Қазақстан Республикасы ұлттық тұтастығымызды қалыптастыру

68 
4 ТҮРКИЯДАҒЫ ҚАЗАҚ ДИАСПОРАСЫНЫҢ ӘДЕТ-ҒҰРЫП, САЛТ-
ДӘСТҮРІНДЕГІ ЕРЕКШЕЛІКТЕР
4.1 Бала туу және тәрбиелеуге байланысты дәстүрлердегі 
ерекшеліктер 
Түркиядағы отандастарымыз тарихи соқпақтардың небір жолдарынан 
өтіп, ондаған жылдар бойы бөгде ел, ұлт арасында өмір сүрсе де, өзінің
ұлттық болмысын сақтап келе жатқан диаспоралардың бірі. Түркияға ауған 
қазақ зиялыларының бірі Халифа Алтай: «Бүгінгі Түркия қазақтарының 
түріктерден ерекшелігі өздерінің ата салты мен халық дәстүрлерінің кейбірін 
сақтап қалуда. Мәселен кісі жерлеу, оның жетісі, қырқы мен жылын беру бар. 
Тойлар қазақтың салт-дәстүрлері бойынша өтеді», - деп көрсетеді [3, 105 б.]. 
Дегенмен де, көптеген жылдар бойы басқа халықтың әлемінде өмір сүрген 
соң, жат жердің тілі, мәдениеті, санасы, ұлттық психологиясы, салт-дәстүрі 
сол жерде тұрып жатқан қазақтарға да әсер етпей қоймайтыны анық. Оның 
үстіне қазақ диаспораларының түріктермен қаны, діні тамырлас, тілі ұқсас 
болуы да олардың басқа халықтармен салыстырғанда біртіндеп сіңісіп 
кетуіне оң ықпал етуде. 
Қазіргі кезеңде қариялар мен орта жастағылар болмаса қазақ жастары 
өзінің ана тілін ұмытқан. Оның ең бір басты себептерінің бірі жергілікті ұлт 
өкілдерімен аралас некенің көбеюі. Әрине енді мұндай некеден тараған
балалар жеті атаны тізбектеп айтпақ түгілі, ана тілінде де сөйлей алмайды. 
Көпшілігі (жастар) қазақпыз дегеннен басқаны мүлде білмейді. Осы жөнінде 
мына бір мәліметте: «Бұған бірінші себеп отырықшы өмірге көшу болса, 
екіншіден аралас некедегі отбасында ұлттық әдет-ғұрыпты сақтауға мән 
берілмей, тұрмыс заңы, әдет ғұрыптағы араластық қалыпқа түсіп, негізгі 
түбірін сақтай алмай қалған. Мәселен, Түркиядағы аралас семьялы отбасында 
түрік халқының салт-дәстүрлері басымдық рөлге ие болып, қазақтың 
байырғы салт-дәстүр түрлері өзінің мазмұны және түрі жағынан өзгеріске 
ұшыраған», - деп жазады [2]. Мұндай құбылыстардың кең етек жаюына бір 
жағынан көнекөз қариялардың азайып бара жатқандығы да әсер ететіндіктен, 
қазіргі кезде қазақ жастарына мәдениетін, тілін, салт-дәстүрін сақтау өзекті 
мәселенің бірі болып отыр. Дегенмен де қазақ диаспора өкілдері шетелдерде 
жүрсе де өз тілдері мен әдет-ғұрыптарын сақтап қалуға тырысқан. 
Түркиядағы қазақ диаспорасының тарихын, салт-дәстүрін, әдет-ғұрпын 
алғаш зерттеушілердің бірі швециялық ғалым Ингвар Сванберг өзінің 1989 
жылы «Түркия қазақ босқындары» атты еңбегінде: «...түркі халықтарының 
ішінде басқа да түркі тектес халықтармен салыстырғанда қазақтар – 
ассимиляцияға көп ұшырамайтын диаспора. Мұндай этникалық және тілдік 
ортада өмір сүретін басқа қазақ диаспорасының қазақтығын, ұлттық 
тұтастығын сақтауы – барлық 39 мемлекеттерде тұратын қазақ диаспорасына 
тән құбылыс. Бұл шеттегі қазақтардың ұлтына, ата-жұртына, тіліне, дініне, 
салт-дәстүріне, жалпы алғанда ұлттық мәдениетіне, дәстүрлі халықтық 

69 
дүниетанымына, даналыққа деген керемет құштарлықтың, өшпес үміттің 
нәтижесі», - деп көрсетеді [3, 44 б.].
Қазақ халқының өмірінде нәрестенің дүниеге келуімен байланысты 
туған ырымдар, жөн-жоралғылар көп. Халқымыздың дәстүрлі мәдениетінде 
бала туылғаннан бастап, есейгенше қатар жүретін жөн-жоралғылардың 
барлығы ұрпағын ұлттық болмыста тәрбиелеуге негізделген. Сондықтан 
ұлттық рухта тәрбиелеудің бастауы бала тәрбиесінен басталары хақ.
Қазақ халқы келін алғаш босағаны аттағаннан бастап бала көтеруі үшін 
әр түрлі ырым-жырымдарды жасайтын болған. Осы жөнінде Түркиядан 
Қазақстанға тәуелсіздік алған жылдардың басында көшіп келген, руы 
жалайыр, 57 жастағы Айша Полат былай деді: «... жас түскен келіннің 
алдына бала отырғызып, ертерек бала көтерсін деп ырымдаған. Сонымен 
қатар әйел жүкті болғанда абысындары, жеңгелері оның жерік асын 
дайындап, үйіне апарып береді»,- деп әңгімеледі (ХХVIII). Осындай 
ғұрыптардың сырттағы қазақ тұрмысында әлі де жасалатындығы жөнінде 
мына еңбекте де көрсетіледі: «... жас түскен келіннің алдына бала 
отырғызып, ертерек бала көтерсін деп ырымдаған немесе ұл бала тусын деп 
алғаш сойылған малдың ұлтабарын жегізетін болған. Өзбекстандағы
қазақтарда жастардың бірінші төсегіне алғашқысы ұл болсын десе ұл, 
қызды қаласа, қыз баланы аунатып алатын болған. Ал, Түркменстан мен 
Қарақалпақстандағы қазақтарда қыз жеңгелері келін қуыршақ жасап, жас 
нәрестені орамалға орап, жігіт жағына сататын болған. Бұл да екі жасқа 
нәресте тілеу ұғымынан туған. Сондай-ақ аяғы ауыр жас келіндерге жаңадан 
сойылған малдың ұлтабарын жегізу ырымы да жас келін ұлды болсын деген 
мақсаттан туындаған, ол ауылды жерлерде тұратын қазақтарда әлі күнге 
дейін сақталған», - деп көрсетіледі [53, 298б. ]
Түркиядағы қазақтарда да жас келіннің бойына бала біткенін сезе 
салысымен ене оны өз қамқорлығына алып, пәле-жаладан, тіл көзден 
сақтаудың шарасын істей бастайды. Мәселен, қазақтар жас келінді түн
қараңғысында жалаңбас далаға шығармау, кешке суға жібермеу, өлік шыққан 
үйге барғызбау, т.с.с. жағдайларға тиым салынады. Егер үйде ері жоқ болса, 
бір өзін жатқызбай, қайынсіңілсі не енесі жатады. Қазақ арасында жалпы 
аяғы ауыр әйелдерге жын-шайтан, пері, албастылар үйір болады деген ұғым 
бар. Бұлардың қастендігінен іштегі нәрестеге зақым келуі мүмкін делінеді.
Белгілі этнограф Х. Арғынбаев өз еңбегінде жоғарыда көрсетілген қауіп 
қатерден сақтандыру үшін жас келіннің отауына әр түрлі қару-жарақ, 
қамшы, балта, қасқырдың аузы, бүркіттің тұмсықтарын іліп қояды,- деп 
көрсетеді 54, 87 б. .
Тәжірибелі енелер келіннің аяғы ауыр екендігін білсе, абысын-ажын, 
ауыл әйелдерін жинап, «құрсақ тойын» өткізе бастайды. «Құрсақ шашу» 
Түркияда тұрып жатқан қазақтарда да бүгінге дейін жалғасын табуда. 
Сондай-ақ, әйелдің тез босануына жасалатын «жарыс қазан» ырымы да қазақ 
арасында бүгінге дейін кездеседі.

70 
Жас нәрестенің, әсіресе ұл баланың өмірге келуі отбасы мүшелеріне, 
әкесі мен атасына, нағашы жұртына үлкен қуаныш әкелген. Сондықтан 
осындай қуаныштарда «сүйінші» сұрау қазақ өмірінде қалыпты болып 
саналады. «Сүйінші» сұрау әдеті түрік халқында да кеңінен таралғандығы 
белгілі. Түркиядағы қазақтарда сол қуаныш болатын үйдің балалары туған 
туыстарынан сүйінші сұрап жатады. Әрине, сүйінші сұраған адамға ақшалай 
не заттай беріп жатады (ХХІІІ).
Ақпарат беруші 73 жастағы Керейдің Жәдік руынан шыққан Ақан 
Қадарлы: «Мен бұрын жүкті әйелдерді босандырып, баланың кіндіктерін 
кесетінмін. Ертеректе тәжірибесі бар әйелдер екі қабат әйелді көбіне белін 
буып үйде босандыратын. Сондай бір әйелді босандырып жатқанда бала 
теріс айналып қалып, кіндігіне оралып қалады, кіндік қатты шандыр 
болады екен. Кіндіктегі қанды сауып барып, кіндікті кеседі. Босанып жатқан 
әйелдің кіндігі беріш болып қатып қалыпты. Өкінішке орай екеуі де тірі 
қалмады. Баланы алып, жуындырып қойдық. Егер бала жылап түсіп 
шетінесе жаназасын шығарады, егер өліп туылса онда жаназасы 
шығарылмайды. Оны бұрын Қарамолда деген кісі айтып отырушы еді» ,-деп 
әңгімеледі (XXХI).
Синьцзяннан ауып келген қазақ әйелдерінің айтуынша баланың кіндігін 
жіппен байлаған, 2-3 күн өткен соң кіндік кеуіп түскеннен кейін, оны ағашқа 
немесе қазақ үйдің жоғарғы жағына іліп қойған [3, 175б.]. Ал, Түркияда олар 
баланың кіндігін үш күн аяғына байлап, одан кейін бесікке, жастығының 
астына қойып сақтаған. Ол баланың кезбе болып кетпеуі үшін жасалатын 
ырым деп түсіндіріледі. Қазіргі таңда баланың түскен кіндігі туралы 
жасалатын ғұрыптар өте сирек кездеседі. Әдетте, босанған әйел қорғансыз 
«qunarsis» деп 40-күнге дейін үйден шығармаған және осы уақытта кейбір 
тиым салынған ережелерді ұстанады. Босанған әйел үш күнге дейін үй 
шаруашылығын жасамайды. Қырық күн өткеннен соң анасы баланың шашын 
алып, шашты баланың жастығының астына немесе орап жерге көмген [3, 175 
б.].
Шілдехана. Баланы босана салысымен бір жеті өткеннен соң, мал 
сойылып шілдехана өткізіледі. Шілдехана – нәрестенің дүниеге келу 
құрметіне арналған той, қазақ халқының көптеген салт-дәстүрлерінің бірі, 
баланың дүниеге келгендегі алғашқы тойы. Шілдехананың көне атауы 
«Шілде күзет» болған. Мағынасы: туылғаннан кейінгі қырық күндік күзет 
«анасы мен баласын жын-шайтандардан 40 күн бойына, яғни қырқына дейін 
күзету). И. Сванберг өз еңбегінде ғалым Улла Йохансеннің Алтайкөй 
кентінде 1957 жылы көрші үйде дүниеге келген ұл балаға жасалған ырым-
жырымдар жөнінде жазған деректерінен мысалдар келтіреді. Қазақтар 
босанатын әйел толғатқанда тезірек босандыру үшін арқанға керіп 
қоятындығын айтады. Дүниеге келген нәрестенің денесін тұзды сумен сүртіп, 
шомылдырады да орап анасының қасында үш күн ұстайды. Алғашқы үш күн 
анасы баласын жатпай, тұрмай күзеткен, себебі «сары албасты», «қара 
албасты» қаскүнем күштер ұрлап кетеді деген сенім болған. Екі жақтың 

71 
туған туыстары, дос жарандары, көрші қолаңдары жиналып босанған әйелдің 
қасында ән айтып, би билеп, ойындар ойнау арқылы көңілін көтеріп, 
ұйықтатпауға тырысқан. Кешке ер адамдар карта ойнап, ал әйелдер әңгіме 
дүкен құрып, тігіс тігіп, балаларға қараған [3, 174-175 бб.].
Босанған әйелге қой малы сойылып арнайы ас «қалжа» дайындалады. 
Босанған әйел міндетті түрде қойдың мойын омыртқасын мүжиді, мүжілген 
омыртқаны кереге іліп қойған. Егер омыртқалар ажырамай кепсе, жақсы 
ырым саналған, яғни баланың мойны тез бекиді деп ырымдаған. Бұл дәстүр 
осы күнге дейін сақталып келеді. Көрші-қолаңы, туыстары сый ретінде құс 
етін, әсіресе тауық етін, оның жұмыртқасын әкеледі. Сонымен қатар, қазақ 
отбасыларында ұл босанса екі қой, қыз босанса бір қой сойып ас берген, 
немесе мешітке апарып таратады.
Дүниеге келген нәрестенің кіндігін кескен әйел «Кіндік шеше» туралы, 
И. Сванберг: «Кіндік шеше» туыстық қатынастың бір түрі, бұл қазіргі күнге 
дейін сақталып отырған дәстүр. Жүкті әйелдердің перзентханаларда 
босануларына байланысты, кіндігін кескен адам, дос-жарандары немесе 
туған-туыстарының ішінен тағайындалады. Нәрестенің ата-анасы кіндік 
шешеге сыйлықтар жасайды. Бала да өсіп ержеткенше кіндік шешесіне 
ерекше құрметпен қарайды [3, 172 б. ].
Бесікке салу. Жаңа туған баланы бесікке салу – ізгі дәстүр. Ежелде 
қазақтар оны тойға ұластырған. «Бесік алып беру» - қазақтың бір жерге 
келін болып түскен қызы тұңғышын босанғанда орындалатын дәстүр.
Бесіктің жасауын қыздың анасы даярлайды. Түркия қазақтары босанған 
күннен кейін, үшінші күні нәрестені дәстүрлі бесікке бөлеген. Бұндай бесікті 
60 - жылдарға дейін қолданған, Алтайкөйде әлі күнге дейін бесікке салады. 
Бірақ басқа қалаларда Стамбулда нәрестелерді арнайы балалар төсегіне 
жатқызады. Бұрындары бесікке саларда молда құран оқыған екен. Қазіргі 
кезде баланы бесікке қадірлі, сыйлы адам салады. Баланы бесікке салатын 
әйелді «бесік шеше» деп атайды. Бесікке баланы саларда мұсылман салты 
бойынша құраннан аян оқып салады. Бесікке салу рәсіміне де тек әйел 
адамдар қатысады. Бесік салатын адам міндетті түрде туылған баланың үйіне 
қой сойып және туылған нәрестеге сый алып келуі керек. Ақпарат беруші 
Айша Полаттың айтуынша осы күнге дейін «бесікке салу» дәстүрі 
Түркияның ауылды жерлерінде тұратын қазақтарында жақсы сақталған. 
Бірақ қазақтардың бала туу, тәрбиелеуге байланысты маңызды мағлұматтар 
берген Күлия Софығаданның берген мәліметіне қарағанда бесікке салу бар, 
бірақ қазір қалып баратындығын айтады. Өзіміз балаларымызды бесікке 
бөледік. Бесікке бөлегенде ана сүтінің исі шығып тұрады да бала тәтті 
ұйықтайтын. Бесік тойда түбіртектің астына тәтті кәмпит, ірімшік қойып 
«тыштыма» ырымын жасап, сыйлы бір әйелге оны бөліп таратып бергізеді. 
Отырғандарға жайнамаз, бір көйлек, тәттіден кемпір-кепшіктерге таратып 
береді. Бұрындары қазақтарда бесікке бала бөленбей тұрып бесіктегі жас 
сәбидің ұйқысы таныш болсын деп адыраспанмен аластаған. Одан кейін 
бесіктегі бала ержеткенде халықшыл болсын, тез өсіп, ат үстіне ойнасын деп,

72 
ел қорғайтын ер болсын деген тілектерге үстіне ырымдап қамшы, тон, шапан 
жапқан екен. Ал, қазіргі кезеңде бұрынғыдай бесікке салмай, қой сойып, 
дастархан жайып, ырымын жасайды. Қазіргі кезде перзентхадан келген бойда 
сол күні шілдехана деп, ең жақын таныс-туыстарды жинап шақырамыз,- деп 
әңгімеледі Күлия апай (ХХІV).
Қазақ арасында балаға арнап «әлди» айту сирек болса да 
кездесетіндігін көрдік. Мәселен, Стамбул қаласының Қазақкентінде 
тұратын руы Сарыбас, 35 жастағы Айшегүл Жігіттің қырқынан шықпаған
Әмір (түрікше Еmır) баласын әлдилегені:
Әлди, әлди абайын, 
Атқа тоқым жабайын. 
Ел сүймесе сүймесін, 
Өзім сүйем аппағым. 
Әлди, әлди әләуләу 
Ұйықтай қойшы балам-ау 
Ақ шатыр мен көк шатыр 
Іші толған қыз жатыр 
Белінен тартсам оянбас 
Бетінен сүйсем бал татыр 
Емір деген туыпты
Көлге бетін жуыпты 
Көлге келген қыздарды 
Таяқпенен қуыпты
Бұны әжемнен естігенмін дейді. Балаларды үлкен кісілер бақты, ол 
кісі баланы әлдилегенде бұрындары айтылатын бесік жырларын көп 
айтатын, 98-ге келіп қайтыс болды
(XXVІІ).
Түркиядағы қазақтар перзентханалармен қатар, күні бүгінге дейін үйде 
де босана береді. Айша Полаттың айтуынша өзінің алты баласының үшеуін 
үйінде, үшеуін перзентханада дүниеге әкелген. Бұрындары үйге әйелдер 
жиналып, көпті көрген, тәжірибесі мол әйел босандырған. Босанып жатқан 
әйел дауыс шығармайды, себебі дөрекі көрініп, ұят саналған. Мәселен, 19 
жасында тұрмысқа шыққан Айшегүл төрт баланың анасы, 20 жасында 
бірінші баласын босанған. Үлкен екі баламды кезінде әжеміз бағып берген.
Қазір біздер баланы перзентхадан босанып келген соң, жеті күн өткеннен 
кейін тырнағын, қарын шашын алады. Қырқынан шығарған кезде 41-қасық 
суға шомылдырады.
Баланы қырқынан шығарудың маңызы мынада қырық күннен кейін бала 
ширап, көз тоқтатып жан жағына қарап, құбылысты, дауысты сезе бастайды, 
ұл баланы қырқынан шығарғанда 40 тиын салып, қыз балаға жүзік салып 
шомылдырады. Сонымен қатар баланың алғашқы көйлегін «ит көйлек» 
дейді. Оны жөрмелеп, іліп қана тігеді. Кейде ырымдап баласы жоқ әйелдер 
алып жатады. Немесе анасының өзі ит көйлегін екінші баласына тығып 
қойып жатады. Баланы ебі бар әйел қойдың құйрық майымен майлап, өс-өс 
деп екі қолын, екі аяғын созып уқалайды. Негізі жаңа түскен келінге бала 

73 
бағуға байланысты енесі көптеген кеңестер айтып отырады. Қой малын 
сойып дастархан жаяды, жиналған кісілерге кәде ретінде жайнамаз таратып 
береді. Келген қонақтар жаңа туылған балаға алтын тағады, алтын көп 
береді, ақша пара береді. Ертедегі қазақтың баланы күміс салынған суға 
шомылдыруын көп кездестірмегенін айтады (ХХХVIІ). Сол сияқты Қазипе 
апа (61 жаста, сүйегім Ителі. Келген жеріс Қарақас): «жеті балам бар.
Қазіргі кезде баланы қырқынан шығару, баланы бесікке салу әдеті қалған. 
Бала туды деп келіні босанған үйдің ет палауын жеп, шәйін ішіп кете 
береміз. Ақша, алтын апарамыз. Бізге мата береді. Өзімізде шілдехана деп 
шақырамыз, қазір теріп-теріп шағырамыз танитындарды, туыстарды деді», - 
деп әңгімеледі (ХХХVIІІ).
Азан шақырып ат қою. Енді балаға ат қою рәсіміне келетін болсақ, 
сәбиге ат қою ата-бабадан мұра болып келе жатқан дәстүрдің бірі. Бала 
туылғаннан кейін қырық күн өткен соң, ел ішіндегі аузы дуалы қарияға 
немесе баланың атасына не әжесіне азан шақыртып ат қойғызған [4, 62 б.]. 
Бірақ біз зерттеген аумақтағы ақпарат берушілер балаға есімді 3 күн ішінде 
қойылуы керектігін айтады (ІХ). Осы жөнінде И. Сванберг те өз еңбегінде: 
«Қазақтардың түріктерден бір айырмашылығы балаға алғашқы 3 күн ішінде 
ат қоймайды. Бірақ Түркияда 60 жылдары (ХХ ғ.) өсіп өнген қазақтардың 
арнайы ат қою рәсімін білмейтіндігін айтты. Балаға ат қою молданың 
еншісінде, бірақ атын әкесі не кейде шешесі қояды. Бірақ соңғы кезеңдерде 
түркі халықтарының арасында кең тараған атауларды қоюда», - деп көрсетеді 
[7, С.176.]. Бүгінде Түркиядағы қазақ халқы мен түрік халқының есім беру 
салтындағы бір өзгешелігі, ол екі есіммен атау салты. Немесе оны «кіндік ат» 
деп те атайды. Түрік халқында қалыптасқан салттың бірі кіндік ат (göbek 
ismi) қою. Ең алдымен бала дүниеге келгеннен кейін кіндігін кескен кісі сол 
сәтте кіндік атын қояды. Кіндік ат ретінде Алланың аттарынан бірі, 
пайғамбарлардың есімі мен олардың жақындарының атын, қасиетті 
кітаптарда кездесетін есімдер мен ұлы кісілердің есімдерін беріп отырады. 
Көп жағдайда кіндік аты ретінде ер балаға Mehmet, қыз балаға Fatma 
есімдерін береді. Бұл баланың ең бірінші есімі болып есептеледі (ХХІІІ).
Сондай ақ қазақтар өздерінің салт-дәстүрін, мәдениетін қатаң түрде 
сақтап қалуға тырысады дегенмен де кейбір жағдайларда ұлттық
дәстүрімізді ұмыта бастағанымызды байқамаймыз. Мәселен, Ауғанстан, 
Ираннан Түркияға келген қазақтар арасында балаларына ат қоюда қазақша 
аттардың орнына біртіндеп парсы есімдері қойылып жатыр. Бұның себебі 
қазақ есімдерін парсы тілінде айтылуы да, жазылуы да қиын болғандықтан, 
екіншіден қазақ есімдерінің кейбірі парсы тілінде жағымсыз мағынан 
білдіретіндіктен сондай ауысымға мәжбүр болып отыр. Сол себепті ерлі-
зайыпты Өргешбай мен Дән өздерінің ұл - қызын Абдолла мен Морварид 
(Меруерт) деп атаған дейді, Ислам Жеменей өз еңбегінде [31, 19б.].
Қазіргі кезеңде Түркия қазақтарының аты-жөнi, есiмдерiнiң денi — 
түрiкше және парсыша олар көбіне құраннан алынған мұсылман есімдері. 
Мысалы: Айша Полаттың балаларының аттары: Хүмейра, Насим, Ясин, 

74 
Хасым, Ибраһим, Әмина, Абдулла. Ақан Хадарлының балаларының аттары: 
Қараман, Түркән, Нұртен, Рамазан, Недиме. Немерелерінің атты: Муфиде, 
Есма, Мәруа, Кәусар. Емра, Есра, Үшрә, Хумра, Әнуар, Эмра, Эмаль 
құраннан қойылған есімдер, - дейді (XXVІІІ).
Айшегүлдің айтуынша атын 
түрікше қоймасақ кейін мектепке барғанда түрік балалары қазақ есімдерін 
түсінбей мазақ қылуы мүмкін дейді.
Сосын баланың құжатын алуға барғанда қазақша есімдерді түсінбейді. 
Бәрібір фонетикалық өзгерістерге ұшырайды. Мысалы Мейрамбек деген атты 
Мәйрампек дейді. Болашақта да осындай қиыншылықтар болады делінеді.
Жоғарыда айтқанымыздай есімді азан шақыру арқылы оның мұсылман 
екендігін, яғни «Алладан басқа құдай жоқ, Мұхаммед Алланың елшісі 
екеніне куә боламын. Алла ең ұлы» деген мағынаны білдіреді. Сәбидің сол 
құлағына сенің атың - Хасым, әкеңнің аты Әшім деп үш қайтара айтылады.
Ал, ресми құжаттардағы қазақтардың тегін (фамилиясын) үкімет береді. 
Мысалы Жігіт деген атау берілсе, ол содан бір ұрпаққа кетеді. "Қазақ тiлi" 
қоғамының төрағасы Кәмiл Гезердың айтуынша, Түркияда бөтен аттарды 
түрiкшеге сай етiп жазуды мiндеттейтiн заң бар екен. Бұл жайында Кәмiл 
Гезер: "Бiздiң әке-шешелерiмiз мұнда келгенде, заң өзгерiп, аты-жөндерiн 
қысқартқызып жаза бастапты. Менiң әкемнiң аты — Тоқан Ысқақұлы. Бiрақ 
атамның фамилиясын алып тастап, басқаша аттар қойды. Менiң фамилиям 
қазiр - Гезер. Анығында мен Тоқанұлы болуым керек едi. Заң бойынша, 
бөтен аттарды, яки түрiкшеге ерсi келген сөздердi куәлiкке жазғызбайды. 
Мұнысы қиын. Менiң жиенiмнiң аты — Кәусар. Құдайға шүкiр, осындай 
аттарды жаңа туған нәрестелерге қойып жатырмыз. Мұнысына да шүкiр" — 
деп сөзiн түйiндейдi [33]. Осыған байланысты И. Сванберг: «Түркияға келген 
қазақ отбасыларына 1934 жылғы атауларға қатысты енгізілген реформаға 
сәйкес түрік фамилияларын берген. Кей жағдайларда ағайындарға әр түрлі 
фамилияны алу да тиімді болды. Себебі, осы тегіне қарай олар Анадолыдан 
жеке баспана, т.б. жеңілдіктер алуға мүмкіндік алатын еді. Көп жағдайларда 
олар географиялық не этникалық шыққан тегіне қарай атауды таңдайды. 
Бірақ көбіне дыбысталу жағынан түрікке жақын болу керек. Мысалы, Алтай, 
Алтан, Аксакал, Жагатай не Тюркимтан», - деп жазады [7,163б.]. Сол сияқты 
ақпарат беруші Мансұр Тәйжі де өзінің тегі жөнінде: «Түркияға келген 
қазақтарды өкімет қабылдап, азаматтық бергенде адамның түріне, келбетіне 
қарап текті өздері ұсынды. Менің әкемнен сіздің атыңыз кім деп сұраған 
әкем «Хұсайын Тәйжі» деген содан бұл кісінің атын Хұсайын, тегін Тәйжі 
деп жазып береді. Мысалы дүниежүзіне аты әйгілі таэквондист Мұстафа 
Өзтүріктің әкесі Кәбен деген кісіге өзі мұртты, қою қара қасты кісі болған 
соң мынау нағыз түрік екен деп тегін «Өзтүрік» деп жазады», - деп 
әңгімелейді (ІІ). Сол сияқты Түркияға ауған қазақтың бірі Хасан Оралтай 
Түркияға келгендегі тіркелу туралы: «Әкесінің аты Қалибек - оны Алибег 
деп, өзінің аты жөні туралы «Атың кім - Қасен. Ол оны «Хасан» деп жазады 
Сойадың-Фамилияң не? Дегенге Өралтай (Еркін Алтай ұғымына келетін 
түрікше Хүралтай-Huraltay дегім келді) дейді. Ал оны «Оралтай» деп жаза 

75 
салады. Біз ол кезде сол - сойад-фамилия дегеннің мән-маңызын онша 
түсінбейтінбіз. Сонымен менің аты-жөнім Хасан Оралтай болып шыға келді. 
Түркия қазақтарында руларының аттары фамилиясы ретінде жазылады. 
Мысалы: Мухаммедияр Қаратамыр, Омар Жігіт және т.б. ал фамилиядағы 
Мысалы Хұсайын Тәйжі, Мансұр Тәйжі тегі «Тәйжі» деген моңғол тілінен 
алғанда ел басшы деген білдіреді» - деп жазады [4, 197б.].
Қазақтарда баланың алғашқы тісінің шығуына байланысты да ырымдар 
жасалған. Мәселен, И. Сванберг өз еңбегінде: «Синьцзянда баланың алғашқы 
(ауыз тіс) немесе сүт тісі шыққанда оны қой немесе сиырдың үстіне 
отырғызған. Егер баланы сиырға отырғызса тісі үлкен, күшті болады, ал 
қойға отырғызса тістері ұсақ және түзу болады деген мағынаны білдірген. 
Баланың алғашқы шығып келе жатқан тістерін көрген адамға анасы сүйінші 
ретінде сыйлыққа жүзік, орамал, жыртыс сияқты сый берген. Ол адамда өз 
бетінше балаға сыйлық жасаған [7, 172 б.]. Қазіргі кезеңде қазақтарда 
баланың алғашқы тістері шыққанда түріктердің әдет-ғұрыптарын ұстанады. 
Мысалға тісі шығып келе жатқан баланың үстіне жүгері үгіткен. Малға 
отырғызу дәстүрі сақталмаған. Оның орнына туыстары мен көршілерін 
арнайы әзірленген «dis bugdayi» – тарыдан жасалған тәтті ботқа немесе 
«irmik helvasi» - жарма ботқасына шақырады [3, 176 б.].
Бала алғашқы қадамын жасай бастағанда аяғына тоқ ішекті немесе
аттың қылын байлап, пысық, жүрісі жылдам, алғыр әйелдерге осы қасиеттері 
балаға жұқсын деген оймен тұсауын кестірген. Түркия қазақтарында әлі 
күнге дейін бұл дәстүр өз жалғасын табуда, бірақ қазір баланың аяғын көбіне 
ала жіппен байлайды.
Сонымен бірге жаңа туған нәрестеге көз моншақ тағып қоямыз дейді 
ақпарат берушілер. Түркиядағы қазақтар баланы тіл көзден сақтау үшін 
баланың омырауына Құранның сөздерінен алынған дұғаны молдаға оқытып, 
оны үшбұрышты теріге тұмар етіп тағып қояды. Қазіргі кезеңде Стамбулда 
тұратын жас отбасылар балаларына көгілдір фарфордан көзмоншақ 
nazarlik/nazar boncugu яғни адамдардың назары түспеу үшін тағылатын 
моншақтарды көбірек тағатын болған [7, 177б.]. 
Сонымен қатар, бала жасқа толғанда ағайын-туыстарын шақырып атап-
өтіп жататын отбасылар да бар. Мысалы ауылдық жерлерде тұратын 
қазақтар молда шақырып құран оқытып жатады, ал кейбір қалалық жерде 
тұратындар қазіргі заманауи мерекелерге сай, түріктерге ұқсас балалар 
мерекесін мейрамханаларда атап өтіп жатады. Келуші қонақтар балаға алтын 
тағып, ақша ұсынады, сонымен қатар түрлі сыйлықтар да беріледі.
Қазақ халқында қалыптасқан салттың бірі үйдің үлкен баласын ата-
әжесінің қолына, яғни күйеуінің ата-анасына немесе үлкен ағасына беру. Бұл 
баланы «асыранды бала, «қолбала» деп атайды. Бұл салт Орталық Азиядағы 
этникалық топтардың арасында кең тараған. Түркияда бұл дәстүр 1981 жылға 
дейін сақталған. Қазақтар егер отбасында бала болса, ол үй тозбайды деген 
мағынаны білдіреді деп жазған. Сонымен қатар, қазақтар баласы жоқ 
бауырларына өз балаларын берген. Бұл қазақ отбасындағы мұрагерлікті 

76 
сақтап қалу әдеті. Себебі ол кезде бала өлімі етек жайған кезең. Бала беру 
салты ата мен баласының арасындағы туыстық қатынасты нығайтудың бір 
түрі болған. Түркияның Алтайкөй ауылында аға не іні баласын әпкесінің 
отбасы асырап алғаны кездескен (ХХV). Бірақ, Түркияда бұл заңды түрде
қарастырылмағандықтан, асыранды болып есептелінбейді. Туған баласын өз 
туыстарына беру салдарынан кейде келеңсіз жағдайлар да болып тұрады. 
Себебі, некеге тұру барысында баланың туған ата-анасының аттары жазылуы 
қажет. Бала асырап алу дәстүрі баласы жоқ отбасында бала болады деген 
ұғыммен қатар, кикілжің де тудырып отырған. Мысалы, Қазақ кентіндегі
отбасының қызын басқа бір отбасы асырап алған, қыз бойжетіп 17 жасқа 
толғаннан кейін, қазақ жігітіне тұрмысқа шығар кезде оның асырап алған 
ата-анасы бұл некеге қарсы болған, қыз жігітімен қашып кеткендіктен, туған 
ата-анасы асырап алған отбасына өкпе реніштерін білдірген. Қазақ 
отбасыларында асырап алған баланы өз туған баласындай қарап, сол 
отбасының бір мүшесі болып саналған [3, 172-173 бб. ].

жүктеу/скачать 0,81 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: