Осы  аталған  туристікмаршруттардағы  педагогикалық  жұмыстардың  мазмұны  мен  ұйым-

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №2 (50), 2016 ж. 
259 
-  тарихи-м`дени  ескерткіштерге  қамқорлықпен  қарау  ж`не  оларды  қорғауға  деген  қатынас 
қалыптасады; 
-  Отан  тарихы  мен  м`дениетінің  игіліктеріне  деген  мақтаныш,  отаншылдық  сезімдері 
шыңдалады. 
Бұл айтылғандар тек қана теориялық болжамдар ғана емес. Соңғы жылдары аталған мұражайдың 
педагогикалық  қызметіне  ж`не  экскурсияға  қатысушылармен  жүргізілген  сұхбаттар  мен  сауална-
маларға жасалған талдаулар н`тижесінде осындай тұжырымдар жасадық. Қорыта айтқанда, б`секеге 
қабілетті білікті педагог маманның к`сібилігін қалыптастыруда мұражай педагогикасының `леуеті де 
оқытудың инновациялық технологиялары қатарынан орын алуы керек.   
 
1  Қазақстан  Республикасының  Президенті  –  Елбасы  Н.n.Назарбаевтың  «Қазақстан  –  2050»  Страте-
гиясы  қалыптасқан  мемлекеттің  жаңа  саяси  бағыты.»  атты  Қазақстан  халқына  Жолдауы»  //  Егемен 
Қазақстан. 14 желтоқсан 2012 ж 
2   ҚРОМА 1890 қор, 1 тізбе, 1119-іс. 
3  nзірет Сұлтан» мемлекеттік тарихи-мeдени қорық мұражайының 2003 жылғы жұмыс есебі. – 2003. - 
24 б. 
4  Медведь  А.Н.Музеефикация  памятников  археологии  в  России  (прошлое  и  настоящее).  —  М.:  Изда-
тельство «ГНОМ и Д», 2004. - 80 с, 
5  Қазақстан  Республикасындағы  туристік  қызмет  туралы  2001  ж.  13  маусымдағы  №  211-ІІҚазақстан 
Республикасының Заңы (2010.19.03. берілген өзгерістер мен толықтырулармен). 
6  Троянская  С.Л.  Музейная  педагогика  и  ее  образовательные  возможности  в  развитии  общекультурной 
компетентности: учебное пособие. -Ижевск: Ассоциация «Научная книга», 2007. - 131 с. 
7  Рубинштейн С.Л. Принципы и пути развития психологии. - М., 1959. – 356 с. 
8  Алдабергенова М.К. Ортағасырлық қалалардың дамуы // Қазақ тарихы. – 2013. - № 1(118). – С. 4-6. 
9  Байпақов К.М., Смағұлов Е.А. Ортағасырлық Сауран шаһары. - Алматы: Кредо баспасы, 2005. – 202 б. 
10  Болдырев А.Н. Зайнаддин Васифи -таджикский писатель ХVI в.  - М., 1957. – 355 с. 
11  Ержигитова А.А. Продолжение исследования архитектурного ансамбля Сауранского регистана: отчет 
об археологических исследованиях. – Алматы, 2008. – С. 289-291. 
Резюме 
Познавательная и вопитательная функция туристических маршрутов и тематической экспозиции 
государственного историко-культурного заповедника-музея «Азрет Султан» 
Турсун Х.М. – доктор исторических наук, профессорМеждународного казахско-турецкого университета  
имени Х.А.Ясави, tursunhazret@mail.ru 
Алдабергенова М. – PhD докторант Международного казахско-турецкого университета  
имени Х.А.Ясави mol-nur_an@mail.ru 
В статьеописываются методы и содержание педагогических функции Государственного историко-культур-
ного заповедника-музея «Азрет-Султан». Классифицируются используемые в педагогических функциях формы 
и  методы,  cсылаясь  на  анализ  содержания  тематико-экспозиционного  плана  музея.  Анализируется  научная 
значимость выставленных в экспозиции историко-культурных ценностей, делается обзор туристических марш-
рутов  и  координируется  их  педагогическая  значимость.  Излагаются,  вопросы  касающиеся  развития  музейной 
педагогики  по  внедрению  в  сознание  подрастающего  поколения  значимость  истории,  культуры  и  языка  в 
контексте национальной идеи «М`ңгілік ел». 
Ключевые  слова:  Государственный  историко-культурный  музей-заповедник  «Азрет  Султан»,  архиатек-
турные и археологические памятники, музейная педагогика, туристические маршруты. 
Summary 
Informative and educational function of tourist routes and thematic exposition of the state historical and cultural 
reserve-museum "Azret Sultan" 
Tursun Kh.M. – Doctor of Historical Sciences, Professor of the International Kazakh-Turkish University  
named H.A.Yasavi, tursunhazret@mail.ru 
Aldabergenova M. – PhD students of the International Kazakh-Turkish University named H.A.Yasavi 
mol-nur_an@mail.ru 
The article describes the methods and content of the teaching function of the State Historical and Cultural Reserve-
Museum "Azret Sultan." Classified used in pedagogical function forms and methods, referring to the content analysis of 
specialized  exhibit  of  the  museum  plan.  We  analyze  the  scientific  significance  of  the  exhibited  in  the  exposition  of 
historical and cultural values, an overview of the tourist routes and coordinated their pedagogical value. Outlines issues 
related  to  the  development  of  museum  pedagogy  to  introduce  into  the  consciousness  of  the  younger  generation  the 
importance of history, culture and language in the context of the national idea "Mangilik el." 
Keywords:  State  Historical  and  Cultural  Museum-Reserve  "Azret  Sultan",  architectural  and  archaeological  sites, 
museum education, hiking trails. 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия«Педагогические науки», №2 (50), 2016 г. 
260 
,ОК 541.124 
 
ЖЕТІСУ ҚОБЫЗШЫСЫ МОЛЫҚБАЙДЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ МҰРАСЫ 
 
Ж.Ш. Таубалдиева – п.ғ.к., профессор,  
І.Жансүгіров атындағы Жетісу мемлекеттік университеті,Талдықорған қаласы 
z.taubaldieva@mail.ru
$
 
Осы мақалада Жетісу қобызшысы Молықбайдың шығармашылық мұрасы қарастырылады. Кестеде Молық-
бай шығармаларының педагогикалық мүмкіндіктері берілген. Ұлттық м`дениет халықтың ертеден келе жатқан 
өнері  негізінде  жетілгені  белгілі.  Олай  болса,  ұрпақтан  ұрпаққа  жалғасып  келе  жатқан  халықтың  д`стүрлі 
м`дениет  түрлерін  жинақтап,  оның  т`лім-т`рбиелік  т`жірибесі  негізінде  білімгерлерді  т`рбиелеудің  қажетті-
лікті  керек  етуде.  Осындай  қажеттіліктің  бірі  –  білімгерлерге  өнер  қайраткерлерінің  шығармалары  арқылы 
музыкалық эстетикалық м`дениетін т`рбиеде тиімді пайдалана білу болып табылады. Бұл м`селенің н`тижелі 
жүзеге  асуы  жастарға  дүниеден  өтіп  кеткен  бабаларымыздың  өнерде  алатын  орнын  музыкалық-эстетикалық 
т`рбие үрдісінде қолдана білу іскерлігі талап етіледі.  
Түйін сөздер: қобыз,Молықбай қобызшы,шығармашылық, поэма, Жетісу. 
 
Қазақстан «Республикасының  этникалық-м`дени білім тұжырымдамасында Білім берудің  маңыз-
ды  мақсаты  адамды  `деттегі  үйреншікті  сана-сезім  шеңберінен  алып  шығып,м`дениеттің  биік  дең-
гейіне  көтеру»-деп  білімгерлердің  көркемдік  талғамын  өнер  қайраткерлері  мұралары  арқылы  өрке-
ниетті м`дениетке жеткізу көзделеді[1].Қазақстан Республикасының т`уелсіздік статусын алуы қоғам 
өмірі  мен  `леуметтік-экономикалық  дамуына  үлкен  өзгерістер  `келу  мен  қатар  ғылым  мен  білім 
саласына  жаңа  талаптар  қойып    отырғандықтан,педагогика  ғылымы  м`селелерінің  ішінде  білім 
мазмұнының ғылыми-теориялық негіздерін жасау маңызды орын алады. 
Осыған орай білімгерлердің білім деңгейі ж`не т`рбиелік сипаты`лемдік м`дениетке с`йкес келуі 
қажет.Қазақстан Республикасының 2030-ға дейінгі стратегиясында еліміздің азаматтарын белгіленген 
басымдылықтарды орындап шығуға даярлау бүгінгі күннің өзекті м`селесі болып отыр.Осыған орай 
кейінгі кезде білім берудің жаңа тұжырымдамалары қабылданып, т`рбиелеудің бағдарламасы белгі-
ленді.Осыларды  негізге  ала  отырып,  мектеп  ж`не  басқа  да  оқу  –  т`рбие  мекемелерінде  оқытуды 
ұйымдастырудың  т`сілдерін  қолдану,  т`рбиелеу  технологиясын  модернизациялау  қолға  алынуда. 
Жастарға  рухани-м`дени  т`рбие  берудегі  эстетикалық  т`рбиенің  құрамдас  бөлігі  ретінде  білімгер-
лерге  өнер  туралы  п`ндерді  оқыту  арқылы  жастардың  музыкалық  эстетикалық  көзқарасын,оның 
қазақ  халқының  руханид`стүрін  жандандырып,бүгінгі  өмір  талаптарына  сай  жүйелеп,  оқу  орында-
рында оқу-т`рбие роцесінде ендіру көкейкестілігімен сипатталады. 
Бүгінгі  білімгерлердің  алдына  қойылып  отырған  міндеттер  жастарға  ұрпаққа  идеялық  саяси, 
еңбек,  адамгершілік  ж`не  музыкалық  –  көркемдік  сана  –  сезімінің  сапасын  арттыру.  Білімгерлерге 
музыкалық білім беру мен көркемдік т`рбиені халықтың, ұлттың, м`дени мұрасымен байланыстыра 
отырып, айтарлықтай жақсарту міндет. dсемдік сезімін дамыту, көркемдік талғамын т`рбиелеу, өнер 
шығармаларын  сүйіп,  туған  табиғатын  оның  байлығын  қастерлеп,  бағалай  білуге  қабілеттерін 
қалыптастыру қажет еді. 
Осыған  орай,  жоғары  оқу  орындары  т`жірибесіне  ж`не  психологиялық-педагогикалық  `дебиет-
терге  жасаған  талдау  оқыту  теориясы  мен  практикасының  педагогиканың  өткендегі  мұрасын  жан-
жақты зерттеп, оқу-т`рбие үрдісінде пайдалануды қажет еді. 
Сондықтан  да  білімгерлердің  оқу-т`рбие  үрдісінде  Жетісу  қобызшысы  Молықбай  ата  шығарма-
лары арқылы эстетикалық т`рбиеде енгізу қажет.  
Қазақстанда  осы  саладағы  тарихи  т`жірибе  келесі  ғалымдардың  еңбектерінде  зерттелген,  олар: 
Т.Т.Т`жібаевтың,  Қ.Б.  Бержановтың,  А.І.  Сембаевтың.  Қ.Б.Жарықбаевтың,  А.Ұзақбаеваның. 
Р.Қ.Дүйсембінованың,  Б.Махметованың,  М.  Төлебаеваның,  А.К.  Көбесовтың,  А.Н.  Ильясованың, 
Қ.Шалғынбаеваның, М.М. Имангазиновтар қарастырған.  
Осындай  ой-пікірлерінің  көрнекті  өкілдерінің  санатына  Жетісудағы  қобызшы  Молықбайды 
жатқызуға болады. Ол өнертану бағытында, өнерді дамытып, жетілуіне өзінің өмірінің соңына дейін 
арнады.  Оның  шығармалары  `ртүрлі  Молықбай  туралы  жазған  мақалалар  жарияланып,  мұражайда 
сақталынып, практика жүзінде қолданылып жатыр. Сонымен қатар меңгерілмеген музыкалық эстети-
калық идеялар толы көптеген еңбектерді зерттеу қажеттілігін туындатады. Жетісудың жорғасы «май-
маңдаған  бақайшағы»,  Мамай  елінің,  қазақтың  өнердегі  үздік  саңлағы,  қобызшы  Молықбай 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №2 (50), 2016 ж. 
261 
Байсақұлы  қобызшылар  Қорқыттың,  Ықыластың  шығармаларын  орындау  барысында  күй  `уезіндегі 
мағынасын `ңгіме арқылы тыңдарман қауымға жеткізе түсіндіре білген дарын иесі болған. 
Молықбай  қобыз  бен  үш  ішекті  домбыра  аспабында  шебер  ойнауды  біркелкі  меңгерген.  Сағым 
болған Қорқыт ата, Асан-Қайғы  күйлерін ұлағаттап, дамытып, насихаттаушысы ретінде білеміз. 
Молықбай орындаған күйлерінің мағынасын терең зерделеп, ұғынбай, философиялық мағынасын 
білмей,  зейінімен  түсініп,  ойнау,  мүмкін  емес  еді.  dрбір  орындаған  күйлердің  тарихын,  мазмұнын, 
шығу  себебін,  кімнің  күйі  екенін  `ңгімелей  отырып,  халық  санасына  ұмытылмастай  етіп,  зерделеп 
сіңірген. Еш бүкпесіз, жасырмай адал шындықпен `ділін айтып жеткізе білген. 
Бірақ заман мен өтіп бара жатқан уақыт б`рін де өз дегеніне көндіреді. Молықбай орындауындағы 
көптеген  күйлер  ұмыт  қалған,  ішінара,  бірен-саран,  елеулілері  ғана  ұрпаққа  жеткен.  Молықбайдың 
өзін қудалап, `уре-сарсаңға түсіріп, абақтыға кін`сіз қамап, азап шектіріп, ақыр аяғы «халқым» деп 
соққан жігерлі жүректі көз жұмдырған. Ол берілмеген, «елім» деп еңіреп өткен. Ал артына қалдырған 
мол мұрасынан бізге жеткені қара киелі қобызы мен он шақты ғана күйлері бар. 
«Ықылас»,  «Қара  жорға»,  «Сылқылдақ»  күйлері  қазақ  халқына  қазір  де  танымал,  жақсы  д`ріп-
теліп,  жиі  орындалып  жүрген  асыл  қазыналар.  Молықбай  орындаған  күйлерінің  көптеген  мазмұн-
`ңгімесін Ілияс Жансүгірұлы 1927-1930 жылдары қағазға түсіріп, жазып алғанын Мейрамбай Байто-
лықов,  Орысбай,  Жаймолда,  Жанатбек,  Досбайұлы  ақсақалдар  растайды.  Ол  жазылған  деректер 
Ілиястың қолжазба архивінен табылған. 
Молықбай  күй  орындарда  қобызының  құлағын  бес  бұрып,  төрт  түкіріп,  тоғыз  толғап,  жосылта 
«Құлақ  күйімен»  бастаған.  Күй  `уезінде  ата-бабаларға  сиыну,  қадір  тұту,  д`ріптеу,  ұрпақ  санасып 
бабалар  рухымен  т`рбиелеу,  т`лім-өнегесі  мен  естелік,  ерлік  сипаттары  орын  алған.  «Құлақ  күйі»-
Молықбайды  жігерлендіріп,  шабыт  берген.  Халық  көп  жиналған  жиындарда,  тойларда,  астарда 
Молықбайдың қобызбен орындаған күйлері «Бозінген», «Жез киік», «Ақ көбік, көк көбік», «Аққу», 
«Құдіреттің  құсы»,  Ер  dлінің  «Дүлділі»,  «Қазан»,  «Онсан  мен  Орманбеттің  айырылғаны»,  «Қорам-
жанның  күйі»,  «Желмая»,  «Ықыластың  күйі»,  ал  үш  ішекті  домбырамен  орындаған  күйлері  «Қара 
жорға»,  «Ақсақ  құлан»,  «Сылқылдақ»-дейді  көзі  көріп,  естіген  есті  қариялар.  Енді  Молықбайдың 
көзін  көріп  оның  орындаған  күйлерінің  `ңгімесін  құлыққа  сіңіріп,  зердесіне  сақтаған  Д`мелі 
Имашқызы  мен  Орысбай  Қалпенденов  қариялардың  естеліктеріне  назар  қоялық.  Бұл  екі  қарияны 
ерекше атап отырғанымыздың себебі мен м`ні мынада Қалпендеұлы Орысбай ақсақал Молықбаймен 
арғы  `кесі  бір  аталас,  жақын  інісі,  Д`мелі  Имашқызы  туыстас-ағайыны,  бір  жағы  келіні.  Бұл  екі 
қарияның    айтқан  деректері  басқа  айтушыларға  қарағанда  д`йекті,  `мбе  шындыққа  жанасады.  Ең 
м`ндісі Молықбай орындаған күйлердің `ңгіме мазмұнын Молықбайдың өз айтуында естігендіктері. 
Соны олар бізге былай деп жеткізеді: 
«Бозінген» -бұл күйді Ілияс Жансүгірұлындай ешкім түсіндірмес. Оның «Күй» поэмасын оқыған 
адам  толық  қанығады-дейді  екі  қария,  «  Жез  киік»  -  Қорқыт  атаның  күйі.  Күйді  Қорқыт  ата  өзінің 
мінген Желмаясының жүріс бүлкіліне арнапты-деп айтқан.  
Қобызша  Молықбайдың  орындаған  күйінің  бір«Ақ  көбік,  көк  көбік»-Қорқыт  ата  күйі.  Аңызға 
сүйеніп қүрылған. Оқ дарымайтын, үсті темір сауыт, кісі жегіш екі қасқыр турасында. Олар ауылға 
жылына  бір  рет  оралып  келіп  екі  жас  кісіден  жеп  кетіп  орындаған  көрінеді.  Темір  сауыт  қасқыр-
лардың қолтық тұсында түймедей ғана тесігі болыпты. Кісі жер мезгілінде екі қасқыр ойнақ салып, 
көбік шашып, құтырынады екен. Ауылдың халқы қасқырлар қынадай қырмасын деп жылына кезек-
пен бір ұл, бір қызды жемтік ретінде арнайы сапы ағашына байлап қасқырларға беріп отырған. Қас-
қырлар  тек  жастарды  ғана  жеп,  к`рі-құртаң,  шал-кемпірлерді  елемеске  керек.  Бұл  жолы  кезек  бір 
байдың  жалғыз  ұлы  Жарболға  келеді.  Жемтіктің  бірі-қызды  ағашқа  байлап,  Жарболды  қоса  байла-
мақшы болғанда: -dке байлатпа, қолымды бос қойыңдар? Қашпаймын. Мылтық беріңдер де атымды 
жаныма  байлаңдар?-дейді  дат  сұрап,  өтінеді  жас  жігіт.  dкесі  көпшілікке  баласының  тілегін,  дат-
өтініш орындатады. Ағашқа байлауға жемтігін көрген қасқырлар-қыңсылдап ырылдап, көбік шашып, 
ойнап, тістелесе оларға жақындай түседі. Шыдамаған қыз-Жарбол-ау атсаңшы?-деп жалынып жылай-
ды.  Екі  қасқыр  ойнақшып,  бір-біріне  түйісе  бергенде  Жарбол  қасқырлардың  қолтық  тұсын  д`лдеп, 
мылтық шүріппесін басып қалады. Оқ арланға тиіп, ашуланып, буырқанып, ызаланған ол қаншығын 
талап өлтіреді. Мұны Қорқыт ата ел кезіп жүріп көріп, аңыз-күй ретінде шығарғын-деген Молықбай 
қобызшы. 
Молықбайдың  «Аққу»  күйі-бір  жұп  аққу  құсының  тағдыры  жайлы  шығарған  күйі.  Бір  аңшы 
қажеттігіне жаратты ма? Жоқ, байқаусызда атты ма? dйтеуір аққудың өлексесін (ұрғашы аққу) атып 
өлтіреді.  Аққудың  атасының  өлексесінен  айырылғандағы  жоғары,  төмен  ұшып  безілдеген  зары  күй 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия«Педагогические науки», №2 (50), 2016 г. 
262 
негізін құраған. «Аққу» күйі туралы Мұхтар dуезовтың «.. кімнен алып жазса да, керемет суреттеп 
жазған туынды, мүмкін Ілиястан алған болар, не біреуден естіген болар»-деген еді. 
Асан қайғы атаның күйі –«Онсан мен Орманбеттің айырылғаны»-атты күйдің негізінде Орманбет 
хан  өліп,  он  сан  ноғайлы  елінің  ыдырауындағы  қайғы-қасірет  `уезбен  берілген  «Қазан»  ж`не 
«Қорамжанның  күйі    жайындағы  мазмұн  –  `ңгімесін  екі  қария  нақты  ұғып  қалмағандықтарын 
білдірді.                                                               
Молықбайдың сүйсініп орындайтын Асанқайғының «Желмая»-күйші күйі. Асан атаның желмаяға 
мініп,  Жерұйық іздеп, жер шарлағандағы желмаясының бүткіл жүрісі күй негізіне түскен. 
«Ақсақ  құлан»  -тарихи-айтылуына  қарағанда:  Шыңғыс  ханның  үлкен  ұлы  Жошы  хан  аң  аулап, 
жаралы Ақсақ құланды қуып жүріп мерт болады. Мұны іштей сезген Шыңғыс хан. Осы суық хабарды 
маған кім естіртсе, «көмейіне қорғасын құямын» -деп жарлық жариялайды. Қайғылы хабарды естір-
туге ешкімнің батылы бармайды. Жұртты ауыр азаптан Кетбұға «Ақсақ құлан» атты күйімен құтқара-
ды. Сол күй арұылы қазаны Шыңғыс ханға жеткізген соң домбыраның көмейіне қорғасын құйылады. 
Бұл күй хан қаталдығын, халықтығ ауыр азабын, аңшылық өмірді, өлім азабын бейнелейді.Молықбай 
шығарманы орындауда да д`л солай д`ріптеген.  
«Қобызшы-күйші  Молықбай  мұрасының  шығарған  ж`не  орындаған  күйлердің  педагогикалық 
мүмкіндіктері». 
 
Күйдің аты 
Авторлары 
Педагогикалық мүмкіндіктері 
1 
2 
3 
«Құлақ күйі» 
«Аққу күйі» 
«Жез киік» 
«Ақ көбік» 
«Көк көбік» 
«Желмая» 
«Дүлдүл» 
«Құдіреттің құсы» 
«Қазан» 
«Бозінген» 
«Аққу» 
«Онсан  мен  Оразымбеттің 
айырылғаны» 
Молықбай 
Корқыт 
Ықылас 
Қорқыт 
Қорқыт 
Асан қайғы  
Қорқыт 
Ер dлі- Қорқыт 
Қорқыт күйі 
Молықбай 
Молықбай 
Молықбай 
Асан Қайғы 
Білім береді: 
-қазақ халық аспаптарының 
құрылысы, дыбыс бояуынан;  
-күйші композиторлар өмірінен, 
қызықты оқиғалар мазмұнынан. 
Т`рбиелейді: 
адамгершілікке, 
туған 
жерге, 
қоршаған,  ортаны  сүйе  білуге, 
кішіпейілдікке. 
Дамытады:  музыкалық  талғамын 
дамытады. 
 
«Жетісу» 
«dке» 
«Қорамжанның күйі» 
«Ықыластың күйі» 
«Қара жорға» 
«Ақсақ құлан» 
«Кеңес» 
Молықбай 
Молықбай 
Молықбай 
 
Молықбай 
Молықбай 
Кетбұға 
Халық күйі 
 
 
Қобызшы-күйші Молықбай мұрасының т`рбиелік м`ні жөніндегі белгілі бір н`тижеге жету үшін 
төмендегідей жұмыстар жүргізілуі керек: 
-  оқу-т`рбие үрдісінде дұрыс пайдалану; 
-  оқу-т`рбие үрдісінде мұғалімдерге ғылыми `дістемелік нұсқаулар дайындау; 
-  кеңестер беріп, семинарлар өткізуге болады. 
 
 
1 Жанпейсов Е. «Қобызшы» Талдықорған, 2007 
2  Толымбеков  Ж.  «Қасиетінен  айналайын,  қайран  бабам».  Қобызшы  Молықбай  Байсақұлы  Талдықор-
ған,2007,4б 
3 «Музыка eлемінде» Республикалық ғылыми-eдістемелік журнал. Алматы, 2010-№4, 11б. 
 
  

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №2 (50), 2016 ж. 
263 
Резюме 
Творческое наследие семиреченского кобызиста Молыкбая 
Таубалдиева Ж.Ш.– к.п.н, профессор Жетысуский государственный университет имени И.Жансугурова 
В данной статье указывается, что в основном издревле идущее искусство народа в Национальной культуре 
развито на достаточно высоком уровне. Таким образом, необходима систематизация традиционных видов куль-
туры  народа,  которая  передается  из  поколения  в  поколение,  ее  воспитательный  опыт  является  значимым  при 
воспитании студентов. Одной из таких необходимостей является умение эффективно использовать студентами 
произведений заслуженных деятелей искусства в воспитании музыкально-эстетической культуры. Для успеш-
ной  реализации  данной  проблемы  необходимо,  чтобы  молодые  люди  умели  использовать  в  процессе  музы-
кально-эстетического  воспитания  творчество  предков,  ушедших  из  жизни  и  оставивших  за  собой  ценное 
творческое наследие.  
В  данной  статье  рассматривается  творческое  наследие  семиреченского  кобызиста  Молыкбая.  В  схемеу 
казаны педагогические возможности произведения Молыкбая. 
Ключевые слова:кобыз, творчество, поэма, семиречье.       
 
Summary 
Creative heritage of SemirechenskkobyzistMolykbay 
Taubaldiyeva Zhumatay Zhetysu State University named after I.Zhansugurov, 
Ph.D., Associate Professor 
InthisarticleitisspecifiedthatthatmostlytheartofthepeopleinNationalculturethathasgonefromtheancienttimeis 
highly 
developped. Thus, itisnecessarytosystematizetraditionalkindsof art ofthepeople, whichispassedfrom generation to genera 
tion, its educative experience is significant at students education. One of this needs is believed to be ability of students 
to use efficiently the creative works of honored figures in art in musical and aesthetic culture education. For successful 
implementation this problem it is essential that young people know how to use in the process of musical and aesthetic 
education the creation works of art of our ancestors who left great heritage .  
This  article  describes  the  creative  heritage  of  Semirechensk  kobyzist  Molykbay.Pedagogical  opportunities  of 
theMolykbay’s work is shows in the scheme.  
Key words: kobyz, creation, poem, Semirechye. 
 
 
,ОЖ  259.922.775 
 
ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНДАҒЫ ҚЫЗ БАЛА Т,РБИЕСІНЕ Т,Н ,ДЕПТІЛІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 
 
Қ.Т. Атемова – п.ғ.д., Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық  қазақ-түрік университетінің профессоры 
Г.А. Омарова – п.ғ.к., «Мирас» университетінің доценті,  
педагогика-психология кафедрасының меңгерушісі 
 
Мақалада қазақ халқының қыз бала т`рбиесіне қоятын талаптары мен мінез-құлық `дептері ұлттық идеялар 
негізінде  салыстырмалы  түрде  сипатталады.  Қазақтың  салт-д`стүріндегі  `йел  баласына  т`н  ерекшеліктердің 
заңдылықтары мен т`рбиедегі м`ні ашып көрсетіліп, қоғамның даму ерекшеліктеріндегі бүгінгі көріністерімен 
салыстырмалы талдау жасалады. dйтсе де, мақалада қазақ `йелдерінің тарихи қалыптасуындағы ұлттық киіну 
`дебінің сыры т`рбиелік тұрғыдан ашып көрсетіледі. 
Түйін сөздер: Қазақ `йелі, қыз т`рбиесі, ұлттық м`дениет, киіну `дебі, қарым-қатынас. 
 
Қазақ  халқының  «Еркек  үйдің  егесі,  `йел  үйдің  шегесі»  деп  айтқанындай  кез-келген  отбасының 
босағасының беріктігі мен ынтымағының жарасымдығы ондағы `йел баласының мықтылығына тіке-
лей  байланысты.  Осы  тұста  елбасы  Н.d.Назарбаев  өзінің  «Қазақстан-2050»  стратегиялық  бағдарла-
масында  `йел  баласының  шындығында  да  отбасының  тірегі  екендігін  ескертіп:  «Біз  қыздарымызға 
ертеңгі  жар,  ана  деп  қарап,  т`рбиелеуіміз  керек»,-  деп  қыз  балаларының  т`рбиесіне  ерекше  көңіл 
бөлуді  тапсырған  еді  [1].  Бұл  `сіресе,  бүгінгі  жаһандық  т`рбие  д`стүрлерінің  дендеп  еніп,  ұлттық 
болмысымызға ед`уір ықпал етіп отырған заманда өте өзекті м`селеге айналып отыр.  
Бүгінгі  статистикалық  м`ліметтерге  жүгінетін  болсақ,  бүгінге  дейін  Қазақстан  Республикасы 
бойынша 38386 бала жетім ж`не ата-анасының қамқорлығынан айрылған, соның ішінде 14052-сі қыз 
балалары  екен.  1999-жылдан  бүгінге  дейін  8675  бала  шетел  азаматтарына  асырап  алынуға  берілген 
[2]. Бұдан шығатын тұжырым, жетім балалар мекемелерінде т`рбиеленген балалардың болашақ отба-
сылық  өмірін  қалай  елестетері  белгісіз.  Осы  тұста  ғұлама  ғалым  `л-Фараби  бала  дүниеге  келгенде 
алдағы өмірінде бақытты болуға жетелейтін қасиеттерді игеруде өздігінен ол жетiле алмайтындығын 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия«Педагогические науки», №2 (50), 2016 г. 
264 
айта келіп, ол үшін арнайы т`рбие ортасының болуын қажет деп санайды. Ондай ортаның негізгісі, 
`рі  баланың  бақытқа  қол  жеткізудегі  қасиеттерінің  негізі  қаланатын  т`рбие  институты  отбасы 
ортасы екендігін келтірген[3]. 
Бүгінгі  күні  өскелең  ұрпақтың  ұлттық  д`стүрден  алшақтап  өсуі  барған  сайын  отбасы  т`рбиесін 
жұтаңдатпақ. Оның үстіне қалыпты отбасыларындағы т`рбие де көпшілікті алаңдатарлықтай жағдай-
да. Нақтылап айтқанда, отбасыларындағы ажырасу саны жыл өткен сайын азаймай отыр. 
Сондықтан, т`рбие негізін қалайтын отбасындағы ана болмысын оның қыз кезінен қолға алу д`л 
бүгінгі  күннің  өзекті  м`селесі.  Қазақтың  ұлы  жазушысы  М.dуезовтың  «Ел  болам  десең,  бесігіңді 
түзе»,  -деп  шырылдауы  да  тегін  емес[4].  Олай  болса,  қыз  т`рбиесін  қолға  алу  мемлекеттік  іс  деп 
қарап, оның түп тамырына талдау жасау, сонымен қатар түркі халықтарына, соның ішінде қазақ қыз-
келіншектеріне  т`н  `йел  болмысын  сақтаудың  өзіндік  заңдылығы  мен  артықшылығы  бар  екендігін 
д`лелдеу біздің мақаламыздың басты мақсаты болмақ.  
Қазақ `йелдерінің болмысы мен мінез-құлқы, тіпті қарым-қатынасы қашан да тарихта өзгеше орын 
алған. Оның түп тамыры бүкіл түркі `йелдерінің болмысымен тығыз байланысты.  
Тарихи  деректерге  жүгінер  болса,  түрік  `йелдері  атқа  мекем  отырып,  жақсы  шаба  білген,  қару 
қолдануды  үйренген,  ерлік  жасаудан  тайынбаған,  тіпті  қамал  күзетшісі,  у`ли,  елші  де  бола  алған. 
Үйдегі  отбасында  да  `йел  еркекпен  тең  болған.  Балаға  `ке-шеше  басшылығы  қатар  жүрген.  Еркек 
`йелін  үнемі  құрметтеп,  оны  арбаға  отырғызып,  өзі  соңынан  жүріп  отырған.  Бұған  д`лел  VII-VIII 
ғасырларда  өмір  сүрген  Қорқыт  жырларындағы  `йел  бейнесі  мен  жар  таңдау  салттарында  айқын 
сипатталған[5].  Ал,  қазақ  халқының  қалыптасу  тарихында  пайда  болып,  жарық  көрген  мұралар 
мазмұны  сонау Томиристің (Тұмар), Заринаның болмысынан байқалып, Қорқыттың заманынан келе 
жатқандығын д`лелдейді [6].  
Түркі халықтарындағы `йел болмысының, соның ішінде қазақ `йелдерінің болмысының `у бастан-
ақ  ізгіліктілігін  көптеген  шетел  ғалымдары  зерттеп,  өз  тұжырымдарын  жасаған.  Атап  айтқанда, 
ғалым  Ю.К.Малницкий:  «Қазақ  халқының  тұрмыс  тіршілігінде  `йел  баласы  ең  алдымен  отбасы 
шаруашылығындағы басты құндылық болып табылған. Екіншіден, қыз балалары түрік халықтарының 
мұсылман дінін қабылдаған басқа тайпаларынан тараған  халықтарға қарағанда анағұрлым еркін `рі 
үлкен  құрметке  ие.  Оларды  ең  құрметті,  қонақ  отыратын  орын  -  төрге  отырғызған.  Сонымен  қатар, 
қазақ  `йелдерінің  көзқарасы  мен  пікірі  отбасылық  кеңесте  шешуші  дауысқа  ие  болған.  Сондай-ақ, 
қазақ  `йелдері  ат  үстінде  еркін  шауып,  қонақтарды  күтіп  алуға  ж`не  оларды  қымыз,  қымыранмен 
сусындатуға  қатысқан,  тіпті  олармен  сұхбатқа  да  түсетін  болған»,  -  деп  қазақ  `йелдерінің  басқа 
халықтар `йелдеріне қарағанда құқығының жоғарылығын  ерекшелеп сипаттайды [7]. 
dйтсе де, ислам діні келгеннен кейін қазақ қоғамында `йел мен еркек арасында біршама өзгешелік 
пен  талаптар  орнады.  dйелдің  орны  қаншалықты  ұлық  болса  да,  шариғи  тұрғыдан  өзіндік  нормасы 
мен `дебін сақтау талап етілді.  
Түркі  халықтарына  т`н  `йел  мінез-құлқы  мен  жүріс-тұрысындағы  м`дениеттілік  нормаларын 
қазақтың  ақын  жазушылары  өз  шығармаларында  д`ріптеп  жазған.  Солардың  бірі  Ғ.Мүсіреповтың 
«Оянған  өлке»  шығармасында  да  `йел  болмысының  қазақи  м`дениеті  былайша  сипатталған:  "Ең 
соңынан  кірген  кішкене  денелі  қазақ  .йелі  ауыз  үйдегі  орыс  жұмыскерлері  мен  орыс  .йелдеріне 
қарап  таңырқап  тұрып  қалыпты.  Мойындарына  дейін  ашық,  жалаң  бас,  еркектермен  қатар 
отырған орыс eйелдері Күнзилаға, тіпті, таң көрінді. Шашын желкесіне қырыққан жас келіншек 
Елизавета Быкованың барлық еркектерден жоғары отырғаны ерсі көрініп кетті»[8] Қазақ `йелі-
нің көңіл-күйі, сезім `лемі, ішкі дүниесі н`зік болуымен бірге шытырманға толы, аса күрделі құбы-
лыс  еді.  Бұдан  байқағанымыз  түркі  `йелдерінде  аңғарымпаздық  белгілердің,  тіпті  олардың  ұсақ-
түйегіне дейін бірден байқап, тез арада айтылмақ ой мен емеурін, ишараны шешетін туа бітті қабілет-
тері ерекше дамығанын жоғарыдағы деректер  растайды. 
dйелдердің  гендерлік  болмысына,  `йел  адамдардың  ассоциативті  ойлау  жүйесіне  көбінесе  адам-
гершілік, ізгілік, жылылық, күнделікті күйбің тіршілік жақын да, ер адамдардың асссоциативті ойлау 
жүйесіне ерлік жасау, батырлық көрсету, к`сіппен шұғылдану ж`не т.б. жақын болатыны белгілі.  
Біз мақаламызда түркі халықтарына, соның ішінде қазақ халқының кйіну м`дениетінің астары мен 
т`рбиелік м`ніне тоқталуды мақсат тұттық. 
Қазақ халқының қыз балаларына т`н киіну `дебінің өзі оның т`рбиелілігі мен м`дениетінен дерек 
береді. dдетте қазақ `йелдері кең етек ұзын көйлек киіп, бастарына ақ орамалдарын салған. Бұл киіну 
`дебінің де тектен тек емес екенін бүгінде ғылыми тұрғыдан д`лелдеп жүрген ғалымдар бар. Орамал 
тағудың физиологиялық тұрғыдан да `йелдерге пайдасы көп екендігін медицина саласының маман-

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №2 (50), 2016 ж. 
265 
дары  мойындауда.  Медицина  ғылымының  докторы,  профессор  Қарлығаш  Тоғызбаева  бұл  жайлы 
былай дейдi: "...Ер адам көбiне көктен, `йелдер жерден қуат алады. Сондықтан болар, `йелдiң шашы 
магнит т`рiздi ауадағы кiр-лас қуатты жинағыш келедi. Бұл да оның, `сiресе, бас ауруына ұшырауына 
`сер  етедi.  Ашық-шашық  жүрген  `йел  көктен  өзiне  қажет  емес,  артық  қуатты  алады,  сөйтiп  оның 
бойында  еркектерге  т`н  гистостерон  гормоны  пайда  болады.  Н`тижесiнде,  ағзаның  гормональды 
бұзылуы етек алып, жыныс органдарындағы қатерлi iсiк, т.б. ауруларға жол бередi. Ал баланың бiтуi 
мен тууына аса қажет `йелге т`н экстрогенос гормондарының керектi мөлшерде қалыптасуына ықпал 
ететiн жерден келетiн қуат ұзын, кең көйлек арқылы `йел денесiне молынан, еркiн өтедi. Тар шалбар 
осындай аса маңызды процеске кедергi жасайды. Осы процестер дұрыс жүзеге аспағандықтан, қоғам-
да  жантүршiгерлiк  түрлi  оқиғалардың  (лесбиянкалар,  гомосексуалистер,  трансвеститтер,  т.б.)  орын 
алуына себеп болуы мүмкiн. Күштi феминистiк қозғалыстар салтанат құрған Батыста бедеу `йелдер 
мен  еркектердiң  көбеюi,  сөйтiп  моральдық  азғындаудың  шыңына  жетпеген  ТМД  елдерiнен  бала 
асырап  алу  өзектi  м`селеге  айналуы  тегiн  емес"  [9].  Cондықтан  "Естi  қыз  етегiн  қымтап  ұстайды" 
деген дана сөз де босқа айтылмаса керек.  
Мысалы, қазақ қыздары мен тұрмысқа шыққан `йелдерінің бас киімдері мен шаш үлгілері қатты 
ерекшеленген. Этнографиялық деректерге қарағанда, `йелдер шашын қос өрім етіп өреді де, ол екеуі-
нің  ұштарын  біріктіру  үшін  шашбау  тағады.  Шашты  олай  өру  -  `йелдіктің  белгісі,  бұл  -  бүтіннің 
жартысы болғанды білдіреді. Ал қыздар шаштарын бір өрім етіп, ұшына шолпы тағады. 
Бойжеткен қыз бен тұрмысқа жаңа шыққан жас `йелді, дүниеге с`би `келген ананы, өмірден көр-
гені мен түйгені мол салиқалы б`йбішені ата-бабаларымыз, ең алдымен олардың бас киімінен ажы-
ратқан. Қыздар бастарына үкілі тақия, кgмшат бөрік киген. Оны М.dуезовтың «Абай жолы» рома-
нындағы мынадай қатарлар д`лелдейді: « Өтіп бара жатқан бес қыздың тап ортасында, жібек жал 
ақ жорға атқа мінген Тоғжан екен... Басында жап-жаңа к.мшат бөрік»[10]. Қазақ `йелдерінің бас 
киімдері  олардың  отбасылық  жағдайының  көрсеткіші  болып  табылған.  Олар  тұңғыш  баласы,  кейде 
екінші баласын туғанға дейін желек киген. Қазақ `йелдері тұңғыш баласын туған соң оның басынан 

жүктеу/скачать 13,22 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: