С. Г. Тажбаева Редакция алқасы

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №2 (50), 2016 ж. 
251 
УДК 37.032.2 
 
КӨПМ,ДЕНИЕТТІ ТҰЛҒАНЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ 
 
Г.Б. Исабекова – PhD докторант,  
Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық Қазақ Түрік университеті, e-mails: gulnur_taraz@mail.ru 
Ғылыми жетекші: Қ.Т. Атемова – п.ғ.д., профессор, 
Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық Қазақ Түрік университеті, e-mails: atemova_kalipa@mail.ru 
 
Мақалада қарастырылып отрған м`селе көпм`дениетті тұлғаны қалыптастыру. Арнайы `дебиеттерді талдау 
барысында көпм`дениетті білім берудің м`ні мен мағынасы ашылды.  
Көпм`дениетті  білім  беру  ұғымы  `лемдік  педагогикада  1960-жылдары  кеңінен  тараған  еді,  ал  Ресейде  бұл 
ғылыми ұғымды 1990-жылдары қолданысқа енгізді.  
Ғылыми  педагогикалық  `дебиеттерді  талдай  отырып  «көпм`дениетті  тұлға»  ұғымы  анықталды,  көпм`-
дениетті тұлғаның құрылымы талданды. 
Көпм`дениетті  тұлға  авторлардың  түсінігі  бойынша  жалпыадамзаттық  құндылықтармен  байланыстыра 
отырып, ұлттық құндылықтарды сіңіріп, адамның жаңа өмір салтын игеруге тұтастай дайындығын көрсететін 
күрделі интегративті құрылым. 
Зерттеуде көпм`дениетті тұлғаның құрылымын көпм`дениетті тұлғада ашуға талпыныстар берілген. 
Түйін сөздер: көпм`дениетті тұлға, құрылым, көпм`дениетті орта, көпм`дениетті білім беру. 
 
Қазіргі  заманда  б`секеге  қабілетті  елу  елдің  қатарына  қосылу  үшін  алдымен  өзіміздің  ата-  баба-
мыздан  қалған  салт-д`стүрді,  м`дениетімізді  сақтай  отырып,  болашағымыз  жастар  арқылы  рухани- 
адамгершілікке т`рбиелеуіміз қажет.  
Қай халықты алсақ та `рқайсысына өзіне т`н ұлттық д`стүрі, саз-`уендері, т`рбие бастаулары бар. 
Сол  ұлттық  салт-д`стүрді,  саз-`уендерді  ұрпақтан  ұрпаққа  жеткізу  үлкен  міндет.  Егер  осы  алтын 
қазыналар:  ұлттың  салт-д`стүрі,  саз-`уені,  м`дениеті  жалғасып  атадан  балаға  мұра  болмаса,  халық-
тың келешегі де жоқ. 
Қазіргі  таңда  Қазақстан  Шығыс  пен  Батыс,  Еуропа  мен  Азия  м`дениетін  бойына  қатар  сіңірген, 
`ртүрлі  халықтардың  м`дени  тұрмыс  тіршілігі  араласып,  тамырласып  жатқан  Еуразия  аймағына 
орналасқан, ықпалды да орнықты д`йек сынды сан алуан м`дениеттің тоғысуындағы мемлекет. Сол 
себепті  еліміздің  көпм`дениеттілігін  сақтап,  ары  қарай  жандандырудың  жолы  ол  көпм`дениетті 
тұлғаны қалыптастыру. 
dдебиет талдауы көрсеткендей, көпм`дениетті білім беру адамның `леуметтік-тарихи ж`не табиғи 
т`жірибе  мен  білімді  игерудің  ғылыми-теориялық,  көркем-эстетикалық,  адамгершілік-дүниетаным-
дық ж`не басқа да түрлерінің ерекшеліктерін біріктіретін білім. 
Көпм`дениеттілік тіл, наным-сенім, этникалық болмыс, т.б. ерекшеліктерден бастау алатын м`де-
ниет өкілдерінің бір жерде өмір сүріп, бірге басқарылуының атауы бола алады. Көпшіл демократия 
түсінігінде  бір  қоғамда  `ртүрлі  тұлғалар,  топтар  мен  қауымдастықтардың  болуы  мүмкін  екенін, 
сондай-ақ,  бұлардың  өзіндік  м`дени  ерекшеліктерін  сақтай  отырып  бірге  басқарылуы  мүмкін  екені 
көрсетеді. Бірақ мұндай ортада өзгешеліктерін ерекшелік етіп көрсетуге тырысатын диаспоралардың 
тудыруы мүмкін алауыздықтар да демократияның проблемасы ретінде көрсетіледі. Көпм`дениеттілік 
болса, осындай өзгеше топтардың болуын проблема болудан құтқарып, баршаның көзқарасын кеңей-
тіп  көпшілдік  сезімдеріне  айналдыратын  ұғым.  Көпм`дениеттілік  өзгеше  жандар  мен  топтарды  бір 
жерде өмір сүргізіп, бірге болуды басқару. Ортақ мекенде бірге өмір сүрудің құқығын қалыптастыру. 
Көпұлтты  мемлекет  құрамында  этникалық  тұлғалар  мен  м`дениеттердің  өздерін  таныта  алуына 
жағдай жасап, бұл еркіндікті қоғамға ұсына алуы. Көпм`дениеттілікті зерттеумен айналысқан Чарлз 
Тэйлор  м`дени  ерекшелікке  құрметтің  ж`не  бұл  ерекшеліктің  танылуының  өте  маңызды  ж`не 
анықтаушы адамдық фактор екеніне назар аударады.  
Бұлар тұлғаларға қарай саясат жасауды, этникалық топтарды негізгі ұлттық м`дениеттен жоғары 
қоюды  керек  етеді  деген  сөз  емес.  Көпм`дениеттілік  ұлттық  м`дениеттің  бір  бөлігі  ретінде  өзге 
м`дениеттердің табиғи даму үдерісін өткізуі ж`не өздерін дамытуын қабылдау.  
Көпм`дениеттілік  мемлекеттік  басқаруда  `ртүрлі  м`дениеттердің  `ділетті  түрде  дамытылуына 
жағдай  жасау  жобасы  ретінде  құрылған,  қолдаушыларының  ойынша  дүние  жүзіндегі  азаматтардың 
қозғалысында,  саяси  ұйымдасуларда,түрлі  м`дени  көзқарастар  мен  танымға  ие  қауымдастықтардың 
бейбіт түрде бірге болуын қамтамасыз ететін д`рі болып саналады. 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия«Педагогические науки», №2 (50), 2016 г. 
252 
Көпм`дениеттілік  саяси  мағынасымен  қатар  жатсынудың  н`тижесінде  жеке  тұлға  үшін  тарылап 
кеткен  мекендерді  кеңейту  деген  мағынаға  да  ие.  Саяси  тұрғыда    ұлттар  мен  қоғамдағы  этникалық 
топтардың, жалғыз ж`не басқалардан бөлек м`дениеттердің өзге м`дениеттермен бірдей құқыққа ие 
болып,  дами  алуын  білдірсе,  екінші  жағынан  көпм`дениеттілік  жеке  тұлғалардың  бірден  көп  м`де-
ниетті  меңгеруі,  бірден  көп  м`дени  топтарға  мүше  болуын  білдіреді.  бір  қоғамда  туылып,  туғаннан 
сол қоғамның м`дениетін меңгеріп өскен тұлға, келешекте сол м`дениеттен бас тартуы немесе қабыл-
дауы  мүмкін.  Бірақ  соны  қабылдауда  немесе  терістеуде  тек  сол  м`дениетті  негіз  қылып  алмайды. 
Жалпы  м`дениеттер  арасындағы  кіші  м`дениеттер  немесе  қарсы  м`дениеттер  тұлғаның  таңдауы 
мүмкін бірден көп м`дениеттер шеңберін құрайды. 
Бір  ғана  м`дениетті  меңгерген  тұлғаның  кең  тараған  түрі  бұл  жерде  өте  қарапайым  сипатқа  ие 
болады.  Көпм`дениетті  тұлға  ұлттардың  бірігіп  бейбіт  өмір  сүруі  ойына  жақын  болса  да,  бірлескен 
дұшпандық негізінде, өркениеттің өзге `леуметтік топтары мен рухани құндылықтарына қарсы шығу 
негізінде  шоғырлануды  қолдамайды.  Ол,  бір  жағынан,  адамның  ұлттық  м`дениеттен  тыс  қалыпта-
суын  теріске  шығарса,  екінші  жағынан,  бірнеше  өркениеттің  түйісіп,  қиылысу  ретінде  көпқырлы 
тұлғаның қалыптасуына жағдай жасайды. 
Арнайы  `дебиеттерді  талдау  барысында  көпм`дениеттілік  ойы  ғылыми  тілде  `р  түрлі  термин-
дермен берілгенін айқындадық, олар: көпм`дениетті білім беру; мультим`дениетті білім беру; м`де-
ниеттер диалогы мектебі; білім берудегі либералды плюрализм; м`дениаралық оқыту; кросм`дениетті 
білім  беру;  ұлтаралық  білім  беру;  мультикелешекті  білім  беру  т.б.  Бірнеше  м`дениетті  білім  беруді 
түсіну үшін оның негізі ұғымдарын қарастыру керек. Еңбекте кездесетін көпмeдениетті, мультимe-
дениетті,  бірнеше  мeдениетті  сөздері  бір-біріне  мағыналары  жуық  сөздер,  өйткені  бұл  сөздердің 
бірінші сыңары саны жағынан бірден артық дегенді білдіретін сөздер. Ресейде білімнің осы саласын-
дағы  зерттеулердің  кейбіреуін  мультимeдениетті  немесе  көпмeдениетті  білім  беру  деп  атаған, 
десек те бұл терминдер арқылы көпэтникалық немесе бірнешеэтникалық білім беру туралы сөз болып 
отырғанын түсіну қиын емес. [1,12-б] 
Көпм`дениетті тұлға тарихи санамен қоса, жарқын географиялық, ғаламшарлық санаға ие болып, 
туған елін, кіші отанын, туған жерін, отбасын сезіну керек. Мұндай сана-сезімді географиямен қоса 
елтану,  этнография,  экологиялық  п`ндер  де  қалыптастырады,  өйткені  олардың  барлығы  этнос  пен 
м`дениет м`селесіне, этном`дени білім беруге т`н қорғаушы д`стүрге бағытталған. Бұл ретте м`де-
ниет экологиясы, этнос экологиясы, адам экологиясы, рух экологиясы, адамгершілік экологиясы т.б. 
сияқты  ғылым  мен  білім  берудің  жаңа  бағыттары  туралы  сөз  болып  отыр.  Олар  көпм`дениетті 
тұлғаның Жерді ортақ үй ретінде, Қазақстанды ортақ отанымыз ретінде сезіну, ортақ үй мен еліміздің 
табиғатына жауапкершілікпен қарау сезімі сияқты қасиеттерін анықтайды.  
Көпм`дениетті  тұлға  қиял-сезімі  дамыған,  н`зік  сезімді,  `семдікке  жаны  құмар,  сұлулықты  баға-
лай білетін, көркем талғамы бар, өнер туындыларынан хабары мол (театр, кино, теледидар, `дебиет-
тің арқасында) жарқын көркем-эстетикалық санаға да ие болу керек. 
Көркем-эстетикалық  сананың  ерекшелігі  оның  іс  жүзінде  көркем  шығармашылық,  музыкалық 
аспапта  ойнау,  `н  айту,  сурет  салу  т.б.  іс-`рекетте  көрініс  табуы.  Сондықтан  ол  этном`дени  білім 
берудің мақсаттарына көбірек с`йкес келеді. Оның қалыптасуы адамға өзінің халықтың м`дениетіне 
қатыстылығын  сезінуге  мүмкіндік  береді,  ұлттық  айқындық  жеке  адамның  бойына  шоғырланып,  `р 
түрлі м`дениеттердің ерекшелігін д`лелдеу құзыреттілігінің қалыптасуына ықпал етеді.  
Осылайша  көпм`дениетті  тұлғаның  негізгі  қасиеттерін  айқындап,  ғалымдардың,  ұстаздардың 
көпм`дениеттіліктің м`нін, көпм`дениетті білім беру ұғымын ашу м`селесі бойынша `р түрлі көзқа-
растарын ескере отырып, көпм`дениетті тұлғаның көрсеткіштерін сипаттай келе біз өзіміздің анықта-
мамызды береміз.  
Біздің  түсінігіміз  бойынша,  көпмeдениетті  тұлға-  жалпыадамзаттық  құндылықтармен  байла-
ныстыра  отырып,  ұлттық  құндылықтарды  сіңіріп,  көпмeдениетті  ортада  танымның,  қарым-
қатынастың, өзара eрекеттестіктің  тeсілдерін жүзеге асыруда көрініс табатын өзіндік ұстаным 
мен  қасиеттерді  сақтап,  адамның  жаңа  өмір  салтын  игеруге  тұтастай  дайындығын  көрсететін  
күрделі интегративті құрылым. 
Көпм`дениетті тұлғаның құрылымын біз төмендегі суретте көрсетуге тырыстық. (сурет№1) 
Көпм`дениетті  білім  беру  ұғымы  (multicultural  education)  `лемдік  педагогикада  1960-жылдары 
кеңінен  тараған  еді,  ал  Ресейде  бұл  ғылыми  ұғымды  1990-жылдары  қолданысқа  енгізді.  1977 жылы 
оның  ең  бірінші  анықтамасы  берілді.  Яғни  көпм`дениетті  білім  беру  дегеніміз  тілдік,  этникалық, 
ұлттық  немесе  н`сілдік  белгісі  бойынша  айырмашылығы  бар  екі  немесе  одан  да  көп  м`дениетті 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №2 (50), 2016 ж. 
253 
қамтитын  педагогикалық  үрдісті  ұйымдастыру  мен  мазмұнынан  құралған  т`рбие  жұмысы.  Жаңа 
мыңжылдық  қарсаңында  ЮНЕСКО  білім  берудің  жаһандық  тұжырымдамасын  анықтады,  оның 
міндеті  –  болашақ  қоғамда  `лем  м`дениетінің  құндылықтары  мен  мұраттарының,  толеранттық  пен 
белсенді  м`дениаралық  байланыстың  басты  орында  болуын  қамтамасыз  ету;  халықаралық  ынты-
мақтастықты  дамыту  бүкіл  `лемде  тұрақты  даму  түрі  бойынша  білім  беруді  тарату  мен  дамытудың 
басты шарты болып табылады. Сондықтан білім беруді дамыту үшін білім берудің негізгі міндеті мен 
мақсатын айқындау қажет, атап айтқанда, тұтас қоғамды `рдайым дамытып, жақсартып отыру мінде-
тін сақтап, кеңейту арқылы мынаған қол жеткізуге болады: жеке адамның дамуына мүмкіндік жасап, 
`леуметтік икемділікті ж`не жеке тұлғаның заманауи интегративті қасиеті ретінде көпм`дениеттілікті 
қалыптастыруды қамтамасыз ететін білім беруге адамдардың барлығының қол жеткізе алуы. 
Жоғарыда  айтылғандар  көпм`дениетті  білім  берудің  өзектілігін  д`лелдей  түседі,  ол  осы  м`селе 
бойынша  ресейлік  ғалымдардың  зерттеу  п`ні  болып  табылады.  Е.В.Бондаревская,  Г.Д.Дмитриев, 
З.А.Малькованың осы бағыттағы еңбектері назар аударуға тұрарлық.[2,1,3] 
Мысалы,  Е.В.Бондаревская  [2,23-б]  көпм`дениетті  білім  берудің  міндеттерінің  бірі  `р  түрлі 
м`дени  орта  жасау  деп  есептейді,  ондай  ортада  баланың  дамуы,  оның  т`жірибе  мен  м`дени  мінез-
құлқыққа  ие  болуы  жүзеге  асып,  оның  м`дени  өзін-өзі  айқындауына  ж`не  өзінің  шығармашылық 
қабілетін көрсетуге көмек беріледі. 
 
 
  
Сур.1 - Көпм.дениетті тұлғаның құрылымы 
 
Көпм`дениетті білім беру д`режесіне көптеген авторлар `р түрлі анықтама береді, бірақ олардың 
барлығының  ортақ  ойы  мынада:  көпм`дениетті  білім  беру  мен  т`рбие  дегеніміз  жеке  адамдар  мен 
ұжымдар (`леуметтік топтар, м`дениеттер) арасында терезесі тең диалог, бір-біріне деген құрмет пен 
күш көрсетпеу сияқты құндылықтар негізінде педагогикалық үрдістерді теориялық тұжырымдамасын 
жасау  мен  т`жірибелік  ұйымдастырудың  жаңа  т`сілі;  көпм`дениетті  т`рбие  дегеніміз  т`рбие 
кеңістігінің  субъектілерінің  `рқайсысы  үшін  ашық  бірнеше  құндылықтар  мен  мақсатты  негіздер 
шоғырланып, олардың арасында диалог орын алған белсенді `леуметтік-педагогикалық орта; көпм`-
дениетті  т`рбие  дегеніміз  мазмұнның  `леуметтік-құндылық  түрлерінің  артықшылығына,  олардың 
үздіксіз  диалогының  құралдарына  негізделіп,  шешімдерді  қабылдау  мен  жүзеге  асырудың  демо-
кратиялық  тетіктерімен  қамтамасыз  етілген  `леуметтік-білім  беру  ж`не  т`рбиелеу  саясаты  мен 
т`жірибесі. 
сол жерде көрінетін ұстаным мен 
қасиеттерді сақтап қайта жаңғырту 
туралы білім жиынтығы 
оқушының жаңа өмір салтын 
игеруге тұтастай дайындығы 
көпм`дениетті ортада танымның, 
қарым-қатынастың, өзара 
`рекеттестіктің  т`сілдерін жүзеге 
асыру 
жалпыадамзаттық құндылықтар мен 
ұлттық құндылықтарды  байланыстыра 
отырып сіңіру 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия«Педагогические науки», №2 (50), 2016 г. 
254 
Жоғарыда  айтылғандардан  көретініміз,  «жеке  тұлға»  ұғымымен  байланысты  «көпм`дениеттілік» 
ұғымының  м`ні  жеке  тұлғаның  `рдайым  ұмтылатын  «жалпыадамзаттық»  ұғымына  жақындығымен 
анықталады. 
Көріп  отырғанымыздай,  «көпм`дениеттілік»  терминінің  өзі,  бір  жағынан,  оны  зерттеу  кезінде 
зерттеудің  қырларын  біріктіруге  мүмкіндік  берсе,  екінші  жағынан,  тұлғалық  қасиеттер  жүйесінде 
м`дениеттілік  деңгейі  туралы,  басқа  м`дениеттер  арасында  өзін-өзі  айқындауға  дайындығының 
д`режесі туралы м`лімет береді. 
 
1 Дмитриев  Г.Д.  Многокультурное   образование. // М., 1999.-208с 
2  Бондаревская  Е.В.  Методологические  проблемы  становления  педагогического  образования  универси-
тетского типа //  Москва: Педагогика, 2010. 
3 Малькова З.А. Образование в мире на пороге ХХI века [Текст] : сб. науч. тр. // АПН СССР, НИИ теории и 
истории педагогики; [Под ред. З.А. Мальковой, Б.Л. Вульфсона]. // М.: НИИТИИП, 1991. - 99 с 
 
Резюме 
 
Структура поликультурной личности 
Исабекова Гулнур Болатбековна - PhD докторант, МКТУ им.Ясави, 
e-mails: gulnur_taraz@mail.ru 
Научный руководитель: Атемова К.Т. – д.п.н., профессор, МКТУ им.Ясави, 
e-mails: atemova_kalipa@mail.ru 
В  статье  рассматривается  проблема  формирования  поликультурной  личности.На  основе  анализа  научной 
литературы раскрывается значение сущность и содержание поликультурного образования. 
В  мировой  педагогике  категория  поликультурное  образование  введено  с  1960  годов,  а  в  России  проблема 
начинает исследоваться с 1990 годов. 
На  основе  анализа  научно-педагогической  литературы  определено  содержание  понятие  «поликультурная 
личность», разработана структура поликультурной личности.  
Поликультурная  личность  понимается  авторами  как  сложная  интегративная  структура,  показывающая 
целостную подготовку овладения новым образом жизни на основе общечеловеческих и национальных ценнос-
тей, сохраняя принципы и свойства реализации познания, отношения в поликультурной среде. 
В исследовании дается попытка раскрытия структуры поликультурной личности в поликультурной среде.  
Ключевые слова: поликультурная личность, структура, поликультурная среда, поликультурное образование. 
 
Summary 
The structure of multicultural personality 
Issabekova G. B. – PhD student, International Kazakh- Turkish University named after H.A.Yassawi, 
e-mails: gulnur_taraz@mail.ru 
Scientific supervisor: Atemova K.T. – doctor of pedagogy, professor, International Kazakh- Turkish University  
named after H.A.Yassawi, e-mails: atemova_kalipa@mail.ru 
 
The article is devoted to the problem of formation of a multicultural personality. On the basis of the analysis of the 
scientific literature reveals the value of the nature and content of multicultural education. The world pedagogy category 
multicultural education was introduced with 1960, while in Russia the problem begins to be studied since the 1990s.  
On  the  basis  of  scientific  and  educational  literature  defined  the  content  of  the  concept  of  “multicultural  personality” 
developed multicultural structure of personality. 
Multicultural  personality  is  understood  by  the  authors  as  a  complex  integrative  structure,  showing  a  complete 
training  to  master  a  new  way  of  life  based  on  universal  and  national  values,  while  preserving  the  principles  and 
properties of the implementation of knowledge, relationships in a multicultural environment. 
The study gives an attempt to disclose the structure of multicultural personality in a multicultural environment. 
Keywords: multicultural personality, structure, multicultural environment, multicultural education. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №2 (50), 2016 ж. 
255 
ПЕДАГОГИКА ТАРИХЫ 
ИСТОРИЯ ПЕДАГОГИКИ 
 
 
УДК: 372.9 584 5 
 
«,ЗІРЕТ СҰЛТАН» МЕМЛЕКЕТТІК ТАРИХИ-М,ДЕНИ ҚОРЫҚ-МҰРАЖАЙЫНЫҢ 
ТАҚЫРЫПТЫҚ-ЭКСПОЗИЦИЯСЫ МЕН ТУРИСТІК МАРШРУТТАРЫНЫҢ  
ТАНЫМДЫҚ-Т,РБИЕЛІК ҚЫЗМЕТІ 
 
Х.М. Тұрсұн – т.ғ.д., Қ.А. Ясауи атындағы ХҚТУ профессоры, tursunhazret@mail.ru 
М.Алдабергенова - Қ.А. Ясауи атындағы PhD докторанты, mol-nur_an@mail.ru 
 
Мақалада  «dзірет-Сұлтан»  мемлекеттік  тарихи-м`дени  қорық-мұражайдың»  педагогикалық  қызметінің 
мазмұны  мен  `діс-т`сілдері  талданады.  Мұражайдың  тақырыптық-экспозициялық  жоспарларының  мазмұнына 
талдау  жасай  отырып,  оның  педагогикалық  қызметінде  қолданылған  жұмыс  формалары  мен  `діс-т`сілдері 
жүйеленеді.  Солардың  арасында  туристік  маршруттарға  шолу  жасалып,  онда  келушілерге  ұсынылатын  тарих 
пен  м`дениет  құндылықтарының  ғылымилығы  археологиялық,  жазба  деректер  арқылы  талданады.  «М`ңгілік 
Ел»  ұлттық  идеясының  «тарихтың,  м`дениет  пен  тілдің  ортақтығы»  атты  құндылығын  жас  ұрпақтың  бойына 
сіңірудегі мұражай педагогикасын дамы-туға қатысты тұжырымдар жасалады. 
Түйін сөздер: «dзірет-Сұлтан» мемлекеттік тарихи-м`дени қорық-мұражайы», с`улет ж`не археологиялық 
ескерткіштер, мұражай педагогикасы, туристік маршруттар. 
 
Н.d. Назарбаев «Қазақстан-2050» Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты 
жолдауында тұжырымдалған «М`ңгілік Ел» ұлттық идеясында тұжырымдалған құндылықтардың [1] 
арасында «тарихтың, м`дениет пен тілдің ортақтығы» деп аталатын құндылығын жас ұрпақтың бойы-
на сіңіруде мұражай экспозициялары мен туристік маршруттарының педагогикалық `леуетін пайда-
ланудың маңыз зор екендігі айқын. 
Мұражайлар - ұлттық тарихи сана қалыптастырудың ең тиімді ортасы. М`селен, Түркістан қала-
сының  тарихи  өзегі  болып  табылатын  қорғау  аймағын  зерттеу,  қалпына  келтіру  жөніндегі  кешенді 
бағдарлама  аясында  ұлттық  тарихи  сана  қалыптастыру  мақсатымен  1989  жылы  «dзірет-Сұлтан» 
мемлекеттік  тарихи-м`дени  қорық-мұражайы»  құрылды  [2].Қазіргі  кезде  қорық-мұражайдың  құра-
мында 8 мұражай жұмыс істейді. Олар: Қожа Ахмет Ясауи кесенесі. ХІІ-ХІV ғғ. салынған ғимарат-
экспозициялық алаңы 535 шаршы метр; «Қылует» жерасты мешіт-мұражайы». Экпозициялық алаңы - 
702  шаршы  метр;  «Жұма  мешіті»  мұражайы.  Экспозициялық  алаңы  128,9  шаршы  метр;  «Шығыс 
моншасы».  Экспозициялық  алаңы  130  шаршы  метр;  «Түркістан  тарихы  мұражайы.  Экспозициялық 
алаңы 1050 шаршы метр; Археология ж`не этнография музейі. Көру алаңы 140 шаршы метр; Р`бия 
Сүлтан  Бегім  кесенесі  мұражайы.  Экспозициялық  алаңы  62  шаршы  метр;  «Ашық  аспан  астындағы 
мұражай»,  «Түркістанның XIX  ғ.  көше  үлгісі».  Экспозициялық  алаңы  425  шаршы  метр[3,  15-17  б.]. 
Мұражайдың осы құрылымын танымдық-т`рбиелік мақсаттарға пайдаланудың педагогикалық `леуеті 
мол. 
Мұражай  экспозициясы  мұражайға  келушіге  археологиялық  ж`не  с`улет  ескерткішттерін  көрсе-
тудің ерекше құралы. Мұражай педагогикасында археологиялық ж`не сулет ж`дігерлері мен ескерт-
кіштерін экспозицияға біріктірудің мынадай қағидаларын атап айтуға болады: 
- тарихи  құндылығы  –  экспозиция  тарихи  ж`не  м`дени  құндылығы  жоғары  бұйымдардан  құрал-
ған; 
- ғылымилығы мен бір идеяға бағынуы – экспозицияның өз концепциясы болады ж`не ол белгілі 
бір мақсат-міндеттер аясында құрылады 
- кері  байланыстың  орнауы  –  экспозицияны  көрушінің  шығармашылық  қабылдау  мүмкіндігі 
ескеріледі.  
- қол жетімділігі – экспозиция деңгейі қоғам мен ортаның танымдық деңгейіне негізделеді [4, 50 б.].   
Аталмыш қағидаларға с`йкес жасалып, жабдықталған «dзірет Сұлтан» мемлекеттік тарихи-м`де-
ни қорық-мұражайдың құрамдас бөлігі болып табылатын «Түркістан тарихы» мұражайының экспози-
циялық  жоспарына  талдау  жасауға  болады.  Мұражай  «Тас  ғасырынан  түркі  д`уіріне  дейін»,  «Түркі 
кезеңіндегі Түркістан», «Шауғар - Шойтөбе қаласы (Түркістан тарихының алғашқы кезеңі)», «Ясы - 
Күлтөбе  қаласы  (Түркістан  тарихының  орта  кезеңі),  «Ахмет  Ясауи  -  түркі  халықтарының  пірі  (ХІІ-

Вестник КазНПУ им. Абая, серия«Педагогические науки», №2 (50), 2016 г. 
256 
ХІV ғғ. Ясауи ілімінің таралуы), «Ескі Түркістан (Түркістан тарихының кейінгі кезең)», «Түркістан - 
Қазақ хандығының астанасы (Түркістанның гүлдену кезеңі)», «Түркістан - түркі халықтарының руха-
ни  орталығы  (Ұлттық  пантеон  ж`не  рухани,  діни  орталық)»  [3,  10-15  б.]  деп  аталатын  8  бөлімнен 
құралады. 
«Түркістан  тарихы»  мұражайының  экспозициясымен  танысқан  `рбір  келуші  танымдық  ж`не 
шығармашылық  сұранысын  қанағаттандырып,  экспозицияның  басты  мақсаты  -  ежелгі  Түркістан 
қаласының 1500 жылдық тарихы жайлы толық м`лімет алуына мүмкіндік жасалған. Мұражай экспо-
зициясы  тұтас  идеяға  біріккен  логикалық  байланыста  жасалып,  тарихи  сабақтастық  пен  хроноло-
гиялық мерзімдеуде бірізділік сақталған.  
Мұражай экспозициясымен кеңірек танысуға мүмкіндік беретін бірден-бір маңызды құжат – тақы-
рыптық  экспозициялық  жоспар  (`рі  қарай  –  ТЭЖ  –  авт.).  ТЭЖ-  мұражай  экспозициясын  құру  үшін 
топтастырылған  экспозициялық  материалдың  құрамы  көрініс  тапқан  мұражай  құжаты.  Онда  экспо-
зиция бөлімдерінің, тақырыптарының, тақырыпшаларының, тақырыптық кешендерінің аттары көрсе-
тіледі,  сонымен  қатар  бастапқы  м`тіндер,  алғы  сөздер,  экспонаттар  жайлы  маңызды  м`ліметтер 
жинақталған  тізімі,  сақталған  орны  мен  шифры  жазылады.  ТЭЖ  -  құрылатын  мұражай  мазмұнын 
анықтайтын  жұмыс  түрі,  бағыт-бағдары,  сондықтан  да  ол  экспонаттар  жинақталып  біткеннен  кейін 
жасалады.  ТЭЖ  жасау  барысында  оның  нақты  қандай  бөлімдерге  бөлініп,  мұражайға  келушілерге 
қандай туристік маршруттар ұсынатындығы толықтай жоспарланып қойылады. Мұражай экспозиция-
сымен  танысу  барысында  археологиялық  ж`дігерді  көрсетудің  т`сілдері  мен  туристік  маршруттары 
қалыптасады,  оған  сүйене  отырып,  мұражайға  келуші  экспонат  жайлы  толық  `рі  кешенді  мағлұмат 
алуына жағдай жасалады.  
С`улет-археологиялық ескерткіштерді жастарға таныстырудың негізгі түрі – экскурсия. Қазақстан 
Республикасының«Туристік қызмет туралы» заңында экскурсияға«жеке  тұлғаның  уақытша  болатын 
елдегі  (жердегі)  туристік  ресурстарды  танымдық  мақсатта  жиырма  төрт  сағаттан  аспайтын  уақытқа 
барып, көруі» деп анықтама берген, яғни экскурсия - белгілі бір тақырып жайлы кеңірек мағлұмат алу 
үшін алдын-ала белгіленген маршрут бойынша жүріп өтетін таным үдерісі деп белгіленеді, «туристік 
маршруттар  -  туристің  (саяхат  кезінде)  танымдық,  спорттық,  эстетикалық  не  өзге  де  мақсаттармен 
өту,  қарау  үшін  белгіленген  барлық  географиялық  мекендердің,  болу  объектілерінің  тізбесін  көрсе-
тетін жүру жолы». Ал «турист» дегеніміз «уақытша болатын елге (жерге) жиырма төрт сағаттан бір 
жылға  дейінгі  кезеңге  келетін  ж`не  ақылы  қызметпен  айналыспай,  сол  елде  (жерде)  сауықтыру, 
танымдық,  к`сіби-іскерлік,  спорттық,  діни  ж`не  өзге  де  мақсаттарда  кемінде  бір  рет  түнейтін  жеке 
тұлға»  [5].  Яғни  «турист»  -  жеке  тұлға  (жас  ерекшеліктері  бойынша  қарастырдық),  «экскурсия»  - 
таным  үдерісі,  «туристік  маршруттар»  -  аталмыш  жеке  тұлғаның  танымдық  үдерісті  жүзеге  асыру 
үшін жүріп өткен жолы деген м`нге ие. 
Ашық  аспан  асты  мұражайларында  экскурсияның  оқыту  т`жірибесінде  төрт  түрі  белгілі,  олар: 
ұлттық тарихи сана қалыптастыруға бағытталған дамытушы экскурсия; Отанға деген сүйіспеншілікті 
тарихты  терең  танып-білу  арқылы  қалыптастыратын  білім  беру  экскурсиясы;  ортағасырлық  қала 
м`дениетінің  дамуы  жайлы  толық  `рі  кең  м`лімет  алуға  мүмкіндік  беретін  танымдық  экскурсия; 
археологиялық  ескерткішті  ұлттық  тарихи  сана  қалыптастырушы  тұрғысынан  қарастырып  бағалай 
білуге дағдыландыратын т`рбиелеуші экскурсия. Экскурсияның осы түрлеріне жекелей тоқталайық. 
Танымдық  экскурсия  –  мұражай  жайлы  жалпы  мағлұмат  беру  мақсатында  ұйымдастырылады. 
Экскурсия барысында мынадай м`селелер қарастырылады: 
-  ашық аспан асты мұражайына айналған ортағасырлық қала жайлы жалпы мағлұмат алу; 
-  Мұражайдың  тақырыптық-экспозициялық  жоспарына  енетін  археологиялық  ескерткіштермен 
танысу; 
-  мұражай экспозициясының негізгі бөлімдерімен танысу; 
-  Ашық аспан асты мұражайының жекелеген маңызды экспонаттарымен танысу;   
Аталмыш  экскурсия  барысында  тек  маңызды  деген  тақырыптар  жайлы  сөз  қозғалып,  қосалқы 
м`селелер  назардан  тыс  қалады.  Танымдық  экскурсия  мектепте  отан  тарихы  п`нінің  толық  курсын 
аяқтаған  келушілерге,  жоғарғы  сынып  оқушылары  мен  студенттерге  жас  ерекшелігі  мен  танымдық 
дайындығы  ескеріле  отырып  жүргізіледі.Өйткені,экскурсия  тұлғаның  тарихи  танымдық  білімін 
кеңейту мақсатында ағартушылық сипатта өткізіледі.  
Білім беру экскурсиясы  -  `рбір  экскурсия  барысында  білім  беру  мақсаты  жүзеге  асырылғанымен, 
бұл  типтегі  экскурсияда  оған  басымдылық  беріледі.  Білім  беру  экскурсиясы  `леуметтік  жіктелуі 
алуан түрлі ж`не `р түрлі жастағы көрермендерге арналып, оның басты мақсаты ұсынылған тақырып 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №2 (50), 2016 ж. 
257 
жайлы  білімді  кеңейтуге  бағытталған.  М`селен,  «Ортағасырлық  қалалар  тарихы»  атты  тақырыпты 
экскурсия жоспары мынадай міндеттерді іске асыруға бағытталады:  
1.  ортағасырлық қаланың бөліктері 
2.  ортағасырлық қалалардағы керамикалық шеберханалар ж`не өнім дайындау технологиясы 
3.  д`стүрлі қолөнер түрлері мен үлгілері 
4.  с`улет ескерткіштерінің құрылысы мен қызметі тралы мағлұматтар. 
Аталмыш  міндеттер  білім  беру  экскурсиясы  мен  дамытушы  экскурсияның  бірлесе  жұмыс  жаса-
уына да мүмкіндік береді. М`селен, д`стүрлі қолөнер түрлерін қарастырғанда, керамикалық бұйым-
дардың жасау технологиясы мен оны жасауда қолданылатын шикізат түрлері жайлы сөз болады, онда 
керамика  жайлы  білімді  тереңдетіп  қана  қоймай,  сонымен  қатар  қолданылатын  шикізат  түрлері 
жайлы кеңірек м`лімет алуға мүмкіндік береді. Бұл экскурсия түрі барлық жастағы мұражай келуші-
леріне қызықты, `сіресе бастауыш сынып оқушылары оған үлкен қызығушылықпен барады. 
Дамытушы экскурсия  мұражай  экспозициясымен  жұмыс  жасауда  оның  мазмұны  мен  методика-
лық қағидаларына ерекше назар аударады. Экскурсияның негізгі мақсаты археологиялық ескерткіш-
тер  жайлы  толық  м`лімет  алуға  жағдай  жасайтын  қабылдау  қабілеттерін  дамыту.  Тұлғаға  қажетті 
қабілеттері мен психикалық қасиеттердің дамуынсыз шығармашылық м`ліметтердің игеру, археоло-
гиялық ескерткіш жайлы білім жинақтау, оның тарихы жайлы терең зерттеулер жасауға жол ашыл-
майды.  Атап  айтқанда,  ең  алдымен  жеке  тұлғаның  бақылау  мен  бағдарлау  қабілеті,  материалды 
`серлі қабылдау, талдау, өз бақылауларын жинақтап салыстырудың бастапқы дағдылаы болуы қажет. 
Мұнда  сонымен  қатар  түсті,  өлшемді,  ритм  мен  фактураны  сезу,  эстетикалық  қабілеттерді  де 
жатқызуға  болады.  Осылайша  дамытушы  экскурсияны  тарихты  толыққанды  зерттеуге  бағытталған 
`рекеттердің  бастапқы  кезеңі  ретінде  қарастыруға  болады.  Бұл  экскурсия  түрін  барлық  сынып 
оқушылары мен студенттерге қолдануға болғанымен, бастауыш сынып оқушылары жекелеген м`се-
лелер  жөнінде  бастапқы  м`ліметті  игермеген  болуы  да  ықтимал.  Бастапқы  кезеңде  педагогикалық 
бағыттылығы жоғары бұл оқыту кезеңінде маңызды деген келесі міндеттер жүктейді: 
-  тарихи-м`дени  ескерткіштер  мазмұнын  білуге  деген  эмоциональды  ықыластылықты  қалып-
тастыру; 
-  археологиялық ескерткіштен көрген ж`не білген м`ліметтерін талдау қабілетін қалыптастыру, 
өз бақылаулары мен ой-пікірлерін салыстыра отырып, қорытынды жасау;\ 
-  шығармашылық қиялдың дамуы; 
-  эстетикалық қабілеттерді дамыту; 
-  өз ойын, сезімдерін, пікірлерін сөзбен жеткізе алу қабілетін дамыту; 
Тeрбиелеуші экскурсия  мақсаты  жеке  тұлғаның  құндылықтар  жүйесін  қалыптастыру  мен  таным-
дық белсенділігін арттыру болып табылады. dрине кез келген экскурсия т`рбиелік мазмұн элемент-
терін қамтиды. Алайда т`рбиелеуші экскурсия келесі міндеттер негізінде жұмыс жасайды: 
-  танымдық белсенділігін қалыптастыру; 
-  қарым-қатынас дағдыларын қалыптастыру; 
-  зейін салуға т`рбиелеу; 
-  мұражай м`дениетін қалыптастыру [6]. 
Т`рбие  міндеттері  с`тті  жүргізілуі  үшін  оқытудың  дамытушы  мазмұнда  жүзеге  асуы  маңызды. 
Эмоциональды ықыластылық, ассоциативті ойлау, когнитивті қабілеттер мен қиял т`рбиелік жұмыс-
тардың  тиімді  жұмыс  жасауына  көмектеседі.  Н`тижесінде  психолог  С.Л.  Рубинштейннің  айтуынша 
«субъектінің  сыртқы  ықпалына  жоғары  деңгейдегі  алғырлықты  қалыптастырады»  [7].  Т`рбие  ж`не 
дамыту  міндеттерін  бірлесіп  жүзеге  асыру  жеке  тұлғаға  қажетті  қасиеттердің  қалыптасуына  жағдай 
жасайды. Бұл экскурсия түрін жалпы білім беретін мектептің барлық сынып оқушылары мен ЖОО-
ның студенттеріне қолдануға болады, өйткені, көненің көзіне айналған археологиялық ж`дігерлермен 
тікелей қатынас жасау орнықты адамгершілік ж`не эстетикалық таным-талғам дағдыларының қалып-
тасуына жағдай жасап, ұлттық тарихи сананың қалыптасуына жол ашады.  
Қазақстанның оңтүстік бөлігі ежелден қалалық м`дениеті дамыған аймақтардың бірі. Оның ішінде 
ортағасырлық қалалар дамудың тірегі болған. Орта ғасырдағы қалалар қазақ елінің `леуметтік-саяси, 
шаруашылық, этникалық ж`ие м`дени дамуының орталықтары болғаны белгілі. Осы тарихи-м`дени 
құндылықтарды  насихаттау  мақсатында  қорық-мұражайда  «Түркістан  -  рухани  астана»  атты  тірек 
пунктісінен  басталған  маршрут  «Оңтүстіктің  алтын  қазынасы»атты  тарихи  м`дени  ескерткіштер 
желісімен  жалғасады.  Маршрут  аясында  мынадай  тарихи-м`дени  ескерткіштерді  көріп,  танысуға 
болады:Сауран  кереметтері  →  Отырар  ж`дігерлері  →  Киелі  мекен  Сайрам  →  Қараспан  қаласы  → 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия«Педагогические науки», №2 (50), 2016 г. 
258 
Ортағасырлық  Қарнақ  →  Қарашықтың  ашылмаған  сырлары  →  Иқан  қалашығы  →  Созақ 
ескерткіштері. 
Сауран  кереметтері  жайлы  «Сауран  қамалы  -  өте  берік  бекітілген  қорған,  оның  мықты  ж`не 
күшті қамал болғандығы соншалықты, тағдыр т`лкегінің қолы оның қорғанының түбіне жетіп көрген 
емес  ж`не  көктегі  аспанның  өзі  де  `лем  жерінің  төрттен  бірінде  мұндай  берік  қамал  көрген  емес. 
Оның биіктігі соншалықты, күннің көзі де одан асып көрген емес. Қамалдың беріктігі соншалықты, 
оның мұнаралары мен дуалын қирату ешкімнің ойына да кіріп шықпайды» [8].Бұл м`ліметті Сауран-
ды жаулап алмақшы болған Абдаллах-ханның `скери жорығын суреттеген (ХVІ ғ. екінші жартысы) 
автор жазады. Аталмыш шайбанилік билеуші ж`не оған дейін басқа да жаулап алушылар Сауранды 
(Сабранды)  ұлан-ғайыр  Дешті-Қыпшақ  даласын  мекен  еткен  тайпалар  мен  халықтарға  үстемдік 
орнатуға мүмкіндік беретін стратегиялық бекініс ретінде қарастырған.  
Қамал  дуалдарының  өзі-ақ  көрген  жанды  таң  қалдырады.  Ортағасырлық  деректерде  Сауран 
қаласындағы  медресе  жанында  шайқатылып  тұратын  екі  мұнара  болғаны  жайлы  айтылған,  алайда, 
олардың  орналасқан  жері  жайлы  ешқандай  м`лімет  жоқ.  Васифи  жылнамасында  сол  медресенің, 
`сіресе, оның шайқалмалы мұнараларының суреттемесі бар, бұл мұнаралар ерекше техникалық тетік-
тердің  арқасында  шайқатылып  тұратын  болған  деп  сипатталады.  Олардың  біреуі  1867  ж.,  екіншісі 
1878  ж.  құлап,  қираған  [9,  154  б.].  Археологиялық  қазба  жұмыстарының  н`тижесінде  күйдірілген 
кірпіштерден қаланған, қаланың орталық алаңы маңында орналасқан, өз заманының с`улет өнерінің 
кереметі  саналған  ғимарат  орны  ашылуда.  Сапалы  күйдірілген  кірпіштерді  кейінгі  кезеңдерде  алып 
кетудің  салдарынан  ғимарат  қабырғалары  талан-таражға  ұшырап,  сақталмай  қалса  да,  төбені  толық 
ашқаннан  кейін  оның  алғашқы  жобасын  қалпына  келтіруге  ж`не  қандай  мақсаттағы  ғимарат  екенін 
анықтауға мүмкіндік тумақ. dзірше бұл құрылыс медресе деп болжамдалып отыр. Бұл ғимарат Бұха-
ра билеушісі Убайдулланың `мірімен құрылысы 1515 ж. аяқталған, Васифидің досы – сейіт Шамсад-
дин  Мухаммад  Курти  бас  мударрисі  етіп  тағайындалған  айтулы  медресе  болуы  `бден  мүмкін  [10, 
с.160-161].  
Сауран  қаласында  аршылған  мешіт  көлемі  25х27х5  см  шамасындағы  сапасы  жоғары  күйдірілген 
шаршы кірпіштен еден төселген. Аталған белгілерге с`йкес бұл ғимараттың жұма мешіті үлгісіндегі 
намазгох деп шамаланған. Алаңның солтүстік-батыс шетін қаланың бас мешіті алып жатыр. Алаңның 
солтүстік-шығыс бөлігін бойлай төбелер орны байқалады. Бұл төбелер қала медресесінің қалдықтары 
болса керек. Медресеге қарама-қарсы, көшенің келесі бетінде күйдірілген кірпіштен қаланған екінші 
бір з`улім ғимараттың орны аршыла бастады. Көлемі жағынан бұл ғимарат медреседен үлкен болма-
са кем түспейді. Қазіргі таңда оның қасбеті ғана ашылды. Кіре-берістегі айванның еденіне жұмыр тас 
төселген.  Бұл  ғимарат  та  кейінгі  кезеңдерде    қиратылған,  бірақ,  жинап  алынған  сырлы  `рлеуіш 
тақташаларға қарағанда бұл жерде де қоғамдық міндет атқарған з`улім де бірегей ғимарат орналасқан 
деуге  болады  [11].  Аталмыш  алаңды  айналдыра  ғимараттардың  орналасуы  с`улет  өне-рінің  өзіндік 
бір  ансамблі  ретінде  қабылданып,  бұл  аумақты  Сауран  регистаны  деп  атаса  да  болады.  Сауран 
қаласында  жүргізілген  археологиялық  қазба  жұмыстарынан  соңқала  көшелері,  түрлі  ғимарат-тарға 
консервациялау  ж`не  қалпына  келтіру  жұмыстарының  жүргізілуіоны  ашық  аспан  астындағы  мұра-
жайға  айналдырды.  Бұл  жағдай  Сауран  қаласына  жүргізілетін  экскурсияның  танымдық-т`рбиелік 
құрылдымының мазмұнын барынша толықтыра түсті. 
Ортағасылық  Қарнақтүсті  металл  балқытумен  (Қожа  Ахмет  Ясауи  кешеніндегі  Тайқазан  осы 
қалада  құйылған)  ж`не  Қазақстан  территориясындағы  ең  көне  медреселердің  бірі  орналасқан  қала 
болуымен аты шыққан. 
Қарашықтың  ашылмаған  сырлары  `лі  де  жетерлік.  Оның  ку`сі  ретінде  археологтар  ІХ-Х  ғғ. 
жататын ат `бзелдерімен бірге жерленген жылқы сүйегін тапқан. 
Иқан  қалашығы  ХVІІІ  ғасырда  орта  мен  ұлы  жүз  тайпаларын  басқарған  Тұрсын  хан  мен  оның 
баласы Барақ ханның резиденциясы болғандығымен танымал. 
Жастар  осы  туристік  маршруттарды  көзімен  көріп,  қолымен  ұстап,  визуалды  түрде  тарихпен 
«тілдесу» барысында ұлттық тарих пен м`дениеттің мұрасымен танысуға мүмкіндік алады. 

жүктеу/скачать 13,22 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: