ТАРЫ ӨСІМДІГІНІҢ ЯРКОЕ 3 СОРТЫНЫҢ  ҚАСИЕТІНЕ БАҒА БЕРУ

50  шаршы    метр.  Біздер    бұрынғы    егілген    егіннен: өңделген    жер өңделгеннен    кейінгі

екінші  дақыл, өңделгеннен    кейінгі

үшінші    дақыл    зерттелінді.Тыңайтқыштар  нұсқа

бойынша    зерттелінді:  тыңайтқышсыз

бақылау;  N45;  P45;  минералды    тыңайтқыш

есебінде : аммиак  селитрасы,  түйіршіктелген  жәй суперфосфат  пайдаланылды.

Яркое  3  тары    сорты.  Ақтөбе    ауылшаруашылық тәжірибе    станциясының

В.Р.Вильям  атындағы өсімдіктану және  жер  бөлімі ҒӨО -мен (Алматы)  бірге  ВИРА  К-

9605  (Ресей    Федерациясының Воронеж    облысы) үлгісінен    екі    есе    жеке    бөліп    алу

әдісімен   дайындалды.  Ботаникалық көптүрлілігі: Contractum  түр  тармағы  (қысылған),

sanguineum      көптүрлілігі  (қоңыр -қызыл).  Сорт

құрғақш ылыққа  төзімді,  стандартпен

салыстырғанда  вегетациялық кезеңі 5 -7 тәулікке ұзағырақ. Сорт  жығылуға өте  берік,

жақсы  түсім  береді. Қолайлы  жылдары   25 -30 ц/га, құрғақшылық жылдары  10 -12 /га

өнім  береді. Өсімдік  биіктігі  90 -105 см,  гүлшоғыр ұзындығы  20-27 см,  дәнділігі  450 -

600 дәнек, тары  шығымы  78 -86%, жармасы  ашық сары  түсті. Дәнек -740-760 г/л. Табиғи

жағдайда қаракүйемен  зақымдануы  байқалмаған. Сорт  Батыс  және  Орталық  Қазақстан

үшін ұсынылады.

Біздің

зерттеуімізде    тыңа йтқыштың

тары    дәнінің

толысуына  және

қалыптасуына  оң  әсер  беретіндігі анықталынды. 2 жыл  бойғы  бақылауда (2014,2015ж)

Берсиев    естелігі    сортында өнімнің    қосылуы    тәжірибе    нұсқалары  бойынша  1,3 -тен

1,7ц/га  дейін,  бақылау нұсқасында (тыңайтқыш сыз) -10,5 ц/га құрады (1 -кесте).

Кесте 1.

Ақтөбе  ауылшаруашылық тәжірибе  станциясының тары  сорттары  дәндерінің түсіміне

тыңайтқыштың әсері  (2014,2015 жж.)Берсиев  естелігі  сорты

Тәжірибе

нұсқалары

Жылдар

Орташа

2014 жыл

2015  жыл

Өнім,ц/га

Үстеме

өнім ц/га

Тыңайтқышсыз

бақылау үлгісі

12,5

8,5

10,5

0,0

N45(азот

тыңайтқышымен)

13,8

9,8

11,8

+1,3

P45(фосфор

тыңайтқышымен )

14,0

10,3

12,1

+1,6

N45+ P45

14,7

9,9

12,3

+1,7

Яркое  3 сорты

Тәжірибе

нұсқалары

Жылдар

Орташа

2014 жыл

2015 жыл

Өнім,ц/га

Үстеме өнім

ц/га

Тыңайтқышсыз

бақылау үлгісі

14,7

9,1

11,9

0,0

N45(азот

тыңайтқышымен)

16,0

10,4

13,2

+1,3

P45(фосфор

тыңайтқышымен )

15,1

10,8

12,9

+1,0

N45+ P45

17,0

11,3

14,1

+2,2

Яркое  6 сорты

Тәжірибе

нұсқалары

Жылдар

Орташа

2014 жыл

2015  жыл

Өнім,ц/га

Үстеме өнім

ц/га

Тыңайтқышсыз

бақылау үлгісі

15,0

12,5

13,7

0,0

N45(азот

тыңайтқышымен)

17,2

14,1

15,6

+1,9

P45(фосфор

тыңайтқышымен )

16,5

13,3

14,9

+1,2

N45+ P45

18,0

15,2

16,6

+2,9

Яркое    3  жаңа      сортында сәйкесінше:  1,0-ден  2,2  ц/га    дейін,  егіс

өнімі

бақылауында -11,9 ц/га

Егін  егуде    тары

үшін    арамшөптердің

болмауы қажет,  себебі    тарының

арамшөптерге қарсы  тұру қабілеті , әсіресе  ерте  даму  кезеңінде (көктеу -түптену) әлсіз

болады. Тары өсімдігінде  түптену фазасына    дейін  дамитын  бір ұрықтанған   тамыры

болады.  Топырақтың

беткі қабаты    ылғалдана    бастағанда  (0 -10  см)  тарыда    түптену

түйнегінен қосымша  тамыр  жүйесі  шыға  бастайды. Қосымша  тамырының арқасында

тары    жақсы    астық  өнім ін    бере    алады.  Тары өніміне    бұрынғы    егілгендердің    әсерін

бағалау  зерттелінді (2014, 2015 жыл) (2 -кесте).

Кесте 2.

Бұрынғы егілген әсерге  байланысты  тары өнімі  (2014, 2015 жыл)

Ақтөбе  ауылшаруашылық тәжірибе  станциясы

Бұрынғы  егілген

өнімдер

Егіс өнімі  сорттары, ц/га

Орташа

астық

өнімі ,ц/га

Берсиев

естелігі

Яркое 3

Яркое  6

Таза өңделген  жер

17,5

18,6

19,7

18,6

Екінші  дақылы

12,3

13,7

13,9

13,3

Үшінші дақылы

8,6

9,3

10,5

9,5

Зерттеуге  Ақтөбе    ауылшаруашылық тәжірибе

станциясы    селекциясының жаңа

тары  сорттары: Берсиев  естелігі, Яркое 3, Яркое 6 алынды. Ең жоғары  астық  өнімі  таза

өңделген    жерде    алынды.  Таза

өңделген    жерде    бір  және    көпжылдық арамшөптер

механикалық, химиялық    әдіспен    жойылды.  Зерттеу    жү ргізілген    жылдары    тарының

сорттары  таза  бу  бойынша   егін  еккенде  максималды өнім: 17,5 -тен  19,7ц/га, екінші

дәнді    еккенде    астық    өнімі    12,3 -13,9  ц/га  дейін; үшінші    тары    дақылын    еккенде

өнімділігі  8,6-дан  10,-5 ц/га  дейін  азайды.

Біздің тарының сапалық

көрсеткіштеріне    минералды

қоректендірудің  әсерін

зерттедік:  дәнді    дақылдың табиғи    массасы, қабықтануы,  ядро    шығымы,  1000  дәннің

массасы, дәннің ірілігі, жалпы аспаздық бағасы. Дәннің табиғи  массасы  бақылау  және

тыңайтқышсы з    нұсқалармен      салыстырғанда    азотты -фосфорлы

қоректендіру

нұсқасында  708 -ден    750  г/л    дейін    артады.    Дәннің      қабықтануы    керісінше,  оның

іріленуінің

артуына    байланысты    бақылау    нұсқасымен    салыстырғанда    14,6% -дан

13,0%    дейін    төмендейді.  Ядро    шығымы    тыңайтылған    нұсқа    егінінде    2 -3%  артады.

1000  дәннің массасы  0,7 -1,0 г  дейін  артады (3-кесте).

Кесте 3.

Минералды қоректену аймағындағы  Яркое 3 тары сорты дәнді  дақылының сапасы

( Ақтөбе  ауылшаруашылық тәжірибе  станциясы )

Нұсқалары

Дәннің

табиғи

массасы,

г/л

Қабықтануы

Ядро

шығымы,

%

1000 дән

массасы,

г

Ірілігі

Ұпайдың

жалпы

бағасы

Бақылау

708

14,6

82,0

7,8

64,9

4,6

N45

725

13,2

84,1

8,4

83,4

4,7

P45

730

14,7

85,3

8,5

79,3

4,8

N45  P45

750

13,0

85,7

8,8

85,6

4,8

Торлы    анализдегі  (  1,6-2,2  мм  тор)  дәннің ірілігі    бақылау үлгісімен

салыстырғанда    азот      және  фосфорлы    тыңайтқыш    енгізілген    нұсқада  20%  артқан.

Тыңайтқыш    енгізгенде    жалпы  аспаздық бағасы    4,7 -4,8 ұпайды құрады,  бұл  бақылау

нұсқасымен

0,1-0,2 ұпайға  жоғары  екендігін   көрсетеді.  Біздің зерттеулеріміз    тарының

өнімділігі  минералды  тыңайтқыштармен қоректендіргенде  артатындығын  көрсетті[31].

Ақтөбе    облысының тауар өндірушілері үшін    Яркое  3    және  Яркое    6    жаңа      тары

сорттарын өсіргенде азотты-фосфорлы  тыңайтқыштарды қолдану ұсынылады.

Әдебиет

1.  И.Г.Цыганков,  А.А.Мишанов,  Н.Т.Созанова. – Алматы:  Возделывание  зерновых

культур в  Актюбинской области, 1999.

2. Я.Г.Юрман, А.И.Беляев, Н.А.Солдатенко, И.П.Шемеле, А.Е.Ковалев,   В.В.Жигайлов. –

Алматы:  Рекомендации  по  системе  ведения  сельского  хозяйства,  Актюбинская  область,

2001.

3.  К.Нокин,    М.Н.Иванов,  И.Д.Порфирьева,    И.Г.Цыганков. – Алматы  «Қазақстан

тарысы», «Қайнар»  баспасы,  1998.

4. М.А.Мырзамадиева. – Алматы:  «Тары», Қайнар – 1996.

5. И.Г.Цыганков,  В.И.Цыганков. – Алматы:  Просо в западномо  Казахстане, 2004.

7. М.Құспанов. Ауыл шаруашылығы дақылдарын тыңайту жүйесі 1979 ж.

8. Қ.Жаңабаев.  Т.Саудабаев  М.Сейітов. Өсімдік  шаруашылығы өнімдерін өндіру

технологиясы.

9. Р.Елешов А.Бекмағанбетов. Агрохимия.

БОТАНИКАЛЫҚ БАҚ

Әбдірасіл С.А., Кемелбаева А.Қ.

Ы.Алтынсарин атындағы Арқалық мемлекеттік педагогикалық институты,

Арқалық қ., Қазақстан

saltanat.abdirasyl@mail.ru

Ботаникалық

бақ-

ғылыми-зерттеу, 

мәдени-ағарту, 

іс-тәжірибелік 

оқыту

мақсаттарымен өсімдік өсіріп,  оны  зерттейтін,  ботаникалық білімді  насихаттайтын

мекеме. Негізгі ғылыми бағытта ры: жергілікті және сырттан әкелінген өсімдіктерді өсіру,

жерсіндіру, 

олардың

биологиясын, экологиясымен

физиологиясын,

өсіп -өнуін,

селекциясын  зерттеу;  ботаникалық ілімді  дамыту,  оның жетістіктерін  жалпы  халыққа

тарату;  республикамызда  азайып  бара  жатқан,  жойылу қаупі  төнген өсімдікт ерді қолдан

өсіріп  көбейту,биология,экологияерекшеліктерін  зерттеу,  оларды  сақтап қалудың, табиғи

таралған 

орталықтарына

қайтарудың

жолдарын

қарастыру;

қала, 

ауыл,

елді

мекендердікөг алдандыру; 

бақ 

өсіру;

гүлзарсалу 

бағыттарында

ғылыми -ағарту

жұмыстарын  жүргізу;

өсімдіктердің

жаңа  түрлерін  іздестіру,  олардың

пайдалы

қасиеттерін  анықтап,  адам қа жетіне  жарату;

өсімдіктерәлемін

қорғау,  көркейту.

Ботаникалық

бақтың

негізгі 

бөлігін

-

шет 

жерлерден

әкеліп

отырғызылған өсімдіктерқұрайды. 

Олар 

биология 

ерекшеліктеріне

қарай 

ашық

далада,оранжереяда,жылыжайдаөсіріледі.  Ботаникалық бақта өсімдіктер  жиынтығын

(коллекциясын) қалыптастыру  кезінде  негізінен географиялық және  жүйелік  принциптер

басшылыққа  алынады.  Ботаникалық бақ  құрамында дендрарийлер,  тау өсімдіктерінің

жиынтығы  (альпинарий),  сире к  кездесетін өсімдіктер,  пайдалы өсімдіктер  (дәрілік,

тағамдық, техникалық, сәндік,  т.б.)  жиынтықтары  болады.  Ботаникалық бақта  аяқталған

зерттеу нәтижелері ғылыми басылымдарда қорытылды. Қазір Қазақстанда әр түрлі табиғи -

климаттық

жағдайда 

орналасқан 

6 

Ботаникалық

бақ

-Бас 

ботаникалық

бақ(Алматы),Маңғыстау тәжірибелік  ботаникалық бағы (Ақтау), Жезқазған  ботаникалық

бағы ,Алтай 

ботаника 

бағы(Лениногор),Іле 

ботаникалық

бағы (Бақанас),Қарағанды

ботаникалық бағы бар.  Бұлардың алғашқы  бесеуі Ботаника  және  фитоинтродукция

инcтитутыныңқұрамына кіреді  де,  бір  орталыққа  бағынған  Ботан икалық бақ жүйесін

құрайды.  Республиканың Ботаникалық бақтарыдүние  жүзіндегі50 -ден  астам  елмен

әріптестік 

байланыс 

жасайды, 

халықаралық

конгрестерге,

симпозиум,конференцияларға қатысады[1].

60 - жылдардың ортасында  Маңғыстау  облысы  кең көлемде  игеріле  бастады.

Өндіріс  орындары  ашылды.  1965  жылы өлкеге  Н.Цициннің бастауымен  ССР Ғылым

академиясы  Ботаникалық бақтар  Кеңесінің көшпелі сессиясы  келеді.  Оның  құрамында

Ф.Русанов, Т.Славкина, В.Ткаченко, В.Рубаник сынды белгілі ғалымдар, ірі ботаникалық

бақтардың басшылары,  академиктер  мен ғылым  докторлары  болған.  Олар  «өлкенің

мүмкіндігі зор, болашақта өндіріс ошағына айналады, мұнда ботан икалық бақ ашу керек»

деген  шешімге  келеді.  Сөйтіп,  1971  жылы қаулы  шығып,  1972  жылдың наурызында

стационарлық экспедицияның базасында Маңғыстау эксперименталдық ботаникалық бағы

ашылады.  Соңғы  жылдары  еліміз  тәуелсіз  мемлекет  болғалы  бақ бірнеше  рет құқық тық

статусы өзгеріп,  тіркеуден өтті.  Соның бірі  1999  жылдан  2004  жылдар  аралығында

Маңғыстау  экспериментальдық ботаникалық бағы  «Ботаника  және  фитоинтродукция

институтының» филиалы  ретінде  болып,  2004  жылы Қазақсан  Республикасы  Білім  және

Ғылым  министрлігінің  «Биологиялық зерттеулер  орталығы»  республикалық мемлекеттік

кәсіпорны  (РМК)  ашылып,  бақ оның филиалы  ретінде қайта  тіркеуден өтіп,  «Ботаника

және  фитоинтродукция  институты»  еншілес  мемлекеттік  кәсіпорын  (ЕМК) құрамына

кірді. 2006 жылы наурыз айында ботаникалық бақ дербес еншілес мемлекеттік кәсіпорын

болып қайта құрылып,  жеке құқықтық статусын  алды.  2010  жылы  орталық жабылып,

барлық институттар қайтадан республикалық мемлекеттік кәсіпорынға айналдырылды.

Ботаникалық бақ алғашында қаланың  22 -шағынауданын ан  8  га  жерді  жалға  алып

отырған. Қазіргі орнына 90 жылдары көшіп келді. Яғни, бұл жердегі өсімдіктер – соңғы он

бес-жиырма  жылдағы  жұмыстың нәтижесі.Маңғыстау  тәжірибелік  ботаникалық бағы

Батыс Қазақстанда  сирек  кездесетін  және  жергілікті  табиғат  жағдайын да өсетін өсімдік

түрлерін зерттеу жұмысымен айналысады. Қазір бақта: ашықтұқымдылар, басқа аймақтан

әкелінген жалпақ жапырақтылар, жергілікті флора, жеміс -жидек, шырмауық, гүлді -сәндік

өсімдіктер,  жем-шөп  дақылдарының жаңа  түрлері  бөлімдері  жұмыс  істейді. Ботаника

бағының негізгі ғылыми -зерттеу  бағыттары:  басқа  жерлерден әкеліп  отырғызылған

өсімдіктерді  жерсіндіру; қолайсыз  климат  жағдайында  түрлердің  өсуі  мен  олардың

биоэкологиялық ерекшеліктерін  анықтау; өсімдік өсірудің агротехникасы  мен  олардың

көбею  заңдылықтарына  бақылау  жүргізу;  Маңғыстау өңіріндегі өсімдік  жамылғысының

қорын  зерттеп, өте  бағалы  түрлерді  шаруашылыққа  пайдалану;  бау -бақша  және  саябақ

құрылыстарын

ғылыми 

негізде

ұйымдастыру, 

шығанақтағы 

елді 

мекендерді

көгалдандыру. Бақта жоғары сатыдағ ы өсімдіктердің 79 тұқымдасына жататын 191 туысы

бар.  Мысалы,  раушангүлділердің  18, күрделі  гүлділердің  24, астық тұқымдасының  16,

бұршақ тұқымдасының 12 туысын айтуға болады. Негізінен бақтағы өсетін өсімдіктердің

47%-ы  бұталар,  22%-ы  ағаштар,  24% -ы  көп  ж ылдық шөптесін өсімдіктер,  2,5% -ы  бір

жылдық өсімдіктер. Қазіргі кезде бақтың коллекциясында өте сирек кездесетін 51 түр бар.

Соның ішіндегі  19-ы  жалпақ жапырақты  (Түркістан қарағаны,  Каспий қарамаласы,  т.б.);

14-і  жеміс-жидекті  (Ледебур  баданы,  Недзвецкий алмасы,  т.б.);  12-сі қылқан  жапырақты

(Зеравшан  аршасы,  Түркістан  аршасы,  т.б.);  6 -ы  гүлді -сәндік  (қыр  жуа,  Коленати

қоңыраугүлі, т.б.) өсімдіктер [2].

Ботаникалық бақ коллекциясында  жабайы  жеміс  дақылдары  бар,кәдімгі өрік

жерсіндірілген. Жеміс ағаштарының 16 іріктемесі бар.Оның 12 -сі – алма ағашы,алтауы –

алмұрт іріктемелері. Қарақаттың бірнеше іріктемелері бар.Қазіргі кезде ғалымдар алмұрт

ағашының Маңғыстау  жағдайына  бейімделушілігін  зерттеуде.  Сөйтіп,сұрыптау  арқылы

алмұрттың аудандастырылған

іріктемелерін  шығаруды  жоспарлауда.Бақ аумағында

қазіргі  таңда өсімдіктердің  938 түріөсірілуде,оның  281 -і – жалпақ жапырақты,40 -тан

астамы – қылқан  жапырақтылар,60 -қа  жуығы  жабайы  жемістер  болса,35-і – жергілікті

флора өкілдері:долана,сексеуіл,қарағаш.Ба қ  қызметкерлері қазіргі  уақытта өсімдіктердің

жаңа  іріктемелерін  шығару  бағытында  жұмыстануда.Бақта  300 -ге  жуық сәндік  мақсатта

өсірілетін  гүлді өсімдіктер  және  раушангүлінің  118 іріктемесі  бар.Айта  кететін

жай:Республикамызда  жалғыз ғана  розарий  бар,ол  бі здің бағымызда.Бақ аумағындағы

өсімдіктерді көбейтіп,жергілікті кәсіпорындарға ұсынатын арнайы питомниктер бар.

Қазіргі уақытта Маңғыстау облысында өсетін сүректі шөл өсімдіктерінің 33 (соның

ішінде  19-ы  сирек  кездесетін  және  жойылып бара  жатқан  )  түрі  «Ма ңғыстау  облысының

жойылып  бара  жатқан  және  сирек  кездесетін өсімдіктері  санатына»  (Қызыл  кітапқа)

тіркелген.Маңғыстау  халқын қауіпсіз  азықтық дақылдармен қамтамасыз  ету  мақсатында

маңызды жеміс -жидек дақылдарының іріктемелерін зерттеу,оларды сұрыптау жұмыс тары

жүргізілуде.Қазақстан селекциясындағы маңызды жеміс -жидек дақылдары:өріктің,алмұрт

пен  алманың,алхорының  39 іріктемесі  бойынша,соның ішінде  12 -сі өріктің,7 -еуі  алма

ағашының іріктемелері бойынша зерттеу жұмыстары жүргізілуде.

Ботаникажәне

фитоинтродукцияинститутының  құрамындағы

ғылыми -зерттеу

мекемесі.  1932  жылы Алматықаласында құрылған.  1967  жылға  дейі н КСРОҒАҚазақ

филиалының республикалық ботаника  бағы  деп  ата лды.  1967 - 1994  жылдары өз  алдына

дербес ғылыми -зерттеу  мекемесі

құқында  болды,  1995  жылдан

Ботаника  және

фитоинтродукция  инстиутыныңқұрамына  енді.  Жерінің аумағы  104  га. Іле  Алатауының

бөктерінде, теңіз деңгейінен 850 - 940 м биіктікте, Есентайжәне Үлкен Алматыөзендерінің

аралығында  орналасқан.  Негізгі ғылыми  бағыттары:  жергілікт і  және  басқа  жақтан

әкелінген өсімдіктердің  қасиеттерін  жан -жақты  зерттеу,  оларды өсірудің, тиімді

пайдаланудың

жолын  көрсету;

өсімдіктерді  жерсіндірудің теориялықнегіздері  мен

практикалық

тәсілдерін  жасау;  дүние  жүзі  флорасына  жататын

өсімдіктердің

биологиялық-экологиялық ерекшеліктерін зерттеу.

Бас  ботаникалық бақта  жергілікті  және  басқа  жерлерден әкелінген өсімдіктердің

5,5  мыңдай  түрлері  мен  сорттары  (оның  100 -ге жуық түрі Қазақстанның  “ Қызыл

кітабына” 

енген) 

бар. 

Олар 

ботаникалық-географиялық,

жүйелілік,

ландшафтылықтұрғысынан,  сондай -ақ, пайдалы қасиеттері  негізінде  топтастырылған.

Бақтағы аса бағалы, сирек кездесетін және жойылып бара жатқан өсімдіктердің жиынтығы

еліміздің  ұлттық байлы ғы  болып  саналады.  Бас  ботаникалық бақта

раушанның16,

бөртегүлдің  3, сарымсақтың жаңа  сорттары  шығарылды.  Eлді  мекендерді  көгалдандыру

үшін  ағаш  пен өсімдіктердің 750-ден  аса  түрі ұсынылды.  Бас  ботаникалық бақты

ұйымдастыру,  ондағы ғылыми -зерттеу  жұмыстарын  жүргізу Н.В.Павлов, Л.Қ.Қылышев,

И.О.Байтулин, И.Р.Рахымбаев, Б.Қалымбетов, П.И.Лапин,  т.б. ғалымдардың есімімен

тығыз  байланысты.  Бас  ботаникалық бақта сирек  кездесетін,  жойылып  бара  жатқан

өсімдік 

түрлерінің

популяциялық

және 

экол. -биол. 

ерекшеліктері 

зерттелді

(Б.А.Винтерголлер).Жерсіндірілген өсімдіктердің өсіп -өнуіндегі заңдылықтар анықталып,

олардың

газға 

төзімділігін 

зерттеуге 

мүмкіндік 

беретін

әдістер 

( Рахымбаев,

К.Н.Сәрсенбаев );тропикалықаудандарданәкелінгеналуантүрліөсімдіктердіпайдаланутәсілд

ері 

(С.Тұрдиев), 

жеугежарамдысаңырауқұлақтардықолданөсіруәдістері 

(С. Әбиев)

ұсынылды. 

МұндаҚазақстанныңботани калықбақтарыкеңесіжұмысістейді. 

Бас

ботаникалықбақ  48 мемлекеттің  350 ботаника  бағыменәріптестікбайланысжасайды.

Ғылымиеңбектержинағын, монографияларшығарыптұрады.

ҚазақстандабіріншіретертедегіОтырар -Түркістанжеріндеауданы 

100

гектарлықБотаникалықбақсалынды. Оныңжобасын академик И.О.Батулинжасады, ол 1993

жылыҚазақстанныңҰлттықҒылымакадемиясыныңБотаникалықғылыми -

зерттеуинститутындақаралып, бекітілді.  Бүгінгітаңдаботаникалықбақтадекоративтіжеміс -

жидекөсімдіктері 

мен 

гүлдердің 

127

түрі 

мен 

сорттарыөсіптұр.

МұндайботаникалықбақҚазақстанда тек осы университеттеғана бар.

Негізгі ғылыми бағыттары:

- жергілікті  және  сырттан әкелінген өсімдіктерді өсіру,  жерсіндіру,  олардың

биологиясын, экологиясымен физиологиясын, өсіп -өнуін, селекциясын зерттеу;

- ботаникалық ілімді  дамыту,  оның жетістіктерін  жалпы  халыққа  тарату;

республикамызда  азайып  бара  жатқан,  жойылу қаупі  төнген өсімдіктерді қолдан өсіріп

көбейту,  биологиялық, экологиялық ерекшеліктерін  зерттеу,  оларды  сақтап қалудың,

табиғи таралған орталықтарына қайтарудың жолдарын қарастыру;

- қала, ауыл, елді мекендерді көгалдандыру;

- бақ өсіру;

гүлзар салу бағыттарында ғылыми -ағарту жұмыстарын жүргізу;

-өсімдіктердің жаңа  түрлерін  іздестіру,  олардың пайдалы қасиеттерін  анықтап,

адам қажетіне жарату;

- өсімдіктер әлемін қорғау, көркейту.

Ботаникалық бақтың негізгі  бөлігін

– шет  жерлерден әкеліп  отырғызылған

өсімдіктер құрайды [3].

Әдебиет

1.Қазақ энцикл опедиясы,2-том. Алматы,1998-2007 (35-бет)

2.Орысша-қазақша түсіндірме сөздік:Биология/Жалпы редакциясын басқарған:Э.Ғ.Д.Е.

Арын – Павлодар «ЭКО» 2007 (286-бет)

3. «Тумба» газеті 06.03.2012 ж М.Темирова."Ботаникалықбақмерейтойы"

ЕЛЕК 9 СОРТТАРЫНЫҢ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Жүгінісова Ж.Қ.

Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік мемлекеттік университеті

Zhansaya-9494@list.ru

Ақтөбе  облысында  жаздық арпа  негізінен  комбинирленген    немесе    кешенді

бағытта қолдан ылады:  мал  азығы  (көбінесе  сабан),жарма  дайындағанда  шикізат

ретінде,сонымен қатар  кей  жағдайда -сыра  ашыту үшін  де қолданылады.Жан -жақты

қолдану,өнімділігі  жоғары  және  тұрақты  болғандықтан,ерте  пісуі -бұл  оң  қасиеттері

арпаның ерекшелігін көрсетеді. Ақтөбе облысында жағдайында жаздық арпа өнімділігіне

байланысты  жаздық дәнді  дақылдардың арасында  бірінші  орында  тұр.Агрохимиялық

көзқарас  тұрғысынан  арпа  Ақтөбе  облысында құрғақ далалы  аймағында  да  тиімді өнім

береді.Арпаның  қысқы  вевгетациялық кезеңі    басқа  дән ді  дақылдарға қарағанда  күзгі

жаңбыр  басталғанша  ерте  жинауға  мүмкіндік  береді.Сондықтан  арпаның тұқымдары

басқа дақылдармен салыстырғанда жақсы шығымдылық береді.

Қазіргі жағдайда  арпа өнімділігінің жоғарылауында  жоғары  сапалы  сұрыптарды

алу  тәсілі,аудандырылған  және    перспективті  сұрыптардың тұқымдарын  көбейтудің

маңызы

үлкен.  Біз  Ақтөбе  облысындағы  Ақтөбе  ауылшаруашылық

тәжірбиелік

станциясының

базасында  облыс  территориясында  жаздық

арпа  сұрыптарының

ерекшеліктерінің айқындалуы бойынша зерттеулер  жүрг іздік.

Ауылшаруашылық    ғалымдарының пікірі  бойынша,ауыл  шаруашылығы  жақсы

дамыған  және  жаңа  сұрыптарды  көбірек  енгізу  дақылдар өндірісінің тұрақты  даму

мәселесін  шеше  алады.Жақсы  аудандырылған  сұрыптарды  егуде  ескі  аудандырылмаған

сұрыптарға қарағанда дақ ылдың өнімділігі 15 -20% артады.

Соған 

байланысты 

тұқымның

сұрыптық

және 

науқандық

сапасы

ажыратылады.Сұрыптық

сапасына 

таза 

сұрыптылығы,яғни 

арпа 

тұқымының

партиясындағы  негізгі  сұрыптың проценттік  мөлшері  жатады.Тұқымның науқандық

сапасы  келесі  көрсеткіштермен    анықталады:тазалығы,  шығымы,  ылғалдылығы,өсу

энергиясы,өмір сүру қабілеті, 1000 дақылдың массасы,зиянкестерге және ауруларға қарсы

тұру қабілеті.Белгілі  бір  сызбамен өсірілген    жоғары  сортты    және  науқандық сапасы

жоғары  тұқымдар  элита  деп  аталады. Сұрып-өнімділіктің биологиялық негізі.Ақтөбе

облысында  жаздық бидай  мен  арпаның жаңа  сұрыптарын  жасау  жұмыстарымен

айналысатын  Ақтөбе  ауылшаруашылық

тәжірбиелік  станциясы  болып  табылады.

Селекциялық жұмыстың негізгі  бағыттары  моделдерді  жасақтайтын  парамет рлерді  іске

асыру  және  оның негізінде  Ақтөбе  облысыжағдайына  бейімделетін  жаңа  сұрыптарды

дайындау болып табылады.

Арпаның

вегетациялық

даму 

кезеңіне 

сүйене 

отырып,біз 

Ақтөбенің

ауылшаруашылық тәжірбиелік  станциясында  жаздық арпаның  өнімділігіне  2013 -2015

жж.метереологиялық жағдайлардың  әсерін    анықтадық  (кесте  1).  Ақтөбе  облысының

құрғақ далалы  аймақтық жағдайында,  Ақтөбе  облысының базасында  арпаның оңтайлы

дамуы үшін  күзгі,көктемгі  және қыс  мезгіліндегі  жауын -шашынның  әсері  ерекше.

Кестедегі мәлімет бойынша  жауын-шашынның жалпы мөлшері шығарылды: 2013 жылы -

263,8 мм; 2014 жылы- 297,0; 2015 жылы-412,2 мм.

Кесте 1.

2013,2014 және 2015 жылдар аралығында Ақтөбе облысы Ауылшаруашылық тәжірбиелік

станциясында  Елек 9 сортының даму кезеңі бойынша ауа температурасы

о

С(орташа,максимальды, минималды).

Жылдар

Көрсеткіштер

Кезеңдері

Вегетация

кезеңі бойын-

ша (өну-пісу)

Егу-

көктеу

Түптену -

Масақтану

Масақтану-

пісу

Өну-

түптену

2013жыл

Ауа темпера-

турасы

о

С :

орташа

18,9

23,0

26,4

25,0

21,0

Максимальды,

о

С

22,4

23,8

32,0

30,0

32,0

Минимальды,

о

С

13,8

17,0

16,5

11,9

13,8

2014 жыл

Ауа темпера-

турасы

о

С :

орташа

19,3

21,5

24,3

27,2

24,8

Максимальды,

о

С

31,6

34,6

38,0

40,5

40,5

Минимальды,

о

С

6.0

6,0

15,5

15,1

6,0

2015 жыл

Ауа темпера-

турасы

о

С :

орташа

16,4

20,7

23,8

22,5

22,5

Максимальды,

о

С

32,0

33,6

39,0

33,6

39,0

Минимальды,

о

С

3,9

5,2

8,1

9,7

3,9

2014 жылы(өну -пісу) вевгетация кезеңі бойынша 62,4 мм жауын-шашын түсті, 2015

жылы-53,9 мм, 2014 жылы- 98,0 мм.

2014  жылы, әсіресе  масақтану -пісу  кезеңінде 27-40

о

С  топырақтың  құрғақшылығы

байқалды.  2014  жылы    температураның режимі өте күрделі  болды,әсіресе    түптеуден

бастап піскенге дейін: күндізгі орташа температурада  бұл кезеңде  24 -27

о

С, максимальды

температура, максимальды температура 38-40

о

С құрады. Кестедегі деректер бойынша,біз

2015 жылғы метереологиялық жағдайда қолайлы у ақыт деп бағаладық. 2015 жылы шілде -

тамыз  айының аяғында  жауын -шашын  кеш  түсті.  Ол өз  кезегінде  арпаның екіншілік

тамыр  жүйесінің дамуына қолайлы әсер  етті.  Кеш  түскен  жауын -шашын  арпа  сортының

дақыл өнімділігін  12 -15  ц/га  шамасында  етті.Тұқымды  егуге  дайы ндағанда,  тұқым

сапасына көп көңіл бөлу керек. Сортталған ірі тұқымдар,егу мерзімі, егу алдында уланған

тұқымдар  түсімді  арттырады.  Осы  белгілеріне  сай  Елек  9  сортының сапасы  анықталды

(Кесте 2).

Кесте 2.

2014,2015 жылдары Ақтөбе облысы Ауылшаруашылық тәжірибелік станциясында егу

мерзіміне байланысты  Елек 9 жаздық арпа дәнінің сапасы

Егу

мерзімі

Дән сапасының көрсеткіштері

Ақуыз, %

Крахмал, %

Экстрактілігі ,%

Таза бу

Ерте

14,3

54

70

Орташа

15,4

56

62

Кеш

16,7

57

76

Мономәдени

дақыл

Ерте

12,3

53

78

Орташа

12,6

55

78

Кеш

12,7

52

79

Кестедегі  деректер  көрсеткендей,  Елек  9  арпасы  таза  бу  бойынша  кеш  еккенде

ақуыздылығы  артқан - 16,7%,  ерте  еккенде    дәндегі  ақуыз  мөлшері  14,3%  дейін азайған.

Арпаны ұзақ уақыт  еккенде  мономәдени  дақылдың дәніндегі  ақуыз  мөлшері  12,0 -12,7%

дейін  төмендейтіні  байқалды.  Дәндегі  крахмал  мен  экстрактілік    ерте  мерзімнен  кеш

мерзіміне қарай артады.

Сонымен бірге арпа түсіміне егу мерзімінің әсері де зерттелді.Ақтөбе облысы үшін

көктем-жазғы құрғақшылық тән. Егу мерзімі кешіктірілсе, онда арпаның да өнімі азаяды.

Зерттелініп отырған сорттың жоғары түсімі 2014,2015 жылдар жағдайында арпаны

ерте  мерзімде  еккенде:  Елек  9-10,5  ц/га;Қарабалықтық - 11,3;  Елек  36-12,3 ц/га    алынды

(Кесте 3).

Кесте 3.

2014,2015 жылдары Ақтөбе облысы Ауылшаруашылық тәжірибелік станциясында жаздық

арпа дәнінің түсіміне егумерзімінің орташа әсері

Егу мерзімі

Сорт, ц/га

Елек 9

Қарабалықтық 150

Елек 36

Ерте

10,5

11,3

12,3

Орташа

8,3

9,5

10,4

Кеш

7,4

8,4

9,1

Орташа  және  кеш  еккенде  жаздық арпа  дәні  түсімінің азаюы  байқалады:  Елек  9

сортында  7,4  ц/га  дейін; Қарабалықтық    150 - 8,4  ц/га;  Елек  36  сортында  9,1  ц/га  дейін.

Ақтөбе  облысы  жағдайында  егу үшін  ең  қолайлы  мерзім  мамырдың бірінші  онкүндігі

болып табылады. Елек 9 және Елек 36 жаздық арпа сорттарын егу нормасына байланысты

вегетациялық

кезеңнің  ұзақтығы  бойынша    2014    және  2015  жылдар  аралығында

салыстырмалы зерттеу  жүргізілді. 2012  жылы арпа дамуының фазасы  бойынша жауын -

шашынның    қолайлы  тараған  кезінд е  Елек  9  сортында  барлық дәннің    1млн. құрады:

масақтану -20  тәулік;  масақтанып  пісуі - 35  тәулік;  егу-пісу- 83  тәулік;  Елек  36  сортында

сәйкесінше : 22,24,36,94 тәулік, Елек 36 сорты анағұрлым тиімді сорты екендігін білдіреді.

Өндірістік    жағдайға  жақын  нұ сқада,  Елек  9  сортының            2 млн.  данасын    1  га  жерге

еккенде  метафазалық кезең  ұзақтылығы:  17,22,30  және    76    тәулікті құрады.  1  га  жерге

Елек  9  сортының  4 млн.  данасын  еккенде  вегетация ұзақтығы:  14,17,23,61  тәулік,

сәйкесінше Елек 36 сортында: 16,18,25,67 тәулікті құрады (Кесте 4).

Кесте 4.

2014 жылы Ақтөбе облысы Ауылшаруашылық тәжірибелік станциясында Елек 9 және

Елек 36 жаздық арпаларының егунормасына байланысты вегетация ұзақтығы

Жауын-шашын,мм. 1га

жерде млн. дәнді

егу нормасы

Фаза аралық кезең ұзақтығы, тәулік

Егу-

көктеу

Көктеу

Масақтану

Масақтанып

Пісу

Егу-

пісу

2014жылы

Елек 9,st

Жауын-шашын, мм

4,5

5,7

26,7

25,7

62,4

1 млн.га

10

18

20

35

83

2 млн.га

10

17

22

30

76

3 млн.га

8

15

19

26

68

4 млн.га

7

14

17

23

61

Елек 36,st

Жауын-шашын, мм

4,5

5,7

26,7

25,7

62,4

1 млн.га

12

22

24

36

94

2 млн.га

12

20

21

32

85

3 млн.га

9

18

19

29

75

4 млн.га

8

16

18

25

67

2014  жылы  Елек  9  сортын  мол  еккен  кезде  фаза  аралық кезеңнің  ұзақтығы  :  11,17,23,61

тәулікті;  Елек  36  сортында:  17,18,31,74  тәулікті құрады.  Кестедегі  деректер  бойынша,

2014  жылмен салыстырғанда, 2015 жылғы кештүскен жауын -шашын өсімдікте қосымша

сабақтардың пайда болуына, арпаның пісу кезеңінің ұзаруына әкеліп соқты.

Сонымен бірге 2014 және 2015 жылы зерттеу мәліметтерін қолдана отырып, дәнді егу

нормасына  байланысты  Елек  9  және  Елек  36  сорттарды    Елек  9  сортында:  1  млн.га- 70

өсімдік; 2 млн.га- 135; 3 млн.га-181; 4 млн.га- 205 өсімдік;сәйкесінше Елек 36 сортында -

72,137,173,190; Елек 36 сортында- 81,141,178,200 өсімдік (Кесте 5).

Кесте 5.

2014 және 2015 жылдары егу нормасына байланысты Елек 9 және Елек 36

жаздық арпа сортының өнімінің құрылысы

1га дәнді

егу норма-

сы,  млн

1м

2

өсімдік

саны,дана

Өсімдік

биіктігі,

см

Сабақтың

бұтақтануы

Бұтақтағы

дән саны,

дана

1000 дән

массасы

г

Өнімі

ц/га

Жалпы

өнімділігі

2014 жылы

Елек  9,st

1 млн.га

70

55

4,5

2,8

27

31,3

14,5

2 млн.га

135

52

3,6

2,2

26

32,5

15,0

3 млн.га

181

49

2,7

2,1

21

28,3

15,7

4 млн.га

205

44

2,3

1,9

19

26,5

12,4

Елек 36,st

1 млн.га

78

61

5,1

3,2

26

40,1

17,2

2 млн.га

141

55

4,3

2,8

25

38,5

16,5

3 млн.га

185

50

3,8

2,5

24

25,4

16,8

4 млн.га

206

46

3,0

2,2

22

33,7

14,3

2015 жылы

Елек  9,st

1 млн.га

72

50

4,0

3,0

25

29,8

13,5

2 млн.га

140

51

3,2

3,2

22

30,0

14,3

3 млн.га

183

45

2,0

2,0

19

27,3

15,4

4 млн.га

198

42

1,8

1,8

18

25,4

13,0

Елек 36,st

1 млн.га

95

60

4,5

3,5

27

39,5

17,8

2 млн.га

153

57

4,2

3,1

26

37,5

17,5

3 млн.га

198

48

3,5

2,8

23

34,7

17,5

4 млн.га

205

45

3,1

2,6

22

34,3

16,2

Арпаның екі  сортында  да өсімдік  биіктігі  (1  мм.га)  60-55  см;  ал  4  млн.га    42-46  см

дейін азайды. Жалпы бұтақтануы: 1 млн.га егу нормасында - 4,5-5,1 сабақ, 4 млн.га -2,5-3,5

сабақболды. Бұтақтану өнімділігі сәйкесінше: 2,8 -3,5 және 2,6-1,9  сабақты қ ұрады.

Егу  нормасы  төмен  болғанда  масақтағы  дән  саны    25 -27  дән;  Егу  нормасы  жоғары

болғанда 18 -22  дән болды.

1000 дәннің массасы тәжірибе нұсқасы бойынша өзгеріп отырды. 2014жылыЕлек 9

сортында 40-39 г құрады. Егу нормасы жоғары егістік  алқап та (1 га 3-4 млн. дана) Елек 9

сортында 27-28 г,Елек 36 сортында 26-34 г болды.

2015 жылы дәнніңҮлкендігі сәйкесінше: 30 - 35 г және 39-42 г құрады.2015 жылы   сирек

егілген егісте 1000 дәннің массасы Елек 9 сортында  29 -30 г; Елек 36 сортында- 40-38 г, ал

1  га  3-4  млн  данасы  егілген  жерлерді:  Елек  9  сорты  27-25;  Елек  36  сортында- 35-34  г

құрайды.

Әдебиет

1.

Қ.К. Әрінов. Тұқымтану негіздері. – Ақмола, 2005.

2.

Қ.  Жаңабаев,  С.Арыстанғұлов  Агрономия  негіздері  «Фолиант»  баспасы. – Астана

2010.

3.

Күрішбаев  А.К. Қазақстан  Республикасындағы  астық  өндірісінің жай  күйі  және

проблемалары. Жаршы. – 2003,  №11 – Б.3-6

4.

Қазақстан

Республикасында  пайдалануға  рұқсат    етілген  селекциялық

жетістіктердің мемлекеттік тізбесі.  Алматы КПР МСХ РК, 2007 ж, 76 б.

5. М.Құспанов. Ауыл шаруашылығы дақылдарын тыңайту жүйесі 1979 ж.

6. Қ.Жаңабаев.  Т.Саудабаев  М.Сейітов. Өсімдік  шаруашылығы өнімдерін өндіру

технологиясы.

7. Р.Елешов А.Бекмағанбетов. Агрохимия.

жүктеу/скачать 8,85 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: