Х а б а р ш ы с ы в е с т н и к государственного

322 
 
УДК 94(4/9) 
 
А.А. Мустафаева, Д.М. Кокеева 
Казахский национальный университет имени аль-Фараби, город Алматы 
 
ИСТОРИЧЕСКИЕ ПРЕДПОСЫЛКИ ФОРМИРОВАНИЯ МУСУЛЬМАНСКИХ 
СООБЩЕСТВ   (НА МАТЕРИАЛЕ ИММИГРАЦИОННЫХ ПРОЦЕССОВ  
В ВЕЛИКОБРИТАНИИ) 
 
Аннотация:  К  концу  Второй  мировой  войны  на  территории  Великобритании  количество 
мусульманских иммигрантов – представителей из ряда стран Азии и Африки было незначительным. 
Однако  уже  в  50-е  годы  прошлого  столетия  перед  многими  развитыми  государствами  мира,    в 
частности  перед  Британией,  стала  задача,  заключающаяся  в  реконструкции  промышленности  в 
послевоенные  годы.  С  целью  восстановления  и  дальнейшего  развития  ключевых  отраслей  в  стране 
возникла потребность в привлечении недорогой рабочей силы из менее развитых государств, в том 
числе британских колоний.  
 
Ключевые слова: Британия, Великобритания, мусульмане, иммиграция, ислам 
 
В  результате  потоков  иммигрантов  из  мусульманских  государств,  в  современной 
Великобритании образовалось целое мусульманское сообщество, составляющее на сегодняшний день 
до  4%  всего  населения,  проживающее  в  Лондоне,  Ливерпуле,  Эдинбурге,  Бирмингеме  и  других 
городах королевства. Численность приверженцев мусульманской религии достигла 11-12 миллионов, 
таким  образом,  мусульмане  представляют  собой  наибольшее  количество  среди  религиозных 
меньшинств,  составляя  при  этом  3 %  всего  населения,  проживающего  в  Европе.  Касательно 
европейских стран, где проживает большее количество представителей мусульманской веры, к ним 
относятся Великобритания, Франция, Германия, Нидерланды и Греция [1, 9]. 
В настоящей статье предпринимается попытка рассмотреть иммигрантов, выходцев из Азии и 
Африки с мусульманским вероисповеданием, проживающих на территории одной из перечисленных 
пяти «топ-государств» – в Великобритании. Несмотря на то, что мусульманское население по своей 
численности  основывает  незначительную  часть  всего  населения  королевства,  тем  не  менее,  оно 
сумело представить значимую часть как политического, так и социального и культурного ландшафта 
государства. Численность приверженцев данной религии продолжает расти и сегодня исламская вера 
занимает вторую позицию после христианства по количеству своих приверженцев. Следует отметить, 
что  количество  пополнилось  не  только  гражданами,  иммигрировавших  в  Великобританию  в 
послевоенные годы, но и продолжает пополняться их вторым и третьим поколениями, среди которых 
в  последнее  время  наблюдается  процесс  реисламизации,  через  который  мусульманские  граждане 
Великобритании адаптируются к среде с иной верой.  
История отношений между Британией и исламским миром складывалась уже в средние века, 
когда развитию торговых отношений отводилось одно из ведущих мест в дипломатии. В Британском 
музее в Лондоне среди ценнейших работ, свидетельствующих о функционировании дипломатических 
отношений  средневековой  Англии  с  другими  странами,  хранится  и  золотая  монета  с  арабским 
письмом. Среди ученых-историков есть версия, что монета, относящаяся к правлению короля Мерсии 
Оффы  (англ. Offa),  чеканилась  в  Англии  и  использовалась  в  товарообороте  с  арабо-мусульманской 
династией в Испании. На лицевой стороне монеты человек, владеющий навыками арабского письма, 
сможет прочитать «нет Бога кроме Аллаха», а на обратной  – «Мухаммед Его посланник (пророк)». 
При чеканке монеты в период правления короля Оффы, надписи на монете, а точнее свидетельству 
(араб.  shahada)  в  исламе  как  одному  из  пяти  столпов  в  исламе,  которая  носила  в  первую  очередь 
религиозную нагрузку, не придавалось какое-либо религиозное значение, что подразумевает, скорее 
всего,  незнание  истинной  окраски  надписи.  Вторым  фактором,  подтверждающим  развитие 
отношений в средние века между арабо-мусульманским миром и Британией, является перевод трудов 
на  латинский,  в  том  числе  научных  (математика,  физика,  биология  и  др.)  и  медицинских  трудов, 
написанных  на  арабском  языке.  Известно,  что  на  Арабском  Востоке  в  средние  века  появилось 
огромное количество ценнейших трудов, ценность которых не утрачена и по сей день.  
 Другим  значительным  признаком  отношений  между  арабо-мусульманской  империей  и 
Британией отмечается мусульманским ученым Мухаммедом Бин Мусой аль-Хорезми (780-850 гг.). В 
своем труде под названием «Китаб Сурат уль-Ард» (досл. Книга картины Земли), которая включала в 

323 
 
себя  мировую  карту  первую  в  своем  роде,  автор  отразил  и  британские  острова.  С  того  момента 
существует  ряд  примеров,  согласно  которым  британцы  совершали  путешествие  в  арабские  страны 
как  для  изучения  арабского  языка,  так  и  для  перевода  ценнейших  трудов  на  латинский  язык, 
написанных  на  арабском  языке.  К  примеру,  Аделард  (Adelard  of  Bath),  известный  как  «первый 
английский  ученый»,  перевел  некоторые  труды,  в  том  числе  ценнейшие  работы  по  математике  и 
астрономическим  таблицам,  принадлежащие  аль-Хорезми.  Результатом  переводческого  процесса, 
арабо-индийские цифры были представлены на Запад. 
Первая группа мусульман, прибывшая на территорию Великобритании, состояла из  моряков 
Британской  Ост-Индийской  компании  (основанной  в  1600  году  указом  Елизаветы  I)  из  Индии. 
Вскоре за ними, на территорию Великобритании стали приезжать и моряки из Йемена, где Аден стал 
основным  портовым  городом,  связывающим  с  Ближним  и  Дальним  Востоком.  В  настоящее  время 
число йеменцев, иммигрировавших в Британию, достигло около 80 000 [2, 4]. Таким образом, первые 
мусульманские  сообщества  в  Британии  создавались  в    портовых  городах  таких  как  –  Лондоне, 
Кардиффе,  Ливерпуле,  Бирмингеме  и  др.,  состоявшиеся  вскоре  не  только  из  граждан  таких 
британских  колоний  как  Индии  и  Адена  (в  настоящее  время  часть  Йемена),  но  и  мусульман  из 
Малайи  и  Британского  Сомали.  Результатом  процесса  иммиграции  в  1860 году  первая  мечеть  была 
построена в городе Кардифф, а в 1889 году – в городе Вокинг [3,15] (профинансировано повелителем 
Бхопала  (Индия) Шах  Джаханом (Shah  Jehan).  Вторая  мечеть  во  многих  источниках  на английском 
языке  рассматривалась  как  «мусульманская  церковь»  (англ.  Muslim  church).  Англичанин  William 
Abdullah  Quilliam,  принявший  мусульманскую  веру,  в  1887  году  основал  мечеть  на  улице  Маунт 
Вернон  (англ.  Mount  Vernon)  в  Ливерпуле.  Таким  образом,  первые  мечети  были  основаны  в 
Кардиффе, Вокинге и Ливерпуле. 
Строительство 
последующих 
мечетей  осуществлялось 
за  счет 
финансирования 
благотворительности,  это  могли  быть  и  простые  жители,  организации  или  индивидуальные  лица. 
Наряду с основной функцией мечети (в арабских странах и северной Азии) – место для молитвы как 
для мужчин, так и женщин, она стала выполнять как образовательную, так и социальную роль, что 
наблюдается  и  в  США.  Мечети,  функционирующие  в  Великобритании,  которые  изначально  были 
построены  в  качестве  мечети,  состоят  из  главного  зала  для  молитвы,  библиотеки,  образовательных 
комнат  (классов)  для  детей.  Тем  не  менее,  есть  и  небольшие  мечети,  дислоцированные  в  домах, 
квартирах  и  даже  церквях  [4,  9].  Небольшие  мечети  иногда  вынуждены  арендовать  помещения  на 
несколько часов для проведения пятничной молитвы.  
Другими  специалистами,  иммигрировавшими  в  Великобританию,  стали  повара  из  Силхета 
(Бангладеш)  для  работы  на  кораблях  и  ресторанах  Лондона  в  80-е  годы  XIX века  [2,  5]. 
Строительство  Суэцкого  канала  в  1869  году  послужило  другой  причиной  для  волны  новых 
иммиграционных  групп  для  работы  в  портах  и  кораблях.  Кроме  морского  дела,  в  Британии 
мусульмане  создавали  бизнес,  так  Монши  Мухаммед  Саид,  прибывший  в  Британию  в  1777  году, 
основывал  «Indian  Vapour  Bath  and  Shampooing  Establishment»  (досл.  Индийская  компания  по 
душевой  и  шампунь  продукции),  который  был  на  приеме  и  представлен  его  высочеству  королю 
Георгу IV.  Наряду  с  морским  и  экономическим  факторами,  побудившими  граждан  Азии  и  Африки 
приехать  в  Британию,  стало  и  получение  достойного  европейского  образования  и  количество 
желающих  получить  британское  образование  росло.  Итак,  если  в  1845  году  в  Британии 
насчитывалось 4 студента, то уже в 1890 годы 207 индийских студентов, а в 1910 году – 710.  
С XIX века Великобритания, как и другие европейские страны, начала активно использовать 
иммигрантов,  прибывших  из  мусульманских  стран  –  протекторатов,  колоний  в  качестве  дешевой 
рабочей  силы.  Британия  завоевав  огромные  территории  исламского  мира,  в  том  числе  на  Ближнем 
Востоке  и  Африке,  такие  как  экспедиция  Наполеона  Бонапарта  в  1798  году,  открытие  Суэцкого 
канала в 1869 году, завоевание Египта в 1882 году, объявление англо-египетского кондоминиума над 
Суданом  в  1898  году  и  другие  последующие  процессы,  охватившие  Египет,  закрепили  позицию 
Великобритании на всем Ближнем Востоке.  
В  течение  XIX столетия  присутствие  мусульманских  иммигрантов  на  территории 
Великобритании  расширилось  за  счет  потока  дешевой  рабочей  силы  из  числа  иммигрантов  из 
мусульманских государств. Основная доля приходилась на число граждан, вышедших из британских 
колоний, расположенных в разных частях мира, в частности Азии и Африки.  
Согласно  BBC  [5]  под  мусульманскими  иммигрантами  рассматриваются  иммигранты, 
прибывшие  в  50-е,  60-е  и  70-е  годы  ХХ  века.  В  первую  четверть  прошлого  века  в  Британии 
насчитывалось около 10000 мусульман, а в настоящее время – между 1 и 2 миллионами (2-4% всего 
населения),  более  половины  из  них  родились  в  Великобритании.  Иммигранты,  прибывшие  по 

324 
 
материальным  причинам  в  50-60-е  годы  из  Пакистана  и  Индии  в  Великобританию  могли  в  30  раз 
больше  заработать  денег  по  сравнению  с  Родиной.  Некоторые  из  них  планировали  перевести  свои 
семьи, а другие – купить землю в Пакистане.          
Касательно иммигрантов в 50-60-е годы ХХ века, то большая часть состояла из выходцев из 
Азии  –  Индии  и  Пакистана,  основная  цель  заключалась  в  возможности  заработать.  Прибывшие 
индийцы  и  пакистанцы  работали  в  сфере  услуг,  так  число  фруктово-овощных  и  мясных  магазинов 
выросло  от  2  в  1959  году  до  51  в  1967  году,  кафе  от  3  до  16,  парикмахерских  салонов  от  3  до  16 
[6, 34].    Вместе  с  мужским  населением,  пополнялись  и  ряды  женщин-мусульманок,  которые  в 
процессе адаптации к новой британской среде стали снимать вуаль. Для пакистанцев Британия стала 
«мостом мечты» [6, 34], где они могли не только подработать, но и отправить заработанные деньги в 
свои семьи.    
В 70-е годы того же столетия волна из граждан африканского контингента – Кении и Уганды, 
стала  пребывать  в  Британию.  Так  с  процессом  африканизации  в  перечисленных  странах, 
соответственно  с  ужесточением  правил  для  граждан  азиатского  происхождения,  проживающих  в 
Уганде, в 1972 году 60 000 людей были переселены Президентом Иди Амином в Британию. Вторая 
мировая война многим странам принесла различные потери, они (страны) начали перестраиваться и 
проводить  политику  реконструирования  всего  государства,  что  и  произошло  в  Британии,  где  стала 
привлекаться  дешевая  рабочая  сила.  Автор  книги  «The  New  British:  The  Impact  of  Culture  and 
Community  on  Young  Pakistanis»  (пер.  Новый  британец:  влияние  культуры  и  общества  на  молодых 
пакистанцев)  Ихлак  Дин  (англ. Ikhlaq  Din)  провел  исследование  среди  подростков  в  возрасте  14-19 
лет  мусульманско-пакистанского  происхождения,  которые  родились  в  Великобритании. 
Исследование  было  сфокусировано  на  мусульманах,  проживающих  в  мультикультурном  городе 
Бредфорд.  И. Дин  пришел  к  выводу,  что  первое  поколение  пакистанцев,  иммигрировавшее  в  конце 
50-х  и  начале  60-х  годов  ХХ  века  называет  Бредфорд  Мирпуром  (город,  расположенный  в  Азад 
Кашмире (Пакистан) – домом дома  (Мирпур, а уже последующее (второе и третье) – домом [6, 3]. 
Заслуживает внимание тот факт, что, несмотря на раннее прибытие первого поколения пакистанцев в 
английский  город,  многие  из  них  не  владеют  английским,  и  даже  урду,  а  в  речи  используют  
Мирпури – один из диалектов урду.    
 К 1990 годы в Британии ислам занимал вторую позицию среди религий, количество мечетей 
достигло  600,  а  мусульманских  школ  –  60.  С  1801  года  в  Великобритании  каждый  десять  лет 
проводится перепись населения (исключая 1941 год из-за войны), а в 2001 году в перепись впервые 
включен  вопрос  о  религиозной  принадлежности,  что  дало  возможность  определить  количество 
«британских»  мусульман  (1,6  миллион).  Большинство  мусульман  составляют  приверженцы 
пакистанского  происхождения  (43%),  бангладешского  –  17%,  индийского  –  9%  [2,  6-7].  В  страну 
прибывали не только мусульмане-иммигранты из Южной Азии, но и из стран Арабского Востока, в 
том числе Марокко, Египта, Сомали и Ирака. В результате исследования, отмечается, что, несмотря 
на принадлежность к одной нации – арабской уммы и религии – исламу, иммигранты из Марокко не 
имели какой-либо тесной связи с иммигрантами из Египта, даже иммигранты, с разной национальной 
принадлежностью – арабы и курды, проживавшие в Ираке, воздерживались от контакта между собой 
[6, 2-3]. Среди других национальностей в Великобритании, следует указать и на турок-иммигрантов. 
Так,  согласно  переписи  населения  в  1881 году  в  Мерсисайде  (
церемониальное  и  метропольное 
графство на западе Англии
) отмечены 8 египтян и 44 турок [3, 29]. Среди фактов, указывающих на 
турецких иммигрантов в Англии в более раннем времени, необходимо указать на то, что еще в 50-х 
годах XVII века англичанам был показан способ изготовления кофе и в 1652 году первый кофе-дом 
был открыт в Лондоне. Кофе называли «напитком Сатаны» и «кашей Магомета» [7, 14], в противовес 
чему в настоящее время кофе пользуется популярностью не только в Великобритании, но и по всей 
Европе. Иммиграция волны политических беженцев во время Султана Абдул Хамида II (1876-1918) 
усилило роль молодых турок в революции 1908 года. Уже в начале ХХ века на Западе развивалась 
общественно-политическая  мысль,  способная  оказать  сильное  влияние  на  своих  последователей. 
Среди индусов-иммигрантов наблюдаются не только низшие и средние слои населения, приехавшие 
«на  заработки»,  но  представители  элиты  Индии,  такие  как  Мирза  Абу  Талиб,  Лутфуллах,  Сайид 
Ахмед Хан и др. 
Таким образом, мусульмане, иммигрировавшие в Великобританию, имеют давнюю историю 
«переселения».  Однако  наиболее  значительные  числа  мусульман-иммигрантов  появились  после 
второй мировой войны по причине европейской нужды в недорогой рабочей силе для восстановления 
экономики в целом, что обеспечилось гражданами из британских колоний, проживающих в Азии и 
Африке и желающих заработать. На сегодняшний день второе и третье поколения, обосновавшиеся в 

325 
 
Великобритании,  адаптируются  к  британской  культуре,  при  этом  сохраняя  свои  религиозные  и 
национальные особенности. 
 
Литература 
 
1  Cesari  J.  When  Islam  and  Democracy  meet  Muslims  in  Europe  and  the  US.  –  New  York:  Palgrave 
Macmillan, 2006. – P. 391    
2 Shoaib Mohammad Sultan Muslims in Britain // The meeting of the European Council of Religious leaders 
in Birmingham. – 2007. – P. 1-19 
3 Humayun Ansari The Infidel Within: Muslims in Britain Since 1800. – London: C&Hurst Ltd, 2004. – P. 
270 
4 Ehsan Masood British Muslims Media Guide. – Lndon: British Council, 2006. – P. 38 
5 
History 
of 
Islam 
in 
the 
UK 
[Электрон. 
ресурс]. 
– 
2009. 
– 
URL: 
http://www.bbc.co.uk/religion/religions/islam/history/uk_1.shtml#top (дата обращения: 21.01.2014). 
6  Ikhlaq  Din  The  New  British:  The  Impact  of  Culture  and  Community  on  Young  Pakistanis.  –  London: 
Ashgate Publishing, Ltd., 2006. – P. 164 
7 Sophie Gilliat-Ray Muslims in Britain. – Cambridge: Cambridge University Press,  2010. – P. 308 
 
 
МҰСЫЛМАН БІРЛЕСТІКТЕРІНІҢ ҚҰРЫЛУЫНЫҢ ТАРИХИ АЛҒЫШАРТТАРЫ 
(ҰЛЫБРИТАНИЯДАҒЫ ИММИГРАЦИЯЛЫҚ ҮРДІСТЕРДІҢ МАТЕРИАЛЫ НЕГІЗІНДЕ) 
А.А. Мустафаева, Д.М. Кокеева 
 
Мақалада  Ұлыбританияға  әртүрлі  себептермен  Азия  және  Африка  елдерінен  қоныс 
аударған  мұсылман  халықтарының келуінің  алғышарттары  мен  себептері  баяндалады.  Егер ІІ 
дүниежүзілік  соғысқа  дейін  Еуропаға,  оның  ішінде  Ұлыбританияға  келген  иммигранттардың 
мақсаттары  әртүрлі  болса,  ХХ  ғасырдың  50-жылдарынан  бастап  арзан  жұмыс  күші  ретінде 
экономикалық  факторді  көздейтін  бір  мақсатқа  тірелді.  Сонымен  аталмыш  Еуропа  елі  үшін 
соғыстан  кейінгі  әл-ауқатты  жөндеу  протекторат  пен  бұрынғы  колониялардың  негізінде  іске 
асырылса,  ал  екіншілер  (отар  елдер)  үшін  жеке  немесе  отбасылық  материалдық  жағдайды 
жөндеуге бағытталған негізде іске асты.       
 
A HISTORICAL BACKGROUND OF THE MUSLIM COMMUNITIES (BASED ON THE 
IMMIGRATION PROCESSES  IN GREAT BRITAIN) 
A.A. Mustafayeva, D.M. Kokeyeva 
 
 
By the end of the Second World War in the UK the number of Muslim immigrants-representatives 
of  a  number  of  Asian  and  African  countries  was  negligible.  However,  already  in  the  50s  of  the  last 
century before many developed countries of the world, particularly Great Britain, became the challenge of 
reconstruction  of  industry  in  the  postwar  years.  In  order  to  restore  and  further  development  of  key 
industries in the country there is a need to attract cheap labor from less developed countries, including the 
British colonies. 
 
 
 
 

326 
 
УДК 930.85 
 
Э.Т. Телеуова  
Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті, Алматы қаласы 
 
ДӘСТҮРЛІ ӨРКЕНИЕТТЕГІ ЖОҒАРЫ БИЛІК ҚҰҚЫҒЫ* 
 
Аннотация: Мақалада көшпелі қоғамдағы жоғары биліктің дүниетанымдық ұғымына талдау 
жасалынады. 
 
Түйін сөздер: дәстүрлі билік, меритократия, иерархия, құқық. 
 
Билік  мәселесі  адамзат  қоғамы  тарихының  кез-келген  кезеңін  қамтитын  және  күрделі 
қоғамдық  қатынастардың,  оның  ішінде  басқару  қызметінің  қалыптасуын  ерекше  қарастыруға 
мүмкіндік  туғызады.  Билік  және  ел  мәселесі  отандық  тарихшылар  және  өзге  ғылым  салаларының 
зерттеушілерінің  үнемі  назарында  болды.  Бұл  мәселенің  кейбір  аспектілері  арнаулы  тарихи 
зерттеулерде,  әлеуметтік-саяси  тарихты  зерттеушілер  тарапынан  қарастырылған.  Билік  мәселесін 
зерттеу  тарих  ғылымының  бөлігі  ретінде  қарастыру  қажет.  Қазақ  мемлекеттілігінің  эволюциясы, 
тарихи  дамуы  мен  маңызы  ғылыми  ғана,  емес  сонымен  қатар  қоғамдық  маңызға  ие.  Оның  ішінде 
Қазақстан  тарихындағы  ортағасырлық  кезеңіне  ерекше  көңіл  бөлу  қажет.  Билеушінің  бейнесінің 
рухани  құндылықтары  осы  кезеңнен  бастау  алады.  Осы  тұста  қазақ  қоғамындағы  билік  жүйесінің 
түсініктері мен тетіктері қалыптасты. 
Көшпелі  тіршіліктің  ықпалындағы  жеке-жеке  тайпалар  белгілі  бір  тарихи  кезеңде  одаққа 
бірігіп,  елді  басқаруда  жаңа  ұйымдар  құрып,  құқықтық  қатынастары  мен  билік  ережелері    тәріздес 
түрлі категорияларды қалыптастырып, соның нәтижесінде қоғам мүшелері жаңа бір қоғамдық тәртіп 
билігіне  түсу  арқылы  жалпы  халықтық  мәдениетке  қарай  бұрынғысынан  гөрі  бір  қадам  болса  да 
ілгерілеп,    жаңа  бір  қоғамдық  сананың  тууына  негіз  қалаған.    Қазақ  даласында  ел  болып  бірігіп, 
өзінің  мемлекетінің  тұғырын  қалауға  ұмтылған  тайпалар  билік  жүйесінің  негізгі  тетіктерін 
қалыптастырып  қана  қоймай,  оны  жетілдіруге  тырысты.  Қазіргі  таңда  мемлекет  қалпын  зерттеуде, 
көшпелі  қоғамдағы  жоғарғы  билік  күрделі  көсемдіктен  өтіп,  билеу  механизмдерінің  туындауы 
тұрғысынан  қарастырылады.  Мемлекеттің  пайда  болуындағы  интегративті  және  қақтығыстық 
тұжырымдар,  мемлекеттің  анықтамасындағы  басты  шарттар  ретінде  территория,  демография  тағы 
басқа факторлар мен қатар көшпелі қоғамдағы биліктің мәнін талдауды, орта ғасырлардағы қоғамның 
күрделі  әлеуметтік  белсенділігінің  ықпалын  баса  назарға  алуға  тиісті  тұстарын  ашып  береді.  
Көшпелілер    империялық  мемлекет  құрды.  Ғұн  империясы,  Түрік  және  Монғол  империясы  өзінің 
территорриялық  кеңдігімен  ерекшеленіп,  билік  жүргізудің  күрделі  қатынастарын  қалыптастырды. 
Көшпелілер  құрған  империяның  ерекшелігі  әлеуметтік  ұйымында  тайпалық  қатынасқа  негізделген 
генеалогиялық  көпсатылы  иерархиялық  белгінің  болуын;  империядағы    үштік  және  екілік 
әкімшілікке  бөлінуі;  әскери-  иерархиялық  қоғамдық  ұйымның  болуын;  биліктегі  мұрагерлік 
жүйесінің  ерекшелігі,  құрылтайдың  қызметіне  Н.Н.Крадин  өзінің  зерттеулерінде  баса  назар 
аударады[1].  Томас  Дж.Барфильд  көшпелі  империясының  ұйымы  «империялық  конфедерация» 
түрінде және ол сырт жағынан алғанда автократиялық болып көрінгенімен, ішкі құрылымы тайпалық 
қатынасқа  негізделген  деп  көрсетеді[2].  Көшпелілер  тұрмысы,  мәдениеті  және  әлеуметтік-саяси 
құрылымы  сырттан  қарапайым    болып  көрінуі  заңдылық.  Сондықтан  болар  көшпелілер  қоғамы 
алғашқы  даму  сатыдағы  әлеуметтік  ұйым  ретінде  қарастырылу  басым  болды.    Көшпелілер 
қоғамының  даму  деңгейі  қандай  болды  деген  сұрақты  эволюциялық  тұжырымды  қолдайтын 
зерттеушілер жиі талқыға салды. Оған қатысты  түрлі көзқарастар да айтылды. Зерттеушілердің бір 
бөлігі көшпелілір ерте мемлекеттік деңгейге жетті десе, екіншілері көшпелілір өркениеттік деңгейге 
көтеріле  алмады  деген  қорытындылар  жасады.  Қазіргі  таңда  бұл  сұрақтың  мазмұны  өзгерді.  
Көшпелілір  тарихын  зерттеушілер  арасында      көшпелілер  қоғамы  күрделі  әлеуметтік  ұйымдасуын 
дәйектей келіп көсемдіктің шарттылығы арқылы «мемлекет»- деген ұғымға қатысты берілетін басты 
анықтамаларға жаңа тұжырымдар енгізді. Меншіктің болуы немесе  әлеуметтік қайшылықтар емес, 
көшпелі қоғамдағы  билік мәселесіне баса назар  аударады.  
Жоғары  билікке  келу  жолы  көшпелілер  арасында  аса  қиын  болды.  Себебі  жоғары  билікке 
үміткердің  генеологиясы  мен  қатар  (меритократия)  жеке  басының  қабілетінің  билік  үшін  күресте 
алғышарт  ретінде  қарастырылды.  Көшпелі  қоғамдағы  жоғары  билікті  әлеуметтік-саяси  және 
дүниетанымдық категорияларға бөліп қарастыруға болады. Билеуші және билеушінің құты көшпелі 

327 
 
қоғамның  идеологиялық  түсінігін  көрсетті.  Жоғары  биліктегі  идеологиялық  бағыттың  қалыптасуы 
көшпелілердегі жоғары билеушінің бейнесі рухтық әмбебептық жиынтыққа негізделді. Елдің қамын 
ойлаған  билеуші,  тығырықтан  шығу  жолында  құрбан  болуы,  парасатты  және  адал  өмір  өмірді 
дәріптейтін бейнесі қалыптасты.  
 Түрік дәуірінің өзінде   билік ұғымының дүниетанымдық категориясына  аса мән берген. Осы 
заманның  жазба  мұраларында  билік  қандай  жағдайда  тиімді  және  билеушінің  бойында  қандай 
қасиеттер  болу  тиіс  деген  сұрақтарға  жауап  іздеген.  Елхан  және    бек  сияқты  қолында  билігі  бар 
саяси-әлеуметтік  топтың  қызметі  бұл  шығармаларды  нақты  көрініс  тапқан.  Бек  дегенің  білікпенен 
берік  тұр,Білік  кетсе  бек  қалады-желі  құр...[3]  деген    Жүсіп  Баласағұн.  Түрік  қағанатының  құрылу 
тарихын  қарастырғанда,  оның  сол  дәуірге    тән  барлық  саяси  жүйесі  мен  билікті  жүзеге  асыратын 
тетіктердің  нақты  қызметі  болғандығына  ерекше  көңіл  аудару  қажет.  Монғол  ұлысында  билікке 
келген  Шыңғыс  хан  жаңа  жерлерді  жаулап  алып  қана  қоймай,  осы  жерлерде  өзінің  және 
мұрагерлерінің  билігін  мойындатуды  көздеді.  Ел  ішінде  билікті  қалай  жүргізу  қажеттігін  Шыңғыс 
хан  өзінің  мұрагерлеріне  өсиет  түрінде  қалдырды.  Рашид-ад-Дин  «Шыңғыс  ханның  жеке  басының  
мақтаныш  тұтатын  қасиеттері  және  оның  әр  түрлі  жағдайларға  қатысты  қалдырған  біліктері»  атты 
бөлімінде    өсиетті  әңгімелері  деп  берген.  Шыңғыс  ханды  тарихи  тұлға  ретінде  жаңа  бір  қырынан 
қарауға  оның  қалдырған  біліктерін  талдау  арқылы      мүмкіндік  аламыз.  Мұнда  өзінің  ұрпақтарына 
елді  басқару  әдісі  мен  жаулап  алған  жерлерге  тәртіп  орнату  тәсілдері  жөнінде  өсиет  қалдырған. 
Мемлекет  ішіндегі  биліктің  реттігі  отбасынан  басталатынын  Шыңғыс  ханның  мына  бір  өсиеті 
мақұлдай түседі:  «Ұлдары әкелерінің билігімен жүрмеген, кіші бауырлары үлкен ағаларының сөзін 
сөйлемеген,  күйеуі  әйеліне  арқа  сүйемей,  ал  әйелі  күйеуінің  еркіне  көнбеген,  енелері  келіндерін 
жақтыртпаған, ал келіндері енелеріне құрмет көрсетпеген, үлкендері кішілерді қорғамай, кіші толқын 
үлкендердің айтқандарын тыңдамаған, ұлылары құдайға құлшылық етушілердің жүректеріне жақын 
жүре тұрып, бұл ортадан алыс жүргендерді өз жағына тартпаған, адамдары дүниенің игілігін қолында 
ұстай  отырып,  өз  елінің  жақсы  өмір  сүруіне  жағдай  жасамаған,  оған  қолдау  көрсетпеген,  салт-
дәстүрді (йусун), заңды (йаса) сақтамаған және осы себеппен мемлекет басшыларының қарсыласына 
айналған  халық:  мұндай  елде  ұрылар,  айлакер-өтірікшілер,  жаулар  және  бұзақылар  сол  халықтың 
паналаған жерінің күнін күңгірттендіреді, басқаша айтқанда, өз халқын тонап, оның жылқылары мен 
басқа  да  табындарына  маза  бермей,  жорыққа  аттанарда  алдыңғы  қатардағы  жауынгер  сабының 
аттары  шаршайтындықтары  соншалық,  олар  көтерем  болып  құлап,  өліп,  шіріп  жоқ  болатындай 
дәрежеге жеткізеді»[4].  
Қазақ хандығының дәуірінде билік шыңғысшылдық идеологияда жүзеге асты, дегенмен жеке 
хандардың  бойындағы  қасиеттің  мемлекеттің  нығаюына  немесе  әлсіруеіне  ықпал  жасады.  Қасым, 
Хақназар,  Тәуекел,  Тәуке  хандардың  өз  елінде  жүргізген  билігі  сол  заманның    шығармаларында 
дәріптелсе,    жеке  хандардың  ішкі  және  сыртқы  саясатындағы  сәтсіздіктер  сынға  алынды.    Орта 
ғасырларда  нығайып, қалыптасқан  билік  дәстүрінің  кейінгі  кезеңдерде  түбегейлі  өзгеріске  түсуі,  ел 
ішінде  билеушіге  деген  сенімін  өзгертті.  Оның  себебін  Тұрсын  Сұлтановтың  сөзімен  айтқанда 
билікке ұмтылған  «келте хандардың» пайда болуы, жүздердегі биліктің билерден сұлтандарға өтуі 
және Ресейдің отарлау саясатының ықпалын атап өткен жөн. 
ХХ  ғасыр  басындағы  қазақ  зиылылары  да    дәстүрлі  қазақ  қоғамындағы  билік  мәселесіне 
арнайы  тоқталмаса  да,  осы  мәселе  төңірегінде  өздерінің  көзқарасытарын  білдірді.  Қазақ 
зиялылыларының  қазақ  халқының  жағдайына  қатысты  мәселелер  көтеру  барысында  ортағасырлық 
билік мәселесіне көңіл бөлуі заңды деп түсінеміз.  ХХ ғасыр басындағы қазақ зиялылырының ұлттық 
мемлекетті  құру  жолындағы  күресінде  ортағасырда  қазақ  халқының  біріктіруші  ұраны  болған 
«Алаш» атауын қолдануының өзі осының айғағы. Қазақ зиялылыры ортағасырдағы билікті дәріптеп, 
оның  әділдік  сипатын  ашатын  мақалалар  жазды.  Олардың  ерекше  назарына    қазақ  мемлекеттілгі 
жөнінде, дәстүрлі қазақ даласының билеушілері хан, би, батырларды бірі дәріптесе, екіншілері сынға 
алды.  Шәкәрім  Құдайбердіұлы    «арға  ие  басшының  соңынан  еріңдер»  десе,  Міржақып  Дулатов 
«халықты  тура  жолға  басталықта»    деген  үнделер  тастады.  Құрбанғали  Халиди,  Ғ.Мұсағалиев. 
Шәкәрім Құдайбердиев, Міржақып Дулатов, қазақ даласындағы бұрынғы биліктің әділдігі, халыққа 
деген  қызметін,    «Алаш»  атауының  пайда  болуы,  қазақ  тарихының  ұлт  үшін  маңызын  айта  келіп, 
қазіргі заманның биліктегі келеңсіз жағдайларын сынға алған болатын. «Алаш ұранды қазақ-қырғыз 
бұрын    патшаларына  бағынбай  заманасы  тарылмай,  Сарыарқаны  ен  жайлап,  төрт    түлікті  малды 
айдап,  өз  салтымен  дәурен  сүріп  жүрген  заманыныда  өз  арасынан  нелер  данышпан,  нелер  шешен, 
тапқыр билер шыққан. Ердің құны екі ауыз сөзбен бітіретін билер болып, олардың билігі айтқанынан 
да оңай орындалады екен. Бұлай болудың бірнеше себептері болған. Мәселен: 

328 
 
1.
 
ол  кездегі  билер  ешкім  сайлап  қойған  емес,  жүйрік  жорға  секілді  жаратылысынан  би 
болып туған желаяқтар;  
2.
 
табиғи        билігінің  үстіне  халықпен  бірге  өсіп,  біте  қайнасып,  тұрмысына  әдет-ғұрпына 
жетік болғандар; 
3.
 
билікті кәсіп етпей, әділ би атануды мақсұт көргендер; 
4.
 
атақты билердің көбі зеректігінің үстіне, жуан, күшті рудан шыққандар. 
Бұл ескі билердің билігі теп-тегіс қазіргі заманға лайық, шын әділдік таразысына тартқанда, 
мінсіз демесекте заманына қарай, іздесе таптырмайтын билік еді»[5]. деген қорытынды жасайды. 
Қазақ зиялылыларының Патшалық Ресей тұсындағы қазақтың билеушілері халық қамын емес,  
жеке  мүддені  ойлап  биліктің  қадірін  кетірді  деп  пайымдауы  әбден  орынды.  Әлихан  Бөкейханов 
қазақты  осы  мүшкіл  хәлге  жеткізген  сол    хан,  билердің  дұрыс  билік  жүргізбеуінде  деп  көрсетті. 
Ендігі  жағдайда    біз  халық  жағдайын  ойласытыруымыз  қажет.  Ол  үшін  барлық  мүмкіндіктермізді 
пайдаланумыз керек деген ұсыныстар жасады. 
Дәстүрлі  қазақ  қоғамындағы  жоғары  биліктің  дүниетанымдық  ұстанымдары  бүгінде  өзінің 
мәнін  жоғалтпай  отыр.  Билік  тәртібінде    билік  тізгігін  ұстайтын  әр  тұлға  адамгершілік  норма 
тұрғысындағы  қатынасын,    рухани  құқықтық  қатыстылығын  түсінуі  тиіс.  Дала  билеушілеріне  тән 
болған    адалдықтың  мән-мазмұны  шеңберіндегі  –  шыншылдық,  әділдік,  принциптік,  кісілік, 
адамгершілік,  қанағаттық,  ынсапшылдық,  айтқан  уәдесіне  тұрушылық,  мойнына  алған  істен 
жалтармаушылық, тазалық сияқты өресі биік қасиеттер бүгінгі заманның билік тірегінің қағидасына 
айналуы тиіс. 
 
*«Орталық  Азияның  дәстүрлі  өркениетін  зерделеу»  Республикалық  ғылыми-зерттеу 
орталығының  «Мемлекеттіліктің  даму  контекстіндегі  көшпелілердің  әдеті  мен  әдеттегі  құқығы» 
жобасы аясында   

жүктеу/скачать 7,62 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: