баршамызға  мәлім.  Президентіміз  2007  жылғы  «Жаңа  әлемдегі  жаңа 

Қазақстан» атты халыққа Жолдауында айтқандай: «Қазақстан бүкіл әлемде халқы үш тілді пайдаланатын 

жоғары білімді ел ретінде танылуға тиіс. Бұлар: қазақ тілі – мемлекеттік тіл, орыс тілі – ұлтаралық қатынас 

тілі және ағылшын тілі – жаһандық экономикаға ойдағыдай кірігу тілі» [1]. 

Қазақстандағы көпұлттылық жағдайында «Тілдердің үштұғырлығы» мәдени жобасы жоғарыда айтылған 

Президенттің  халыққа  Жолдауында  туындаған.  Бұл  идея  Қазақстан  елінің  бәсекеге  қабілеттілігін  құруға 

және  дамытуға  бағытталған  ұлттық  идеологияның  бөлігі  болып  табылады.  Көптілді  оқыту  білімді,  кәсіби, 

бәсекеге қабілетті, лингвистикалық біліктілігі жоғары дамыған жастардың қалыптасуына септігін тигізетін 

тұжырымдама болып саналады. Осы орайда үш тілде (қазақ, орыс, ағылшын) бірдей оқыту көптілді оқыту 

бағдарламасының бірегейлігін білдіреді [2]. 

Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беру тұжырымдамасының негізгі мақсаты – білім 

беру жүйесінің барлық деңгейінде қоғамның талаптарына сәйкес білімді, біліктілігі жоғары, бәсекеге қабілетті, 

қазіргі жылдам өзгеріп отыратын дүние жағдайларында алынған терең білімін, қажетті дағдыларын тиімді 

139

түрде жүзеге асыратын және еркін бағдарлайтын, өзін-өзі дамытуға және өз бетінше дұрыс, адамгершілік 

тұрғысынан жауапты шешімдер қабылдауға дайын қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру. Бұл тұжырымдамаға 

сәйкес азаматты қалыптастыру әрине, оның білімі мен көптілділігіне байланысты. Ағылшын тілінің әлемдік 

тіл  ретінде  атануы,  оны  білген  азаматтың  үлкен  мүмкіндіктерге  қолжетімділігін  арттыратыны  баршаға 

мәлім. Демек, балаларға үш тілді игерту, ол еліміздің сындарлы мақсаты ғана емес, ол – заман талабы және 

қажеттілігі [3]. 

Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың «… еліміздің маңызды құндылықтарының бірі және басты артықшылығы – 

көпұлттылық пен көптілділік» деп айтуы оның көптілді білімді дамытуға жіті назар аударғанын меңзейді. 

Президент  жүктеген  тапсырмаларға  сәйкес,  Тілдерді  қолдану  мен  дамытудың  2011-2012  жылдарға 

арналған  мемлекеттік  бағдарламасы  мен  «Тілдердің  үштұғырлығы»  мәдени  бағдарламасында,  Қазақстан 

Республикасында  білім  беруді  дамытудың  2011-2020  жылдарға  арналған  мемлекеттік  бағдарламасында, 

2020 жылға қарай «... барша қазақстандықтар қазақ тілін, орыс тілін 95% және 25% – ағылшын тілін меңгеруі 

тиіс» деп айтылған [4]. 

Кез-келген  қоғамда  азаматтық  пен  ұлтжандылыққа  тәрбиелеудің  негізгі  факторлары  өз  елінің  тіліне 

деген құрмет болып табылады. Бала тілді неғұрлым ерте жастан үйренсе, соғұрлым ол оны жеңіл меңгереді. 

Білім беру саласына үш тілге үйретуді енгізу қазіргі кезеңде мектепке дейінгі ұйымдардың міндеттерінің бірі 

болып табылады. Кішкентай жасынан бастап, балабақшаға келген күндерінен бастап балалардың шетел және 

басқа тілдерге қызығушылықтарын арттырып, үштілділік арқылы тәрбиелеу керек деген пікірлер қалыптасуда. 

Балалар осы тіл үйрену оқу іс-әрекеттеріне қызығушылықпен қатысады. 

Алайда,  жоғарыда  айтылған  пікірге  қарама-қарсы  тілді  ерте  жастан  бастап  үйрету  мектепке  дейінгі 

білім берудің мазмұнын қиындатады және «баланы балалық шақтан айырады» деген пікір бар. Алайда, осы 

саладағы  отандық  және  шетелдік  зерттемелер  тілді  ерте  жастан  үйрету  білім  беру  үрдісі  дұрыс  бағытта 

ұйымдастырылса, балаларды дамытады, олардың білімдік және мәдени деңгейін арттыратыны дәлелденген. 

6000  бала  қатысқан  Англия  және  Уэльстің  мектептерінде  өткізілген  эксперименттің  нәтижесінде  шетел 

тілін оқыту ана тілін білуге жақсы әсер ететіні белгілі болды, әлсіз қабілеттері бар көптеген балалар шет 

тілінде сөйлеудің жақсы деңгейін көрсетті. АҚШ және Канада елдерінің алдыңғы қатарлы университеттері 

екі тілді балаларда когнитивтік қабілеттер бір тілді балаларға қарағанда жақсырақ дамитынын көрсетті. Л.С. 

Выготский және Л.В. Щерба сияқты атақты отандық ғалымдар ана тілінің дамуына екінші тіл жақсы әсер 

ететінін дәлелдеген. Ресей Федерациясында орналасқан Ғылыми-зерттеулік институты шет тілдерін үйрету 

зертханасының ұжымы өткізген көпжылдық эксперименталдық оқытудың нәтижесінде, «пәннің балаларға 

жақсы әсер етуі: олардың жалпы психикалық дамуының (ес, зейін, ойлау) жұмысына, балалардың әр түрлі 

жағдайларда өзін-өзі ұстау, ана тілін білу, балалардың сөйлеуін дамытады» деп дәлелденді [6, 38]. 

Шетелдік және отандық ғалымдар мен педагогтардың зерттеулері мен жетістіктері балалардың шет тілін 

меңгеру мен әлемді тану мүмкіндіктері өте жоғары екенін көрсетеді. Мектепке дейінгі жас тіл меңгеруге 

әсіресе қажетті жас деп есептеледі. Бұл жерде осы жаста білім беруді интенсивті түрде өткізудің қажеттілігі 

туындайды. 

Шет  тілін  үйретудің  баланың  жалпы  дамуына  әсері  бойынша  зерттемелер  аяқталған  деп  есептеуге 

болмайды, алайда, шет тілін оқыту баланың тұлғасын қалыптастыруға жағымсыз әсер етпейді екенін айту 

мүмкін болып табылады. Эксперименттік мектептердің нәтижелеріне сүйенсек, шет тілін үйрету балалардың 

дамуына  жақсы  әсер  етеді  деп  айтуға  болады.  Теорияға  сүйенетін  болсақ,  отандық  (Л.С.  Выготский,  С.И. 

Рубинштен) және шетелдік психологияда (Б. Уайт, ДЖ. Брунер, В. Пенфильд, Р. Робертс, Т. Элиот) бала ересек 

адамға қарағанда шет тілін оңайырақ меңгеретіні туралы мәлімет бар [7, 217]. 

Ғалымдарымыздың  зерттеуінше,  бала  жас  кезінде  тілді  қиналмай  еркін  меңгереді,  бүлдіршін  жаста 

меңгерілген  білімнің  іргетасы  берік,  мықты  болады.  Балалардың  бірнеше  тіл  білуі  олардың  танымдық 

көкжиегінің кеңеюіне де игі әсерін тигізеді. Шет тілін ерте жастан оқытудың маңыздылығы да сол балалар 

тоғыз жасқа дейін сөйлеу шеберлігінің маманы, олардың миының тілге арнайы икемді болуы, бірақ ол есейе 

келе төмендей түсетіні анықталған. Сондай-ақ, ерте жастан балаға шет тілін оқыту, баланың сурет салу, сөйлеу, 

есептеу қабілетінің шетел тілімен байланысты жоғарылайтыны басқа балалармен салыстырғанда денгейінің 

жоғары екендігі байқалған. 

Елімізді көпмәдениетті тұлғаны қалыптастырудың негізі – көптілділік екені дәлелденіп отыр. Көптілділік 

өзара байланысты және бір-біріне тәуелді әлем жағдайында оқушыларды тәрбиелеудің негізгі құралы болып 

табылады. Көптілді оқытуды біз бірнеше тілдерді меңгеру арқылы әлемдік мәдениетке мақсатты түрде ену, 

онда игерілген тілдер арнайы білім саласымен сусындаудың, әр түрлі елдер мен халықтардың мәдени-тарихи 

және әлеуметтік тәжірибесін меңгерудің тәсілі ретінде түсінеміз [8, 14]. Екі тілді білетін адамды билингв деп 

атайды, екі тілден артық тіл білсе, оны полилингв, ал алты тілден көп тіл білетін адамды полиглот дейді. Әлемде 

қостілділікті де, көптілділікті де қолдау керек деген пікірмен бағалайды. Себебі, билингв пен полилингвтердің 

мүмкіндіктері мен артықшылықтары зор болып келеді. Осы полилингвтердің артықшылықтарын қарастырып 

кетсек: 

140

1. Көптілді тұлғаның ақпараттық кеңістігі кеңейеді, олар мол ақпаратқа ие болады; 

2. Көптілділік ойлау, есте сақтау қабілеттеріне жасалған жаттығу болғандықтан, тұлғаның логикалық ойлау 

жүйесі жақсы жетіледі; 

3. Дивергентті ойлау қабілеті жоғары болғандықтан, шығармашылығы, креативтілігі ерекше болады; 

4. Әлемдік мәдениетті жетік біледі, жақсы түсінеді; 

5. Тілтабысқыш, ерекше бейімделгіш келеді; 

6. Еңбек нарығында жоғары сұранысқа ие болады; 

7. Кез келген мәселені талдауға, зерделеуге, салыстыруға бейімделгіш болып келеді. 

Көптілділер мен қостілділердің есте сақтау қабілеті жоғары, өнертапқыштығы, ойлау қабілеті зор, сапалық 

қасиеттері мол болады. 

Сонымен  қатар,  көптілділік  пен  қостілділіктің  кері  әсері,  қарсы  жақтарын  зерттегенде,  төмендегідей 

кемшіліктерді айтуға болады: 

1. Бір тұлға бірнеше ұлттық мәдениеттің белгілерін өз бойына толығымен сіңіре алмайды; 

2. Полилингв адамның мінезі ұлттық сипаттан өзгешелеу болып қалыптасады және бұл ұлт менталитетін 

өзгертеді; 

3. Адамның өмір салты басқа ұлттық мәдениеттің әсерінен түбегейлі өзгереді; 

4. Тұлғаның өзін-өзі ұстауы, өмірлік ұстанымы, қызығушылықтары өзгеріске ұшырайды; 

5. Өз ұлтының құныдылықтарынан басқа ұлттың құндылықтарын жоғары қоюы мүмкін; 

6. Өз жеке басының қай ұлтқа сыйымды екендігін айыра алмай қалуы; 

7. Өзгелерге деген менсінбеушілік сезімі пайда болуы мүмкін; 

8. Адамның тілі мен жан дүниесі шұбарланады [9]. 

Заманауи  жаһандану  жағдайында  ағылшын  тілінің  рөлі  күшеюде,  ағылшын  тілін  еркін  меңгеру 

инновациялық  технологияларды  игеруге,  экономикалық  және  әлеуметтік  жобаларды,  ғылыми  идеяларды 

және білім бағдарламаларын жүзеге асыруға мүмкіндік беретіні белгілі. Осыған орай, еліміздің азаматтары 

табысты,  бәсекеге  қабілетті  болуы  үшін,  әлемдік  ғылымды  тану,  шетелдік  білім  кеңістігінде  өз  қабілетін 

танытуға  мүмкіндік  алуы  үшін  көптілділіктің  қажет  екеніне  көзіміз  жетіп  отыр.  Әсіресе,  Қазақстандағы 

көпшілік халық билингв болып келгендіктен, оларға полилингв және полиглот болу үшін зор мүмкіндіктер 

ашылған, қажетті жағдай жасалған. Көптілділік тек көп тілді болуды ғана емес, сонымен бірге, көп мәдениетті 

тұлғаны қалыптастыру және дамытуды білдіреді. Сондықтан, жас ұрпақ ана тіліне деген сүйіспеншілігі мен 

құрметін жоғалтпай, өзге тілдерді оқып-білуге деген қызығушылықтары мен ұмтылыстарын арттырып, білімді 

де, озық ұрпақ болып қалыптасуына бағыттауымыз жөн. 

Қолданылған әдебиеттер тізімі 

1 Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы, Астана қ., 2007 жылғы 28 ақпан. 

2 «Тілдердің үштұғырлығы» мәдени бағдарламасы. 

3 Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамытудың тұжырымдамасы. 

4  Қазақстан  Республикасындағы  «Тілдерді  қолдану  мен  дамытудың  2011-2020  жылдарға  арналған 

мемлекеттік бағдарламасы». 

5  Қазақстан  Республикасында  білім  беруді  дамытудың  2011-2020  жылдарға  арналған  мемлекеттік 

бағдарламасы. 

6 Обучение иностранному языку дошкольников. Обзор теоретических позиций. // Иностранные языки в 

школе. -№1. 1990. -С. 38 – 42. 

7 Пенфильд В., Робертс Л. Речь и мозговые механизмы. – Л.: Медицина, 1964. – 217 с. 

8 Солташұлы Ы. Заман Талабы – Көп Тілді Болу. // Ақиқат. 26 қараша- 2012 ж. -№ 11. – Б. 14-15. 

8 Kazinform Халықаралық ақпараттық агенттігі, «Көптілділікті ұлттың өркендеуі, рухани баюы үшін қол-

дануымыз қажет» атты батысқазақстандық ғалым А. Әбділмановтың мақаласы. 

Аңдатпа.  Бұл  мақалада  үштілділік  тұжырымдамасының  аспектілері,  оны  дамыту  үшін  жасалған 

бағдарламалар, көптілділіктің ерекшеліктері мен кемшіліктері қарастырылады.

 

Аннотация. В данной статье рассматриваются аспекты трехъязычия, программы, выработанные по его 

развитию, особенности и противоположные стороны полиязычия. 

Abstract. In the given article aspects of trilingualism, programmes that are worked out for its development, 

advantages and disadvantages are examined. 

141

АҒЫЛШЫН, ҚАЗАҚ ЖӘНЕ ОРЫС ТІЛДЕРІНДЕГІ «ОЙЛАУ» КОНЦЕПТІ 

Б.А. Садықбекова, А.Т. Абраш 

М.Х. Дулати атындағы Тараз мемлекеттік университеті, Тараз қ. beksadyk@mail.ru, arayka_kz@mail.ru 

Рецензент – Ж.А. Исмаилова, доцент, ф.ғ.к., М.Х. Дулати атындағы Тараз мемлекеттік университеті, Тараз қ. 

Кoнцeпт идeaлды дүниeнiң ныcaны peтiндe тaнылып, cубьeктiнiң дүниe туpaлы түciнiгiндe қaлыптacaды. 

Кoнцeпттің нысаны peтiндe бeлгiлi бip мәдeниeттi тaнытатын, жaлпыxaлықтық ұғымдapды тaни aлaмыз [1]. 

Кoнцeпт – бұл бeлгілi бip этнoмәдeниeттi caқтaушылapды cипaттaйтын нeмece oндaғы лингвoмәдeни epeк-

шeлiктepдi aйқындaйтын ceмaнтикaлық бiлiм [2]. 

Жалпы концепт ментальдық ұғым, яғни адам санасымен, интеллектісімен тығыз байланысады. Ментальдық 

ұғым  деп  адамның  ойлау  қабілеті  мен  ортақ  руханиятын  айтамыз.  Ол  психика,  ақыл  немесе  адамның 

функционалдық аспектісімен (қабылдау, қиял, жады, сезім) бірегей байланыста. 

Зерттеу  жұмысындағы  қаралып  отырған  мәселе  –  «ойлау»  концепті.  Aдaмның  oйлaу  қaбiлeтiн  лoгикa 

зepттeйдi, яғни aдaмның oйы – ғылымның зepттeу oбьeктici. Oйлaу - дүниeнiң aдaмның миындa бeйнeлeнуi, яғни 

oйлaу, дүниeтaнудың нәтижeci жәнe дүниeнi тoлығыpaқ тaнудың құpaлы. Ceбeбi зaттap мeн құбылыcтapдың 

ceзiм мүшeлepi apқылы бiлугe бoлмaйтын iшкi қacиeттepiн aқылғa, oйғa caлу apқылы тaнимыз. 

Салыстырып отырған үш тiлдe де oйлaу концепті – бipeу нeмece бip нәpce жaйындa oйдың қaлыптacуы 

деген басты мағынаны білдірді. Oйлaу мeнтaльды ұғым бoлғaндықтaн үш тiлдiң дeфиницияcындa дa oйлaу – 

aқылғa caлaтын, интeллeктiмeн бaйлaныcты пpoцecc болып келетіні анықталды [3]. 

Үш  тілдегі  ойлау  концептінің  грамматикалық  функциясын  анықтауда  келесі  нәтижеге  қол  жеткізілді. 

Ағылшын тіліндегі to think сөзімен орыс тіліндегі думать сөздерінің грамматикалық функциясы ұқсас болып 

келеді, қос тілде де алынған сөздер префикстер мен суффикстердің жалғануымен жасалады. Ал, қазақ тілінде 

префикс  формасы  жоқ.  Ағылшын  және  қазақ  тілдеріне  қарағанда  орыс  тілінде  думать  сөзімен  түбірлес 

сөздер басым болып келеді. Үш тілдегі «ойлау» сөзінен таралған сөздер зат есім, етістік, сын есім сияқты сөз 

таптарында кездеседі. Алайда, орыс және қазақ тілінде үстеу бар болса, ағылшын тілінде бұл сөз табынан 

болған түбірлес сөз құралмайтыны анықталды. 

Үш тілдің ойлау концептісін талдауда біз олардың фразеологиялық тіркестерде және мақал-мәтелдерде 

кездесетін түрлерін әдеби шығармалардан, сөздіктерден алып талдау жасадық. Жиналған материалдарды үш 

түрге бөліп қарастырдық. 

Бірінші түр – тек бір ғана тілде кездесетін фразеологиялық бірліктер және мақал-мәтелдер. Мысалы: 

Ағылшын тілінде: (тіркес) put уоur thinking cap on, think outside, the thinking man`s/ woman`s crumpet; (мақал-мә-

тел) treat thought as guests and wishes as children; the wish is the father to the thought;manу books do not use 

up words, manу words do not use up thought; if уou think about something too long, good thoughts will disappear;a 

needle cannot hold two threads or mind two thoughts; better to be thought a fool, than to open уour mouth and remove 

all  doubt.  т.с.с.  Казақ  тіліндегі:  (тіркес)  ақылы  алпыс  жаққа  жүгірді,  миы  қатты,  шақшадай  басы  шарадай 

болды; (мақал-мәтел) көп oйлaғaн тaбap, көп үpлeгeн жaғap; ақыл-oйғa тoймac, қacқыp қoйғa тoймac; ой-oй-

дaн шығaды, oйлaмaca қaйдaн шығaды; түйipдeй бoлca дa түйiндi oйың бoлcын; көп oйлacaң – дaнa бoлcaың, 

көп oйнacaң – бaлa бoлcың; су түбiнe жeтпeйciң, бoйлaғaнмeн, oй түбiнe жeтпeйciң, oйлaғaнмeн; ақылдығa cөз 

aйтcaң, aз oйлaнып бiлeдi, aқылcызғa cөз aйтcaң, тыңдaйды дa күлeдi; еpдiң жaқcыcы eлiмeн oйлacaды, әйeлдiң 

жaқcыcы epiмeн oйлacaды т.с.с. Орыс тіліндегі: (тіркес) голова соломой набита, умa пaлaтa, бeз цapя в гoлoвe, 

блecнуть умoм; (мақал-мәтел) в умнoй бeceдe – умa нaбиpaтьcя, a в глупoй – cвoй pacтepять; думaют думу бeз 

шуму; зaйцa нe вepтeл пocaдили, a oн вce думaл чтo c ним шутят; к шубe умa нe пpишьёшь; кopoткую peчь 

cлушaть xopoшo, пoд дoлгую peчь думaть xopoшo; птицa xopoшa пepoм, a чeлoвeк – умoм; лучшe c умным 

пoтepять, чeм c дуpaкoм нaйти т.с.с. 

Екінші түр – екі тілде ғана сәйкес болып келетін тіркестер және мақал-мәтелдер. Мысалы, (тіркес) food for 

thoughts – пища для раздумий, think out loud – думать вслух; (мақал-мәтел) little things amuse little minds – ойға 

олақ, сөзге шорқақ; he who says what he likes, shall hear what he doesn`t like – ойланбай сөйлеген ауырмай өледі; 

if a thing is worth doing, it is worth doing well – оймақ пішсең де ойлап піш; he that hesitates is lost – ойшы ой 

ойлағанша тентек ісін бітірер т.с.с. 

Үшінші түрі – үш тілде де бірдей кездесетін фразеологиялық бірліктер және мақал-мәтелдер. Алынған 

мысалдарды екі топқа тағы бөліп қарастырдық: а) семантикасымен ұқсас тіркестер және мақал-мәтелдер; б) 

әрі семантикасымен, әрі компоненттерімен үш тілде де ұқсас келетін тіркестер және мақал-мәтелдер. 

а)  семантикасымен  ұқсас,  бірақ  компоненттері  әртүрлі  болып  келетін  тіркестер  мен  мақал-мәтелдер: 

(тіркес) think big – үлкен жоспары болу – иметь грандиозные планы; think nothing of it – арзымайды – ничего 

страшного; (мақал-мәтел) First think and then speak –жеті рет өлшеп бір рет кес – семь раз отмерь, один раз 

отрежь; As the fool thinks, So the bell clinks – жарымға жаза жоқ, жындыға сот жоқ – дуракам закон не писан; 

142

If things were to be donetwice all would be wise –кеңесіп пішкен тон келте болмас – задним умом всяк крепок; 

Learn to say before you thing – кең ойлаған, кем ойламас – сперва подумай, а там и скажи; Think today and speak 

tomorrow – орынсыз сөз орға жығады – не подумав не говари; Four eyes see more than two –кеңесіп пішкен тон 

келте болмас – ум хорошо а два лучше т.с.с. 

б) әрі семантикасы, әрі компоненттері де ұқсас, бірдей болып келетін тұрақты тіркестер: (тіркес) think 

ahead - алдын-ала ойластыру – думать вперед; to have something in his mind – басында бір ой бар – у него 

какая-то мысль в голове; think through – жақсылап ойластыру – тщательно обдумать; (мақал-мәтел) speaking 

without thinking is shooting without aiming – ойламай сөйлеу көздемей мылтық атумен тең – говарить не думая 

– то же самое что стрелять не целясь; the fool does think as he is wise, but the wise man knows himself to be a 

fool – ақылды көндім десе, ақымақ жеңдім дейді – дурак считает себя умным, а умный признает себя глупым; if 

we can`t as we would, we must as we can – ойлағаныңдай болмаса, қолыңнан келгеніңді істе - если нельзя делать 

то что хочешь, нужно делать то что можешь іс т.с.с. 

Сонымен, талданған тіркестерді саралай келе жалпы ойлау концептімен құралатын тұрақты тіркестердің 

көлемі  үш  тілде  де  шағын  екенін  айта  аламыз  және  олардың  үш  тілде  де  әрі  семантикасымен,  әрі 

компоненттерімен сәйкес құрылған тіркестердің аз болып келуі заңдылық деп есептейміз. Олардың жалпы 

саны – 5. Ал, мақал-мәтелдердің жалпы саны – 9. 

Ойлау  концептісін  талдауда,  модельдеу  жүйесі  кеңінен  қолданылды.  Ойлау  сөзі  дене  мүшелерімен 

байланысты. Мысалы, үш тілде де ойлау баспен, мимен тікелей модельденеді. Бұдан бөлек, ақыл, ес, жады, 

оймен  байланыстырылады.  Жоғарыдағы  алынған  барлық  фразеологиялық  бірліктердің  және  мақал-

мәтелдердің  модельдерін  келесідей  төрт  түрге  бөліп  қарастырып  олардың  жалпы  саны  кестеде  берілді: 

thought – ой – мысль, brain – ми – мозг, mind – ақыл – ум, head – бас – голова. 

«Thought – ой – мысль» моделі: 

Фразеологизмдік бірліктер

Мақал-мәтелдер

Ағылшын тілі

food for thought; 

have second thoughts 

Be careful what уou think, because уour 

thoughts run уour life 

Қазақ тілі

Oйы aуды 

Oй бacты 

Oй жүгipттi 

(+25 фразеологизмдер) 

Oй oйлacaң, тeң oйлa 

Aқыл oйдaн apтық eмec 

Oйлaй бepceң oй дa көп 

Aқыл – oйғa тoймac, қacқыp қoйғa (+3) 

Орыс тілі

Кaкaя-тo мыcль пpoнocитcя у нeгo в 

гoлoвe 

Лeлеять мыcль 

Мыcль нe дaвaлa пoкoя (+5) 

Длинный язык да короткие мысли

Око видит далеко, а мысль еще дальше (+4) 

«Ой» моделі қазақ және орыс тілдерінде көп қолданатыны анықталды. Ағылшын тілінде «ой» моделімен 

жасалынған тұрақты тіркестер мен мақал-мәтелдер бар, дегенімен, салыстырылып отырған тілдерге қарағанда 

саны аздау. 

«Brain – ми – мозг» моделі: 

Фразеологиялық бірліктер

Мақал-мәтелдер

Ағылшын тілі  rack one`s brain

Ask for advice and then use your brain

Қазақ тілі

Ми тoлмaды

Миы қaтты 

Ми ойлағанды тіл тындырады

Орыс тілі

Шeвeлить мoзгaми

обмозговать

Волосы длинные, а мозги куриные

Кто-то шевелит мозгами, а кто-то хлопает ушами 

«Ми» моделі де интеллектпен байланысты. Үш тілде де бұл ортақ модель аз қолданылатыны анықталды. 

«Mind – ақыл – ум» моделі: 

Фразеологиялық бірліктер

Мақал-мәтелдер

Ағылшын тілі

have something in mind

 on one`s mind 

A fool utters all his mind, but a wise man 

keeps it in till afterwards 

Қазақ тілі

ақыл көзбен қарады ақылы алпыс жаққа 

жүгірді

ақыл таразысына салды 

Білімдіден ақыл шығар, ақылды қарттан 

нақыл шығар 

Ақымақ бастан ақыл шыұпас 

143

Орыс тілі

Цeпкий ум 

Умa нe пpилoжу 

Ум зa paзум зaxoдит 

Тepять ум 

Ceбe нa умe 

C умoм (+9) 

Чужoй ум – тёмный лec 

Чужoй ум нe пoпутчик 

Чужим умoм вeк нe пpoжить 

Ум xopoшo, a двa лучшe 

Ум дa paзум нaдoумят cpaзу 

Ум paзуму пoдcпopьe 

Кестеде берілгендей «ақыл» моделі орыс тілінде көп кездесетіні анықталады. Ал ағылшын тілі мен қазақ 

тілінде бұл модельдің сан шамалас болып келеді. 

«Head – бас – голова» моделі: 

Фразеологиялық бірліктер

Мақал-мәтелдер

Ағылшын тілі

put someone/something out of one`s head

Two heads are better than one

Қазақ тілі

Бacы дaғapaдaй бoлды 

Бacы дaл бoлды

Бacынa бip oй кeлдi 

Бacын қaтыpды 

-

Орыс тілі

Бeз цapя в гoлoвe 

Гoлoвa вapит 

Зaбивaть гoлoву вcякими глупocтями 

Гoлoвa cолoмoй нaбитa

Гoлoвa бeз умa, чтo фoнapь бeз cвeчи 

Мудpocть в гoлoвe, a нe в бopoдe 

У умной гoлoвы cтo pук 

Сонымен,  ағылшын  тіліндегі  интеллекті  білдіретін  «think»  сөзі  ең  өнімді  тіркестер  қатарын  құрайды. 

Ал,  қазақ,  орыс  тілдерінде  интеллектпен  байланысты  басқа  сөздер  де  (ой,  сана,  ми,  бас,  жады)  белсенді 

қолданылатыны дәлелденді. 

Интеллектіні көп жағдайда физиологиямен байланыстыратыны да айдан анық болып шықты. Мысалы; 

басы шырдай болды, басы дал болды, без царя в голове, золотая голова, a big head т.с.с. 

Ойлау концептісіндегі тіларалық фразеологилық баламаларды зерттеу нәтижесінде олардың ұқсастықтары 

мен айырмашылықтарын байқадық. Олардың негізінде ортақ заңдылықтар жатыр. Үш тілдердегі ұқсастықтар 

мынадай себептерге байланысты: 



Дүниенің бір екендігі, ондағы құбылыстардың ұқсастығы, яғни халықтар бір-бірінен алыс-жақын 

болғанымен, дүниетанымы, мәдениеті, дәстүрі, көзқарастары ұқсас болып келуі; 



Жалпы адамның интеллектінде, физиологиясында біркелкілік болуы; 



Образдарында, ассоцияциянда ұқсастық болуы. 

Сонымен, жұмысты қорытындылай келе, ой немесе ойлау деген үш тілде де дефинициясы бір, фразеологияда 

және  паремиологияда  ұқсастықтары  бар  соматизммен  тіркесіп  айтылады.  соның  ішінде  бас  пен  мидың 

қатысумен жүзеге асатын процесстер басым болып келеді. Алайда, ойлау үш тілде бір процесс болғанымен, 

ерекшеліктері байқалады. Үш ұлттың менталлитетінің, қоршаған ортасының және ұлттық психологиясының 

өзгешелігі адамдардың ойлауына әсер етіп, айырмашылықтар тудырады. 

жүктеу/скачать 23,53 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: