Қайымдасу тәсілдерінің қайнар көзі және қалыптасу кезеңдері

25 
ой түю, топшылау, талдау жасау бір күннің, не бір жылдың жұмысы емес» [13, 
3 б.] – деп жазылған пікір күні бүгінге дейін сол проблемалық қуатында тұр.
Жазушы С.Мұқановтың өзі де «Айтыстар туралы» мақаласында: «Айтыс 
қазақтың ескі заманнан келе жатқан ауыз әдебиетінің кең бір саласы. Бірақ ХІХ 
ғасырдың ар жағындағы айтыстар («Бәдік», «Жар-жар», «Ақбала-Боздақ», т.б.) 
қазіргі заманға өте аз жеткен және халық фольклорына айналып, шығарушы 
ақыны ұмытылған айтыстар» [12, 5 б.], – деп қана атап өтеді.
Айтыстың даму жолдарын жан-жақты зерттеп, алғашқы жүйелі ғылыми 
еңбек жазған М. Жармұхамедов пікірі де жоғарыда келтірілген байламдардан 
алыс кете қоймаған. «Арғы тегі тым әрідегі көне дәуірде туып, ХІХ ғасырдың 
екінші жартысында айтыстың «Біржан-Сара» секілді классикалық үлгісіне 
келіп ұласқан бұл жанр бірден қалыптаса қойған жоқ, ол ұзақ ғасырлар бойы 
даму процестерінің өзіне тән сан қилы кезең жолдарын басынан өткізе отырып 
шыңдалды, бірте-бірте кемелденіп өзінің шырқау биігіне жетті. Бұл жәйт бір 
ғана айтыс емес, әдебиеттің өзге жанрларына да қатысты ортақ заңдылық» – 
дей келіп, бұл мәселе туралы пікірін былайша түйіндейді: «Ақындар 
айтысының алғашқы бұлақ – бастауы сонау тұрмыс-салт жырларынан, яғни 
халық поэзиясының шағын түрлерінен басталады. Екіұдай болып хормен 
орындалатын үйлену-салт өлеңдері («Жар-жар») мен ескі діни наным-
ұғымдарға байланысты туған дәстүрлі жырлар («Бәдік») немесе Наурыз 
мерекесіне сәйкес бата-тілек үлгісіндегі кезектесіп айтылатын өлең-жырлар, сөз 
жоқ, айтыс жанрының бастапқы негізін қалаған»[15, 19 б.]. 
Зерттеушілердің осы пікірлерін негізге ала отырып, қайымдасу тәсілдерінің 
алғашқы нышандарына төмендегіше болжамдар жасауға болады. Айтыстың 
көне түріне жататын «Бәдік», «Жар-жар», «Тұрмыс-салт жырларының» 
мазмұнына зер сала отырып, қайымдасудың пайда болуын шамамен ІХ-Х 
ғасырлар кезеңімен, яғни, қазақ жеріне ислам дінінің қанат жаю дәуірімен 
тұстас алып қараған дұрыс сияқты. Өйткені, көне айтыс түрлерінде кездесетін 
түркі халқының исламға дейінгі наным-сенімдері осындай ойға итермелейді. 
Айтыстың ежелгі сөз қағысу үлгілерінде кездесетін «Көш, көш», «Алас, алас» 
сөздері түркілік наным-сенімнің исламға дейінгі сипатын танытса, «Бәдік» 
жырларында кездесетін «Мекке» «Алла Тағала», «Құдай» сөз атаулары ислами 
түсініктердің халық санасында берік орныға бастағанын дәлелдейді.
Қазақтың тұрмыс-салт, әдет-ғұрыптарының көріністері жар-жар үлгісіндегі 
жігіт пен қыз айтысында барынша айшықты көрініс табады.
«Жігіт: Ұзатылу, той қылып,
Үлкен қызық, жар-жар-ау! 
Кетемін деп үйінен, 
Ой қылған қыз, жар-жар-ау! 
Қыз: Бұрынғының дәстүрі, 
Болғаннан соң, жар-жар-ау! 
Елден аулақ жапанға 
Қашайын ба, жар-жар-ау!» [12, 20 б.]. 
Айтыстың «Жар-жар» үлгісінде халықтың тағылымдық-тәрбиелік мәні зор, 
терең философиялық таным-түйсігі шоғырланған. Мұндағы ата-баба салты мен 

26 
дәстүр-ғұрып үлгілерінің сыртында, отбасының береке-ынтымағы, ата-ананың 
балаға деген мейірім шуағы немесе перзенттің туған ел, өскен жерге, бауырға 
деген ұлы сезімі ерекше көрініс тапқан. Әсіресе, ұзатылып бара жатқан қыздың:
«Жаздыгүні ақша қар, 
Жұмақ қайда, жар-жар-ау! 
Құлын-тайдай айқасқан 
Оң жақ қайда, жар-жар-ау! 
Қанша жақсы болса да
Қайын атам жар-жар-ау! 
Айналайын әкемдей
Болмақ қайда, жар-жар-ау!» [12, 19 б.], – деп егіле 
толғануы қазақ отбасының қандай берекелі ынтымақта болғандығын, 
перзенттің ата-ана мейіріміне деген үлкен құрметін байқатады.
Бағзылық бабалар салған ұлы мәдениеттің жұрнақтары «мың өліп, мың 
тірілген» қазақ дәстүрінде әлі де кездеседі.
Дала дәстүрінің озық үлгісіне жататын «Жар-жар» өлеңі бүгінде жал-
құйрығы күзеліп «жаңаша» сипатта айтылады. Халықтың асыл дәстүрлерін 
тәрк еткен тоталитарлық кеңес дәуірі, одан кейінгі анайы еуропа мәдениеті 
бүгінгі ұрпақтың санасын әбден улады. Қазақ тарихын, фольклорын қанша 
ақтарсаң да, одан «қарттар үйі», «тастанды балалар», «көкек аналар», 
«жезөкше», «нашақор» деген аты жаман сөз атауларын кездестірмейміз. 
Өйткені қазақ халқының далалық мәдениетінде, терең даналық ойлар тұнып 
тұр. Біз сөз етіп отырған айтыс жырларының алғашқы үлгілері болсын, аңыз-
әңгіме, ертегі-әфсана, махаббат дастаны мен батырлар жыры болсын, 
барлығының бойында тағылымдық-тәрбиелік мәні зор рухани қасиет қуаты 
жатыр.
Алғашқы қайымдасу айтыстың көне түріне жататын өлі мен тірінің, адам 
мен мал, аң немесе зат арасындағы сөз қағысуларында өзіндік ерекшеліктері 
мол. Бұл туралы «Айтыстың даму жолдары» атты ғылыми еңбегінде 
М.Жармұхамедов ұтымды ой-пікірлерін сәтті келтірген.
«Ақбала мен Боздақ», «Аймаңдай мен Бабас» айтыстары халқымыздың 
бағзы замандағы тұрмыс күйі мен салт-сана, әдет-ғұрпын бейнелеуі 
тұрғысынан да құнды. Кейінірек қосылған қайсыбір жамау-қосымшаларды 
есепке алмасақ, бұларда негізінен сол көне дәуірдің әдет-ғұрып, тұрмыс-салты 
өзгеріссіз алынып, қаз-қалпында көрініс тауып отырады» [15, 32 б.]. 
Кейінгі кездерде бұқаралық ақпарат құралдарында айтылып жүрген 
ғылыми-ақпарат деректеріне сүйенсек, домбыра аспабының пайда болғанына 
6000 жыл толыпты. Әрине, бұл ғылыми пайымдаудың қаншалықты ақиқат 
екендігін уақыт нақтылай жатар. Дегенмен де, ҮІІ-ҮІІІ ғасырларда өмір сүрген 
Қорқыт ата тұсында қыл қобыздың болғаны ақиқат. «Қорқыт айтқан нақыл 
сөздер қазақ мақал-мәтелдерінде, жекелеген жырларының тіркестері кейінгі 
қазақ жырауларының толғауларында сол қалпында сақталған. Сондай-ақ 
көптеген оқиғалар, айтылатын кейіпкерлері қазақ жыр ертегілерінде кездеседі. 
Қорқыт ата халқымыздың жыраулық, бақсылық, күй өнерінің атасы болып 
есептеледі» [10, 34 б.]. 

27 
Бұл деректерді келтірудегі себебіміз жыр айту, сөзді әуенді етіп айту қай 
халықта болмасын саз аспаптарымен сүйемелденіп айтылған. Егер біздің 
бүгінгі домбыра, қобыз, жетіген, сырнай, сыбызғы сияқты саз аспаптарымыз 
қай дәуірде дүниеге келсе, ән-күй, айтыс сияқты төл өнер түрлерінің де өмірге 
келіп, өркен жайған кезеңін ойша шамалауға болатын сияқты.
Ақындар айтысында негізінен домбыра аспабы қолданылған. Сондай-ақ 
қобыз сүйемелдеуімен айтысқан немесе толғау-жыр айтқан ақындарды да 
(«Кетбұғы», «Қодан», бертініректе Жанақ, Түбек) тарихтан кездестіруге 
болады.
Қайымдасу тәсілдерінің алғашқы нышандары «Бәдік», «Жар-жар», 
«Хайуанаттар айтысы», «Өлі мен тірі», «Адам мен жануар» сияқты танымдық 
айтыстарда көрініс таба отырып, «Қыз бен жігіт айтысы», «Дін айтысы», 
«Жұмбақ айтыс» сияқты әлеуметтік-философиялық мәні бар түрлеріне ұласқан. 
Айтыстың даму жолын зерттеуші М. Жармұхамедовтың «Қазақ еліндегі айтыс 
жеке адамдарға тән өнер түрі болуымен қатар, ол ең алғашқы туыс-бітімінде 
көптік жанр. Айтыстың әуелден кең өркендеп дамуына әр кез бүкіл халық 
болып ат салысып келген» [15, 296 б.], – деген пікірімен де келісуге болады. 
Мәселен, айтыстың «Жар-жар» түрінің бүгінгі дәуірімізге жеткен жұрнағының 
өзі қазіргі үйлену тойларында (көпшілік хор түрінде) айтылып жүр.
1988 жылы «Жазушы» баспасынан жарық көрген «Айтыс» жинағының І 
томында қайымдасулардың бірнеше түрін жүйелеп-топтастырып берген. 
Ондағы «Жігіт пен қыз» айтысының төрт нұсқасы да сөз қағысу өнерінің озық 
үлгісін танытады.
Қазіргі кезде айтыс жырлары мен жазба поэзияның көркемдік дәрежесі 
деңгейлесіп, тіпті кей тұстарда айтыстың проблемалық қуаты, шындықты 
ашық, ашына айту үрдістері алдыңғы орынға шығып кеткендей әсер береді. Дей 
тұрғанмен, жазба поэзиясының аты – жазба поэзия. Қандай дәрежеге жетпесін, 
айтыс өлеңдері өзіне тән табиғилығын жоғалтпауы керек. Мың ойланып, мың 
толғанып, ақ қағаз бетіне түскен маржан жырлармен, сахнада қолма-қол
«аттың жалы, түйенің қомында» туатын айтыс өлеңдерін бәсекелестірудің 
қажеті жоқ. Айтыс өнері – қазақтың табиғатында, қанында бар өнер.
М. Ғабдуллин «Қазақ халқының ауыз әдебиеті» атты кітабында: «Ертеде 
жазу өнері болмаған кезде қазақ халқының жасаған ауыз әдебиетінің негізгі бір 
саласы – айтыс өлеңдері» [17, 296 – 297 бб] , – деп пікір білдіреді.
Бұл пікірді айту барысында зерттеуші, С. Мұқанов, М. Әуезов,
Е. Ысмайлов, Қ.Жұмалиев, С.Нұртазин ойларына жүгіне отырып, төмендегіше 
тұжырымдар жасайды: «Демек, қазақтың айтыс өлеңдері халықтың қоғамдық 
өміріне, тұрмыс тіршілігіне байланысты және жазу өнері болмаған кезінде 
туып, қалыптасқан. Оны тудырғандар да, дамытқандар да ақындар болған. Бұл 
жағдай тек қазақта ғана емес, ол қазақпен ағайындас және бір кезде тұрмыс-
тіршілігі, шаруашылығы, қоғамдық өмірі ұқсас келетін қырғыз, түрікпен, 
қарақалпақ т.б. халықтарда да «айтыс» болған» [17, 296-297 бб]. 
Ғалымдардың осы пікірін негізге ала отырып, айтыс өнерінің кешегі һәм 
бүгінгі болмысына мынадай байламдар жасауға болады: Біріншіден, Айтыс 
өлеңдері көнеден келе жатқан ауыз әдебиеті саласының үлкен, негізгі 

28 
үлгілерінің бірі. Оның өзіндік пішіні, табиғаты, көркемдік ерекшеліктері бар. 
Екіншіден, айтыс өнерінің ғұмыры белгілі бір уақыт кеңістігімен өлшенбейді. 
Оның пайда болып, қалыптасуы табиғи заңдылық болса, өсіп- өркендеп, дамуы 
да солай жалғаса береді. Яғни, ғылыми-техникалық прогресс заманында өмір 
сүріп, жазба әдебиетіміз бен поэзиямыз кемеліне келіп, әлем өркениетімен иық 
тірестіре алатын дәрежеге жетсек те, айтыс өнері өз миссиясын тоқтатпақ емес. 
Оған себеп – жоғарыда келтірілген «Айтыс өнері – қазақтың табиғатында, 
қанында бар өнер» екендігі.
Қайымдасудың алғашқы нұсқаларын оқып отырып, көне айтыстың өзіндік 
реңкі мен боямасыз табиғи тазалығына куә боламыз. Әр шумақтың алғашқы 
жолы әсірелеп айтсақ «ой тұлпарға» мінгізетін үзеңгі іспеттес.
«Қыз: Мұрақ деймін, жан сәулем, мұрақ деймін, 
Жарасар көрпелерге құрақ деймін.
Осындай бірме-бірге кез келгенде,
Айта гөр өлеңіңді шырақ деймін.
Жігіт: Сырлы қасық, ендеше, сырлы қасық,
Қапияда сындырдым сабын басып. 
Екеуміз ойнап-күлсек жарасады,
Төстен қашқан түлкідей бір-бір басып» [12, 44 б.]. 
Қазіргі айтыстарда бұл тәсілдер қолданылмайды. Тіпті айтыстың «алтын 
ғасыры» аталған ХІХ ғасыр ақындарының жыр сайыстарында жыр бастаудың 
бұл үлгілерін кездестірмейміз. Айтар ойымызды аша түсу үшін мына бір 
жайтты тілге тиек еткенді жөн көрдік.
ХХ ғасырдың тоқсаныншы жылдары айтыс өнерінің дәуірлеп тұрған тұсы 
еді. Алматыдағы Республика сарайында кезекті жыр сайысы өтіп жатқан. 
Жезқазғандық ақын бір кезегін: 
«Дегенде ала шәпке, ала шәпке,
Болмасын ағайынның арасы өкпе. 
Осынау менің айтқан сауалыма, 
Оңтайлы жауап берші нағашы әпке» – деп бастай беріп еді, жұрт ду етіп, 
ақын сөзін күлкі көміп кетті. Көрермен неге күлді?! Әрине, ақынның «нағашы 
әпке» сөзін айту үшін өлеңін «Дегенде ала шәпке, ала шәпке» деп бастағаны 
жұртқа әрі таңсық, әрі күлкілі еді.
Көкірегі ояу, көзі ашық, оқыған-тоқығаны мол қазіргі зиялы қауым сөз 
құдіретін сол жырлап отырған ақындардан артық бағаламаса, кем бағаламайды. 
Сондықтан да, қазіргі айтысқа қойылар талап пен талғамның әрқашан да биік 
болуын уақыт тудырып отырған үрдіс деп бағалаған жөн.
«Сонау ерте кезеңдердегі көркем сөз тіркестері, мақалды, мәтелді сөз 
өрнегі, ру таңбалары, жазу-сызулар, сөздіктерде ұшырасатын өлеңдер, аңыздар 
халқымыздың бейнелі ойға, шешендік өнерге көне заманда-ақ шебер болғанын 
көрсетеді. Көркем ойдың бірнеше түрі жиылып, әдебиет деген ұғымды 
қалыптастырады. Халық санасы өсіп, ойы тереңдеген сайын әдебиет те 
толысып, жетіле түседі. Қашанда әдебиет өмірмен тығыз байланыста туады, 
халық тіршілігіне сай өсіп-өркендейді, сонымен бірге, әдебиет ел тұрмысын 

29 
бейнелейді, адам жанын тәрбиелейді, халықты ілгері жетелейді. Әдебиет 
тарихы халық тарихымен тығыз байланысты, соның бейнелі көрінісі. Әдебиет 
тарихы халық тарихының ізімен жасалатын болғандықтан, қазақ әдебиетінің 
тарихы да қазақ халқы тарихының арнасында жасалғаны даусыз» [18, 4 б.]. 
Ғалымдардың осы пікіріне жүгіне отырып ауыз әдебиетінің інжу-маржаны 
саналатын айтыс жырларының алғашқы нышандарына ғылыми тұрғыдан баға 
беріп, бағамдау – бүгінгі уақыт талабы. Айтыстың әлеуметтік мәнін ашып, 
қоғамдық маңызы мен халықтық мұрат-мақсатын айқындау зерттеудің негізгі 
ұстанымы болғандықтан, аталмыш өнердің алғашқы бастауларына, жалпы сөз 
өнері төркініне тереңірек үңілуіміз сондықтан.
1988 жылы «Жазушы» баспасынан жарық көрген «Айтыс» кітабының 
бірінші томында «Қайымдасулар» топтамасымен елу алты айтыс жарияланған. 
«Жігіт пен қыз», «Жайсаң қыз бен Омар» айтыстары өздерінің сөз саптас, ой 
тастау ерекшеліктеріне қарағанда әріден қалған мұра екендігін танытса, «Айдос 
пен Қарашаштан» былайғы айтыстардың дені ХҮІІІ–ХІХ ғасырларда дүниеге 
келгендігін аңғартады. Айтыстағы тіл ерекшелігі жер-су, адам аттары, оқиға 
мәні немесе жыр мазмұны еш қиындықсыз-ақ ақындардың өмір сүрген 
уақытын, қоғамдық ортасын тануға жақсы мүмкіндіктер береді. Яғни, 
ақпаратпен қамтамасыз етеді. Тіпті, әзіл-қалжыңға құрылған «Жігіт пен қыз» 
айтыстарының өзінен сол заманның үнін, зерде-зейін, көзқарасын, әдет-ғұрып 
салттарының сипатын анықтауға болады. Мысалы, Қыз Болық пен Әзілкеш 
айтысында жер-су, елді-мекен атаулары мен сол елдің белгілі адамдары туралы, 
олардың әлеуметтік, тұрмыстық жағдайлары туралы біраз деректерді 
кездестіреміз: 
«Әзілкеш: Ащыкөл, Ащыөзендей сайың бар ма,
Желіде жетпіс шұбар тайың бар ма? 
Жетпіс інген, сексен мая боталатқан 
Еліңде Әбекемдей байың бар ма? 
 
Сұрасаң байдың атын Баймырза бай, 
Ділда артқан жеті атанға Құнба, Шоқай. 
Елімде есепсіз бай толып жатыр 
Қоздатқан қырық мың саулық Қосаса бай [12, 65 б.]. 
Осындағы Арқа өлкесіндегі «Ащыкөл», «Ащыөзен» елді мекендері мен 
Баймырза, Құнба, Шоқай есімдері барлығы да тарихта болған жер атаулары мен 
сол кезде өмір сүрген адамдар есімі. Әсірелеп айтса да, сол кездегі ел 
тұрмысының бақуаттылығы, яғни, шаруашылығы, сондай-ақ діни көзқарасы 
бәрі осы төрт шумақта жақсы сипатталған. «Ақ самауыр», «Мың сом» сөз 
атаулары қазақ елінің орыс жұртымен саяси-экономикалық тұрғыдан араласа 
бастағанынан хабардар етеді.
Кейбір қайымдасуларда оқиғаларды тәптіштеп, баяндау тәсілдері де 
кездеседі. Мәселен, «Мұрат пен Тыныштықтың» айтысында:
Мұрат: 
«...Аттандық жексенбі күн Бозащыдан, 
Жөнеліп сол ауылдың қорасынан. 
Бытырап халық ішіне тозып қондық, 

30 
Жігіттің бірікпеген оғашынан. 
Бір талап жөнелерде ойлап кеттік, 
«Ауылына Қырықбайдың барайық» деп 
Уағда қағаз жазып, байлап кеттік
Жиылып кешке қондық Жылқыбайға» [12, 94-95 бб]. 
Мұнан әрі ертелеп шығып, Құша деген кісінің үйінде шай ішіп 
түстенгендігін, Ақпанның сүт кенжесі Сәтбай байға соғып, бесінде тағашыдан 
өтіп, Көпеннің жалғыз Кірен арасынан бұрылып, Баймағамбеттен жөн сұрап, 
ақшам уақытында Төлептің қылыш кескен арасына жетіп, жолай Байбарақтың 
ауылына қонаға келеді. Ертесінде ауылда Шүрен деген ағасының үйінде 
түстенгенін, шай мен етке қарық болғанын жырлайды. Содан не керек, әр 
үйінен сегіз жүз қой өретін бай ауыл Тоқтамыстың қауымына жеткендігін сөз 
қылады. Мініп келген аттарының бірі семіз болғандықтан жолдағы жүрісті 
көтере алмай зорығып өлгенін айтады. Ол ауылда елудегі кемпірмен айтыс деп 
Шеркештер қорлады дейді. Осы оқиғаның бәрі Мұрат айтысының алғашқы 
кезегінде сөз болады.
ХІХ ғасырда ауызша қайымдасу түрі демесеңіз, Мұраттың осы жырлары 
сол кездегі қазақ тұрмысын бейнелейтін нағыз дала репортажы емес пе?! Дерек 
пен дәйекке құрылған мұндай мысалдарды айтыс жырларынан молынан 
ұшыратуға болады.
Айтыстың қайымдасу түрі көнеден бастау алып, бүгінгі күнге дейін 
жалғасын тауып келеді. Бұл туралы М. Әуезов: «Түре айтысты – атақты 
ақындармен қатар, айтыс өнеріне жаңа машықтанып жүрген көпшілік те 
қолданады. Бұл бір-бір ауыздан қайтарылып отыратын, шапшаң жауаптасу 
үлгісі. Осы түр жас желеңді ойын-сауықты айтысқа төселдендіреді. Түре 
айтыстың бір ауыз өлеңі екі үлгіге бөлінеді. Оның біріншісі – бастауыш түрі, ең 
оңайы қайым өлең, екінші үлгісі – қара өлең. Қайым өлеңмен айтысуды кейде 
халық толық айтыс деп атамай, «қайымдасу» деп те атаған»[19, 289 б.]. 
«Ең оңайы – қайым өлең» – дегенмен қайымдасудың өзіндік ерекшеліктері, 
ақынның тапқырлығын қажет ететін тұстары мол. Бұл көрініс әсіресе, 1980 
жылдардан бастап, ақын Жүрсін Ерманның ұйымдастыруымен қолға алынған 
теледидарлық айтыстарда жаңаша сипат алды. Қарсылас ақынын мүдірту үшін 
ұйқастың қиын, күрделі түрлерін қолдану, қайым айтыстың жауапкершілігін 
тереңдете түсті.
Ертеректе қайым түрлері сөз қағыстырудың мағыналық мәнін жоғалтпау 
үшін қолданылып, ақындар бір-бірінің жырларын жымдастыра өріп отырған.
«Ұлбике: Сенімен жау болмағам, елдескенмін,
Бір-екі ауыз сөзбенен теңдескенмін. 
Не малдан, не бір бастан кем болар деп, 
Тәңірге қашан, қожа, сөйлескенсің? 
Күдері қожа: Сенімен жау болмағам, елдескенмін, 
Бір-екі ауыз сөзбенен теңдескенмін.
Бір табан сенен гөрі жолым үлкен 
Бабаңа Әзірет әлі сөйлескенмін» [12, 78 б.]. 

31 
Ал, кеңес дәуірінің соңы, Тәуелсіздік жылдарындағы ақындар айтысында 
«Қайымдасу», дәлірек айтсақ, қайым айтыс – айтыс түрлерінің ішіндегі 
күрделісі һәм халық асыға күтетін қызықты түріне айналды.
Қадым замандардан бастау алған сөз қағысу үлгісі уақыт өте келе өзінің 
көркемдік дәрежесін арттырумен қатар кемел ой, көсем сөздерімен де көріктене 
түсті.
Тұрмыс-салт өлеңдерінде кездесетін «Жар-жар», «Аужар», «Бәдік» сияқты
ұжымдық (коллективтік) жыр үлгілерінің негізінде өмірге келген қайымдасу 
тәсілдерінің жеке адамдар арасында көрініс таба бастауы аталмыш өнердің 
алғашқы нышандары ретінде қарастырылады. Қоғамдық даму мен адамдардың 
саналық деңгейінің өсіп-жетілуі өмірлік көзқарасқа қалай әсер етсе, ұлттың 
рухани құндылықтарына белгілі дәрежеде бедер түсіріп отырған. Жазушы, 
академик С. Мұқанов айтыстың қайымдасу түріне мынадай анықтама береді: 
«Қайымдасу. Айтыстың бұл түрі – қыз бен бозбаланың өлеңмен әзілдесуі. Бұл 
түрлі айтыста көбіне бұрын ел аузында айтылып жүрген өлеңдерден құралып, 
айтыс үстінде, тақырыбына қарай кейбір шумақтары иә жолдары жаңадан 
шығарылып, өзгеріп отырады» [12, 11 б.]. 
Осы тұжырым қайымдасудың алғашқы ұжымдық айтыс («Жар-жар», 
«Аужар», «Бәдік») сияқты түрлерінің соңын ала шыққандығын дәлелдейді. 
Себебі, қайымдасу өзінен бұрын қалыптасқан жыр үлгілері негізінде құралып 
отырған. Мәселен, қыз бен жігіт айтысының үшінші түріне жататын мына жыр 
шумақтары қайымдасу табиғатын тануға жақсы мүмкіндіктер береді.
Жігіт: «Атыңды шешең сүйіп қойған Еркін,
Той болса, түзетесің кәмшат бөркің.
Бұлаңдап ұжымақтың хор қызындай,
Бітпеген еш пендеге сенің көркің. 
Қыз: «Атымды шешем сүйіп қойған Еркін,
Той болса түзетемін кәмшат бөркім.
Сипатымды келе сала баяндадың,
Есіңді аудырды ма менің көркім?» [12, 48 б.]. 
Осы сөз қағысу үлгісіндегі жігіт пен қыздың алғашқы екі жолы айтыс 
соңына дейін қайталанып отырады. Айтыс өлеңдерінің бір-бірімен қабысып, 
сабақтасып отыруы жыр түрінің қайымдасуы болып аталуына негіз болған 
сияқты. Әрине, айтыс атауларының шығу төркіні бөлек әңгіме. Біздің негізгі 
мақсатымыз айтыстың бұл түрі де өзінің мағыналық сипатымен халық дәстүрі 
мен танымынан мағлұмат беріп тұратындығы. Ең алдымен қайымдасу жыр 
үлгілерінің тілдік ерекшелігіне тоқталсақ. Себебі, «Адамның таным 
процесіндегі көрген-білгенінің, көңілге түйгенінің бәрі оның тілінен көрініс 
тауып, сөз мағынасынан орын алмай қоймайды. Әр халықтың тұрмыс-тіршілігі, 
салт-дәстүрі, өсіп-өнген мекені мен айналысқан ата кәсібіне байланысты өзіндік 
ұлттық дүниетанымы қалыптасатыны белгілі. Ұлт тіліндегі сөздердің 
мағынасында сол ұлттың өзіндік таным-түйсігіне, халықтың этно-мәдени 
ерекшелігіне сәйкес айрықша ақпараттар болады» [8, 49 б.]. Мысалы, қайым 
айтыстарында кездесетін «Тақияма таққаным тал-тал моншақ» [12, 47 б.], «Бір 

32 
базары Ташкеннің алма базар» [12, 48 б.], «Сұрасаң руымды Алшын еді» [12, 50 
б.], “Жайлауы еліңіздің Елен тағы» [12, 51 б.] сөз тіркестері халықтың киім 
үлгісі, саудасы, руы, мекені сияқты түрлі жағдайларынан мағлұмат береді.
Ауыз әдебиетіндегі «қағысу», «қайымдасу» жыр үлгілері айтыс өнерінің 
қалыптасып, кемелденуіне мол ықпал етті. Сөз сайысы сипатындағы 
жырлардың шығу тегі, дамып, жетілуіне поэтикалық өлшем жасар болсақ, 
мынадай жағдайға қол жеткізуге болады. Ең алдымен кез келген өнердің өмірге 
толыққанды күйде келмесі анық. Оның алғашқы элементтері там-тұмдап 
көрініс беріп, адамдардың ой-сана, тәжірибесінің нәтижесінде түрлі 
өзгерістерге өрлеп, жетіліп, толығып отыратыны заңдылық. ХІХ ғасырдағы 
ақындар айтысына дейін аталмыш өнердің үлкен даму, қалыптасу кезеңдерді 
бастан өткергені аян. Ал, біз сөз етіп отырған қайымдасудың өзі алғашқы 
топтық (ұжымдық) өлең үлгілері «Аужар», «Жар-жар», «Бәдік» сияқты жыр 
түрлерінен бастау алып, дамығандығын мәтіндік нұсқаларды талдай отырып, 
анық байқаймыз.
Қайымдасудың алғашқы нұсқаларының мазмұндық ерекшелігін бағамдау 
барысында көз жеткізгеніміз онда келелі елдік мәселелер көп көрінбесе де, сол 
уақыттағы заман тынысын жақсы аңғаруға болады.
Алғашқы қайымдасу үлгілері сол ортаның думаны, көңіл көтерер сауығы 
сипатында болса, ХХ ғасырдың сексенінші жылдарында айтыстың бұл түріне 
басқаша талаптар қойылды.
Қазіргі айтыстарда қайымдасу – айтыс ақындарынан үлкен шеберлік пен 
тапқырлықты һәм суырыпсалмалық деңгейінің аса икемділігін қажет ететін 
күрделі түріне айналды. Қайымдасудың ежелгі түрлері алғашқы екі жолды 
қиналыссыз қайталап, қарсылас ақынның сауалына орай жауап қайтарып 
отырумен шектелсе, қазіргі қайымдасуда айтыскерлер ұйқастың күрделі 
түрлерін таңдап, қарсыласын табан асты мүдіртудің амалын іздейді. Сондай-ақ, 
қазіргі қайым айтыстарында белгілі проблема қозғалып, оның әлеуметтік, 
қоғамдық маңызы сарапқа салынады. Қайым айтыстың басты шарттарының бірі 
– жауаптасу жыр жолдары бір шумақтан аспауы керек. Әрі екі ақын да бір-
бірінің ұйқасы негізінде өлең өрбіте отырып, қозғалып отырған мәселе 
ауанынан ауытқымауы шарт. Міне, қайым айтысына қойылар осындай талап-
міндеттер ақындарға зор шеберлік міндеттейді. Көп жағдайда тыңдаушы-
көрерменнің қайым айтыстарын қызыға, тамашалау себептері де осы 
ерекшеліктерден туындайды.
Қайымдасудың көне түріне жататын Өлі мен Тірінің (Ақбала мен Боздақ) 
айтысы өзінің көркемдік деңгейі һәм философиялық ой-толғамдарымен 
ерекшеленеді. Айтыста бір-біріне қосыла алмаған екі жастың өкінішке толы 
арман-тілегі сөз қағысу үлгісінде өте әсерлі берілген. Әрине, бұл айтыс 
нұсқасының да авторы болғаны мәлім. Өлі мен Тірінің, Тіршілік пен 
Жалғанның, Жақсылық пен Жамандықтың, Үміт пен Өкініштің өмірде үнемі 
сабақтасып жататындығы белгілі. Жыр нұсқасын шығарған белгісіз автордың 
да айтпақ ойы, діттеген мақсаты осыған саяды. Ақбала мен Боздақтың айтысы 
да өз уақытының таным-түйсігі мен сол заман адамдарының әрекет-қылығы, 
мінездерінен мол мағлұмат береді. Жырдағы жекелеген сөздік атаулар 

33 
халықтың тұрмыс-тіршілігінің, шаруашылығының, әдет-ғұрпының қандай 
болғандығын баяндайды. «Саламын қоржыныма тарымды ақтап» [12, 33 б.], 
«Жайлауы еліміздің құм еді ғой, Базарға қой айдаса пұл еді ғой» [12, 33 б.], 
«Аллаға төрт періште тілхат екен» [12, 36 б.], «Шаныштым қарқарамды биік 
қылып» [12, 36 б.] сияқты жыр жолдары сол уақыттағы халықтың елді мекені 
мен сауда-саттығы, діні, киім үлгілері жайынан деректер береді.
Әрине, ең бастысы сөз өнерінің асыл қазынасы жыр үлгісінде жеткен 
осындай рухани мұралардың тағылымдық-тәрбиелік мәнінің тереңдігі дер едік. 
Айтыстың сөз қағысу үлгілері көп жағдайда «Қайымдасу», «Түре», «Қыз бен 
жігіт» сияқты түрлеріне телініп жүреді. Ең алдымен айтарымыз, «Сөз қағысу» 
үлгісіндегі айтыстар арнайы ұйымдастырылып, жоспарланбай кездейсоқ, аяқ-
асты жағдайларда туындап отырған. Мәселен, сапарлап келе жатқан жігіттің 
жолдағы ауылдарға ат шалдыру, түстену сәттерінде немесе бұлақ басы, ошақ 
қасы сияқты күнделікті тіршілік қарекеттері барысында ойламаған жерлерде 
«Қыз бен жігіт», «Қайын мен жеңге», «Шал мен қыз», «Кемпір мен жігіт» 
немесе белгілі өнерпаздардың зәуде жолығып қалу барысында туындаған 
шумақтар ауыз әдебиеті үлгілерінде жиі кездеседі. Бұл сөз қағысулар бір шумақ 
көлеміндегі жауаптасудан, кей жағдайларда үш-төрт кезектен немесе кәдімгі 
үлкен айтыстарға ұласып отырған. Жыр үлгісіндегі сөз қағысулар көбіне 
ескілікті ел әңгімелерінде жиі айтылады. Мұның себебі, сөз қағысу айтысы 
бүгінгі күнге жалаң жыр үлгісінде емес, оның қалай, не себептен туындағанын 
баяндау сипатында жетіп отыр. Мәселен, Шал ақын мен қыздың сөз қағысуы 
былайша баяндалады:
«Шал ақын жолаушылап жүріп бір байдың үйіне қоныпты. Бай арық бір 
тоқтысын сойып, қонақ алдына қойса керек. Сонда Шал:
Жануар, арықтықтан өлгенбісің,
Иеңнің мінгеніне көнгенбісің.
Етіңіз ата малға ұқсамайды,
Не аза, не киіттен келгенбісің? – депті. Бұған байдың бойжеткен қызы:
Малдың арық болғанын көдеден көр,
Арық десең етімді өзіме бер.
Құлекеңнің баласы Шал да болсаң,
Ақы-пұлың шыққан жоқ, қаужаңдай бер, – дейді» [12, 255 б. ]. 
Осы тақылеттес сөз қағысу түрлерін ауыз әдебиеті үлгілерінен мол 
ұшыратуға болады. Айтыстың бұл түрі халқымыздың өлең-жырға бейім 
ақындық табиғатын айқындаумен қатар, шешендік сөзге тапқыр шеберліктерін 
де танытады. Ал ақпараттық, деректілік тұрғысынан келер болсақ, қағысу 
айтыстары өзінің мазмұндық сипаты мен елдің тұрмыс-тіршілігін, салт-сана, 
әдет-ғұрпын насихаттауымен ерекшеленеді. Жоғарыда Шал ақынның «не аза, 
не киіттен келгенбісің» сөзі сол кездегі халық ғұрпының кейбір тұстарынан 
хабардар етеді. Азаға мал атау, қыз жиһазымен мал қосып беру салты, қазақ 
ғұрпында қазірде де кездеседі.
«Қайымдасу», «Сөз қағысу» үлгілері айтыс өнерінің қалыптасып, дамуына 
үлкен ықпал еткен шеберлік мектебі десе де болғандай. Айтыстың бұл түрлері 
шеберлік пен тапқырлықты, шешендік пен парасаттылықты пайымдата отырып, 

34 
өзінің әлеуметтік-шығармашылық мәні арқылы кейінгі ұрпақты өнегелі 
тәрбиеге, тағылымға баулиды. Бұл туралы айтыс өнерін зерттеуші ғалым
М. Жармұхамедов былай деп жазады: «Қайымдасу айтыстары кейінгі келелі де 
көркем ақындар айтысына дейін жетіліп, толысудың әр алуан кезең-
белестерінен өтіп, әлеуметтік мазмұны мен көркемдік сипаттары жағынан әр 
кез кемелденіп отырды. Бұған сол тұстағы айтыста танылған майталман 
ақындардың қосқан үлесі де аз болған жоқ. Бұл ақындар ұзын сүре айтыстармен 
қатар, ел ішіндегі әрқилы қайымдасулар мен қағысуларға да қатысып келген, 
сол себепті бұлардың көркемдік сапасы да өзгелерден дараланып отырады. 
Айтыстағы алғырлық пен тапқырлықты ұштап жетілдіру әрі ұзақ, әрі күрделі 
процесс» [12, 13 б.]. 
Қайымдасудың қайнар көзі халық шығармашылығының алғашқы 
түрлерінен бастау ала отырып, уақыт кеңістігінде шыңдалып, үлкен арналы 
айтыс жырларына ұласқаны белгілі. Өнер түрленіп, кемелденсе де, оның 
алғашқы нұсқалары мүлдем жоғалып кетпесі анық. Қазіргі жаңарған, 
жанданған айтыс өнері қатарында «Қайымдасу» тәсілі де сөз қағысу үлгісі 
ретінде өзінің өміршеңдігін танытып отыр. Және айтысқа тән жыр үлгілерінің 
ішіндегі ақындық талант пен тапқырлықты, білім мен шеберлікті шыңдайтын 
һәм талап ететін маңызды түрі ретінде бағаланады.

жүктеу/скачать 1,93 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: