50
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана
Science and life of Kazakhstan. №3 (38). 2016
Лингвомәдениеттанымдық оқу сөздігі де әзір-
ленді. Бұл сөздікте лексикалық, коммуникативтік
минимумдер тақырып аясында іріктеліп, түрлі өр-
нектер ұсынылды. Лингвомәдениеттанымдық лек-
сика пәнаралық байланыста сұрыпталып берілді.
Сөздікте берілген арнайы мәдениеттанымдық лек-
сиканың түсіндірмесі энциклопедиялық мәлімет
түрінде сипатталды.
Қазақ тілін туыс тілділерге үйретудің тиімді
жолдарының бірі – сөз мағынасын синонимдер
арқылы ұғындыру тәсілі. «Қазақ тілі» оқу-әді-
стемелік кешенін әзірлеу барысында деңгейлерге
арналған Синонимдер сөздігі дайындалды. Оған
себеп – түркі тілдеріндегі ортақ сөздердің сино-
нимдік қатарларының көптігі. Мысалы, қазақтар
«нәресте» десе, түріктер «bebek», ал өзбектер
«norasta,chaqaloq» сөзін қолданады. Арнайы құра-
стырылған осындай оқу сөздіктері тілді үйрену
кезеңінде тіл үйренушінің тілдік санасын қалып-
тастырады және өзінің ана тіліндегі баламасымен
салыстырып, салғастырады. Ал тілдік сана үш
мәдениет өкілінің өзара іс-әрекетіндегі тілді тұты-
нушылардың әлеуметтік жағдайы мен мәдениеті
түйсігіндегі қарым-қатынасынан түзіледі. Со-
нымен бірге олардың мәдениет-таным сұхбатын
(диалог култур) құруға мүмкіндік береді.
Туыс тілділерге арналған «Қазақ тілі» оқу-әді-
стемелік кешені – қазіргі жаһандану жағдайында
түркітектес халықтардың ғылым, білім беру, мә-
дени, әлеуметтік салалардағы ынтымақтастығына
жол ашатын, ана тіліміздің мәртебесін айғақтай-
тын, әдістеме ғылымында өзіндік ерекше орны бар
еңбек. Осы еңбектің мазмұны бойынша бірнеше
өрнектер ұсынылып отыр.
дәм – ас, тағам, тамақ – ауыздағы
пайда болатын астың өзіндік қасиеті
dәm – as, tağam, tamaq – awızdağı
payda bolatın astıη ӧzindik qasiyeti
дастарқан жаю – үстелге асжаулық
төсеп, ас ішу
dastarqan jayuw – üstelge asjawlıq
tӧsep, as işüw
ыдыс – ас су құюға, ішуге, жеуге ар-
налған бұйым (зат)
ıdıs – as suw kuyuwğa, işüwge, jewge
arnalğan buyım (zat)
ерулік – жаңадан көшіп келген көр-
шісіне сый-құрмет көрсету, қонаққа
шақыру
erüwlik – jaηadan kӧşip kelgen
kӧrşisine sıy- qurmet kӧrsetüw, qonaqqa
şaqıruw
сыбаға – үйден ұзақ жүрген балаға,
құрметті қонаққа, туысына сақталған
дәм
sıbağa – üyden uzaq jürgen balağa,
qurmetti qonaqqa, tuwısına saqtalğan
dәm
тоқымқағар – жолға шығатын
адамға, баласына сәт-сапар тілеп,
қарт адамдардың батасын алу үшін
қонақасы
берілуі
toqımkağar – jolğa şığatın adamğa,
balasına sәt- sapar tilep, qart adamdardıη
batasın aluw üşin qonaqası berilüwi
бас қосу – бір жерге жиналу, топ бо-
лып мәжіліс құру
bas kosuw – bir jerge jiynaluw, top
bolıp mәjilis quruw
қонақасы – ұзақтан келген қонаққа
берілетін ас
qonaqası – uzaqtan kelgen qonaqqa
beriletin as
Өрнектер
Лексикалық тақырып:
Ұлттық тағамдар
ОРТАҚ СӨЗДЕР: ағаш, ас, асық, ата, әзірлеу, баба, бас, бидай, бұл, бүй-
рек, егу, егіншілік, ең, ет, жеу, жоғары, жоқ, жұрт, жүзім, жүрек, жылқы, келін
түсіру, келін, көш, күйеу, қадірлі, қаймақ, қой, қонақ, қуыру, құрметті, құрт,
мәнті, ортақ, пайдалану, пісіру, палау, сары, сәби, сиыр, сүт, табақ, тары, төс,
тұз, түркі, ұн, үшін, халық, шай.
ORTAQ SӦZDER: ağaş, as, asıq, ata, әzirlew, baba, bas, biyday, bul, büyrek,
egüw, eginşilik, eη, et, jew, joğarı, joq, jurt, jüzim, jürek, jılqı, kelin tüsirüw, kelin,
kӧş, küyew, qadirli, qaymaq, qoy, qonaq, quwıruw, qurmetti, qurt, mәnti, ortaq,
paydalanuw, pisirüw, palaw, sarı, sәbiy, sıyır, süt, tabaq, tarı, tӧs, tuz, türki, un, üşin,
xaliq, şay.
1. Қазақ халқы үшін дастарқаннан үлкен, дәмнен жоғары нәрсе жоқ.
Дастарқан – сол халықтың тұрмыс-салты, әдет-ғұрпы, тіршілігінің бел-
гісі. Халқымыз асты, тағамды өте құрметтеген. Дәмді тағамдар пісіріп,
кең дастарқан жайған. Шыны (фарфор) мен ағаштан жасалған ыдыстарын
дастарқанға қойып, қонағын ерекше күткен дәстүрі ұрпақтан-ұрпаққа жалға-
сып келеді. Қазақтың қыз ұзату, келін түсіру, нәресте тойы сияқты сауық-ду-
маны көп болған. Осыған орай ерулік беру, сыбаға, тоқымқағар, той асы,
омыртқаға шақыру тәрізді бас қосулары жиі болып тұрған. Қонақжай болу,
қонақты қабылдау, қонақасын беру – ата-бабадан келе жатқан салтымыз бен
дәстүріміз. Ұлттық дәстүрімізде дастарқанға алдымен нан қойылады. Нанды
оң қолымен үзіп жейді.
2. Қазақтың ұлттық тағамдары ет пен сүттен дайындалған. Бұл халқы-
мыздың мал шаруашылығымен айналысып, соның өнімдерінен тағам әзір-
леуімен байланысты. Айран, қымыз, шұбат, қатық, сары май, құрт, ірімшік
тәрізді сүт өнімдері мен қазақша ет, қуырдақ, көмбелер, қазы, қарта, жал, жая,
құйрық-бауыр сияқты ет өнімдері – ұлтымыздың тіршілігіндегі дастарқан
байлығы. Көшпелі қазақ жұрты біртіндеп отырықшылыққа көшкенде бидай,
тары, жүгері және т.б. дәнді дақылдар егіп, егіншілікпен де айналысқан. Қа-
зақтың ең қадірлі тағамы – қазақша ет. Оны пісіру үшін жылқы, қой, сиыр
етін пайдаланады. Қазақ дастарқанында әр жіліктің өз ерекшелігі, орны бар.
Мысалы, бас пен жамбас құрметті, сыйлы қонаққа, ортан жілік – құдаға, асық
жілік – құдағиға, төс – күйеуге, жүрек – келінге, бүйрек – сәбиге беріледі. Етті
тұздау, сүрлеу, ыстау, ішекке салу сияқты түрлі тәсілдер де бар. Салқын ас,
тәтті тағам, шай табағы түрлі ас-суға толы болады.
3. Айран, қымыз, шұбат – әрі тағам, әрі сусын. Айран – ұйытылған сүт,
қымыз – биенің ашыған сүті, шұбат түйе сүтінен жасалады. Сүттен қаймақ,
кілегей, сүзбе, шай ірімшік дайындайды. Өкпе-бауыр – жеңіл тағам. Оны суға
пісіреді немесе қуырады. Жал-жая, қазы – жылқы етінің ең дәмді бөлігі. Ба-
уырсақ, шелпек, бәліш, тоқаш – ұннан жасалатын тағамдар. Тәтті тағамдар
жүзім, қауынқұрт, жаңғақ, тосап болып бөлінеді. Мәнті, тұшпара, лағман,
манпар, палау, чак-чак – түркілердің ортақ асы.