СҰЛЫ ӨСІМДІГІНІҢ АУРУЛАРЫ МЕН ЗИЯНКЕСТЕРІНІҢ ТҮРЛЕРІН

Егістік сұлының түрлерін анықтау. Егістік сұлы  түршелерін анықтаудың маңызды

белгілеріне : шашақ пішіні, қылқандылығы және бояуа жатады.

Сұлының

қылқандылығы -

тұрақты  белгі  емес,  көптеген  жағдайда

өсіру

технологиясына    байланысты  болады.  Сондықтан қылқанды    болып,  егер  масақшаның

25% -ы қылқанды болса есептелінеді. Сонымен қатар дәнінің түсі де өзгеріске ұшырайды,

әсіресе  ылғалды  ауа  райында  ақ дә н  сарыға    айналады.  Дәннің түсін  тұз қышқылының

ерітіндісінде  және ультракүлгін сәулемен анықтауға болады (кесте 2).

Кесте 2.

Егістік сұлы түршелерін анықтау белгілері

Дән түсі

Шашыраңқы шашақ

Бір  жалды шашақ

Қылқанды

Қылқансыз

Қылқанды

Қылқансыз

Қауызды дәнді

Ақ

Аристата

Мутика

Татарика

Обтузата

Сары

Краузей

Ауеа

Лигүлата

Флява

Сұр

Цинереа

Гризеа

Армата

Бореалие

Қоңыр

Монтана

Брюннеа

Пугнакс

Тристис

Жалаңаш дәнділер

Ақ

-

Инемис

-

-

Ақ

Хинензис

-

-

-

Ауыспалы егісте сұлыны негізінен соңғы дақыл  ретінде  орналастырады. Жақсы өнім алу

үшін  сұлыны    отамалы  «ақ түйнек,картоп,жүгері»    немесе  дәнді -бұршақ дақылдардың

кейін еккен жөн, себебі ол  топырақтан азотты көп пайдаланады.

Сұлы

қатты  және  тозаңды қаракүйеге  шалдығады.  Сұлы  дақылы нда қаракүйе

ауруына жиірек кездеседі.1978 жылы 166,7 мың гектар сұлы егісінің  28,4 мың гектарында

ауру  кездесті.  Целиноград  облысының

Ерейментау  ауданында  егінжай  9,3  процентке,

Торғай  облысының Есіл  ауданында  700гектар  1,7-ден  8,6  процентке  дейін  ауруға

шалдықты.  Ауру қоздырғышы –Ustilago    avenae  Jens.  саңырауқұлағы.  Телиоспоралары

шар  тәрізді  немесе  сопақша,  бұрыш  пішінді,  көлемі  5 -9  х  4,5-9  мкм,  түсі  ашық-қоңыр,

қабығының бір  жағы  ашық түсті, ұсақ тікенекті  немесе  тегіс.  Споралар  тыныштық

кезеңінен

өт пей  бірден  5-35С (қолайлы 25С) температура  аралығында өнеді.

Саңырауқұлақтың екі  формасы  белгілі:  тозаңды  (телиоспоралар  еркін  таралады)  және

қатты  (телиоспоралар  алғаш  бірігіп,соңынан  ыдырайды).  Телиоспоралар  сұлының гүліне

түсіп  төрт  клеткалы  базидияға өнеді  де,  одан  төрт  базидиоспоралар  түзіледі.  Соңғы

споралар 

бүршіктеніп 

көптеген 

споридияға 

айналады. 

Споридиялар, 

кейде

базидиоспоралар қосылып,  инфекциялық жіпшеге өнеді.  Ол  дәннің  қабығы  арқылы

перикарпийге  енеді  де  геммаға  ыдырап,  себу  мерзіміне  дейін сақталады.  Егінді  жинаған

кезде  телиоспоралар қабық  үстіне  немесе  астында  орнығып қыстап  шығады.  Көктемде

өсімдік  екі  жолмен  залалданады.  Біріншісі-дән  бетіндегі  немесе қабық астындағы

телиоспоралар  базидияға өніп,  базидиоспоралар    береді.  Олар  жіпшеге өні п,  екі-екіден

қосылып  диплоидты  жіпше  түзеді.  Бұл  жіпше өскінді  залалдайды.  Ерте  заладанған өскін

көп зардап шегеді.  Биіктігі 3см жоғары өскіндер заладанбайды. Екіншісінде -дән қабығы

астында қыстап  шыққан  геммалар  инфекция қоры  болып  табылады.  Себілген  дә н өне

бастағанда  геммаларда өніп,  жаңа  жіпшумақ  құрып,  олар өскінді  залалдайды.  Екі

жағдайда да жіпшумақ өсімдікте  диффузды таралып, өсу нүктесіне жетеді де, шашақтану

кезеңінде  саңырауқұлақ      қарқынды  дамып,  оны  ыдыратып, қара  спора  массасына

айналдырады. Инфекция қоры- залалданған дәндегі геммалар мен тұқым қабығы астында

және үстінде  сақталатын  телиоспоралар  .  Аурудың белгісі  сұлының шашағы  байланған

кезеңде  байқалады.  Саңырауқұлақ залалданған өсімдік  шашағының гүл  сағағынан  басқа

бөліктерін  зәйтүн -қара түсті  телиоспора  массасына  айналдырады.  Шашақтың жоғарғы

бөлігі кейде ауруға шалдықпайды.

Сұлының қатты қара күйесі. Ауру қоздырғышы -Ustilago laevis Magn. саңынауқұлағы.

Телиоспоралары    шар  немесе  эллипс  тәрізді,  диаметрі  3,6-8,1  мкм,  түсі  ашық-қоңыр,

жиынтығы зәйтүн -қоңыр, қабығы тегіс. Ауру қоздырғышы көбінесе өсімдік  түйінін, гүл

қабығын залалдап, ал масақша қабыршағы жұқа қабықша күйінде  сақталып, тығыздалған

телиоспора  түйіршектерін  жауып  тұрады.  Гүл  шоғырының бұтақшалары  залалданғанда

шашақ қысқарып, жинақы көрінеді . Өнімді жинаған кезде споралар дән үстіне немесе дән

қабығыны ң астына  орнығып  сақталады.    Ылғалды  дәнде  сұлының  қатты қара  күйесінің

телиоспоралары тозаңды қара күйедегідей өнеді, ал кептірілген дәнде қабық астындағы

жіпшумақ геммаларға ыдырап, осы күйінде тұқымды сепкенге дейін сақталады. Көктемде

өнген жас өскін оянған геммалар мен өнген телиоспоралардан пайда болған жіпшумақпен

залалданады.  Сонымен, қатты  және  тозаңды қара  күйелердің  өсімдікті  залалдауы,

инфекция қорының сақталуы  бір -біріне ұқсас,  сондықтан  да  практикада  оларды  жалпы

атпен сұлының қара күйесі д еп атайды. Олардың сұлыға келтіретін зияндылығы да бірдей.

Сұлының тәжді  таты.  Ауру қоздырғышы -Puccinia  coronifera  Kleb.  саңырауқұлағы.

Қоздырғыш  толық циклды  дамиды,  аралық иесі -итшомырт.  Урединийоспоралары

сопақтау,көлемі 28 -37 х 15-28 мкм, бір клеткалы, түсі сары, ұсақ тікенекті, қабығы қалың.

Телиоспоралардың көлемі мен пішіні әртүрлі 34 -56 х 13-20 мкм, түсі қара -қоңыр, көбінесе

олар  шоқпар  тәрізді,  екі  клеткалы  ,  сабағы қысқалау,  жоғарғы  бөлігінде  1 -8  тәжі  тәрізді

өскіндер  бар,  сондықтанда  оны тәжді  тат  деп  атайды.  Республиканың солтүстігінде

саңырауқұлақ вегетациялық кезеңде 5 -6 урединий ұрпағын береді. Бұл аурумен негізінен

сұлы,  сонымен қатар қара  сұлы  залалданады.  Соған  байланысты қара  сұлы  да  аурудың

негізгі қоры болып табылады.  Сұлының тә жді татының қолайлы даму температурасы 16 -

22С  және ұзақ уақыт  (  4  сағат)  сақталатын  шық немесе  майда  ақ жаңбыр.  Ауру  белгісі

сұлының шашақтану кезеңінде түсі қызыл -сары  пішіні дөңгелек  бөртпелер жапырақтың

екі  бетінде,  кейде  жапырақ    қынабында  және  масақ

қабықшаларында  білінеді.

Вегетацияның соңында  урединийлердің айналасында қара,  жылтыр  эпидермиспен

жабылған телий бөртпелер түзіледі.

Астық дақылдары еліміздің ең негізгі егін шаруашылық саласы болып табыл

ады. Астық дақылдарының

артықшылығы ешқандай артық зат қалдырмайды.

Егіншілік саласындағы ең еңбегі мен

зейнеті көп

жұмыс. Астық дақылдарының ішіндегі сұлы тұқымдасының өкілі сұлы

өсімдігі халық арасында емдік шөп ретінде жиі пайдаланылады.

Сұлының тәжтәріздес  тат  ауруын  базидиомицеттер  класына  жататын  Puccinia

coronata  corda  var.  avenae  саңырауқұлағы қоздырады. Сұлы өсімдігінде  патогеннің

уредоспоралық кезеңі  дамиды.

Алғашқы  инфекция  ауа  арқылы  таралады.

Спора  сұлы

жапырағының 

үстіне 

түскеннен

кейін 

оның

эпидермалық қабатынан орталық мезофилдік ұлпаларға енеді.

Өсімдіктің 

қоректік

заттарын  пайдалану  арқылы  жапырақ астында, жеке – дара  орналасқан  споралық

массаларды,  пустулаларды  түзеді. Пустулалар ұлғая  келе  жапырақ эпидермисін  жарып

сыртқа шығады. Бұл кезде оның уредоспоралары шашылып, жапырақтың басқа бөліктерін

және  көрші өсімдіктерді қайта  заладайды.  Бұл үрдіс, қолайлы  жағдай  сақталған  кезде,

сұлының көктену кезеңінен пісіп жетілуіне дейін жалғасу мүмкін. Уредоспоралар жоғары

дәрежелі ауа  ылғалдығы  және қоңыржай  температура  жағдайында қарқынды  дамиды.

Күзде,  ауа  температурасының төмендеуіне  байланысты,  сұлы  жапырақтарындағы

уредоспоралар қара  түсті  телейтоспораларға  айнала  бастайды.  Табиғаттағы  толық

инфекция қолайсыз кезеңдерде телейт оспоралар арқылы сақталады.

Сұлыны тат ауруы  сабақтық және тәжтәріздес болып екі түрге бөлінеді. Өсімдікті

ауру

қоздырғышының

уредоспоралары 

заладайды. 

Инфекциялық

питомниктердегі материалдарды қолдан 

заладау

үшін 

тат 

ауруының

жергілікті

популяциясының

уредоспораларын 

алдыңғы 

жылы

аудандастырылған сұрыптың егістігінен жиналды. Ықшамды 

мәсуекпен 

сұлы

жапырағынан уредоспоралары  Петри  тостағаншасына  сыпырып  түсірілді. Жеткілікті

мөлшерде жиналған инфекциялық материалды күкірт қышқылы бар эксикатордың іш інде

бір  тәулік  бойында ұстайды.  Бұл  кезде  күкірт қышқылы споралардағы  артық ылғал

мөлшерін  сорып  алады.  Тәуліктен  кейін  уредоспораларды  арнайы,  мойыны  тар, жұқа

шыны

құтысына  салып,  аузын  спиртшамның  үстінде

ұстау  арқылы  балқытып

жабады.

Құтының сыртына  патогеннің аталуын,  жиналған  мерзімін  және  сортын

көрсететін  ақпараты  бар  алқа  жапсырып  тоңазытқыштың ішінде  4

0

С  температурада

сақтайды. 

Аталған 

жұмыстар 

сапалы 

атқарылған 

кезде,

тоңазытқышта уредоспоралар бір жыл 

мерзімінде 

бұзылмай 

сақталады . 

Келесі

жылы, инфекциялық питмоникте бағалау  жұмыстарын  бастамас  алдын,

құтыдағы

уредоспораларды  жылы  жайда,  аудандастырылған  сорттың  өсімдіктерінде  көбейтеді.  Ол

үшін, арнайы құтыларда өсірілген сұлы өскіндерінің сыртына шыны цилиндрлерді кигізіп,

сумен  бүркелген  жапырақтарға  уредоспораларды  шашады.  Уредоспоралардың жапырақ

ұлпаларына оңай енуін қамтамасыз  ету үшін  жапырақты  шыны  таяқшалармен  аздап

езгілейді. Уредоспоралармен заладанған өсімдіктерді күннің тікелей сәулесінен бір тәулік

бойында қорға йды. Өсімдіктердің үстіне жабындық іліп қояды. Бұл өсімдіктер орналасқан

бөлмедегі  ауа  ылғалдығын 80-90% дейін жоғарылатады.  Ауа  температура 20-25

0

С

шамасында  болуы  шарт. Үш-төрт  тәуліктен  кейін  тат  ауруының уредоспоралық

ұнтақтары (пустулалары)  пайда  бола  бастайды.  Тағы үш-төрт  күннен  кейін  жақсы

дамыған және шашыла 

бастаған 

уредопустулаларды 

жинап 

алып 

инфекциялық

пимтониктегі  сұрыптық  үлгілерді қолдан  заладауға қолдануға  болады.Сынаққа  алынған

үлгілердің дәндерін  арнайы құтыларда өсіреді, өскіндік  және  түптену  кезеңдерінде  тат

ауруының уредоспораларымен қолдан  заладайды. Өсімдіктерге  шыны  цилиндрлерін

кигізіп қалыпты  температура мен ылғалдылықты қамтамасыз  етеді. Күнделікті  екі-үш

мезгіл

құтыдағы өсімдіктерді сумен бүркеп тұрады. Арада 

4-5 тәулік

өткенен

кейін тат ауруының алғашқы елгілері көріне 

бастайды.

Танаптағыдай,төзімдісұрыптардың жапырақтарында хлороздық немесе некроздық дақта

р,ал төзімсіз сұрыптардың жапырақтарында уредоспоралы пустулалар дамиды.

Тәжірибенің сыз ба  нұсқасы  белгілі әдістеме  бойынша  орнықтырылады.  Тәжірибеге,

міндетті 

түрде 

аудандастырылған 

және 

ауруға 

иммунды

сорттар қатыстырылады. Сұрыптық  үлгілерді  жоғарыда  келтірілген әдістемелер  арқылы

бағалайды. Зертханалық және бензимидозолдық тәсілдер арқыл ы анықталған төзімділікті

ювенильді немесе  жасөспірімдік  төзімділік  деп  атайды.  Селекциялық материалдарды

инфекциялық питомниктерде  жүргізілген  зерттеулердің нәтижелері  арқылы  бағалайды.

Танаптық

зерттеулерде

селекциялық үлгілерді жасөспірімдік төзімділігімен қатар, аурудың әсерінен 

күйзелу

дәрежесін  бағалайды.  Ауруға  шалдыққан өсімдіктің  өнімділігін  төмендетпеу қасиетіде

құнды  болып  саналады.Тат  ауруы  генетикасы  жақсы  зерттелген  аурулардың  қатарына

жатады. Оның қоздырғышының популяциясының нәсілдік құ рамы сорттың төзімділігінің

басты 

көрсеткіші 

болғандықтан, 

патогеннің

жергілікті

популяциясының нәсілдік құрамы туралы мәліметтерді білу аса маңызды. 

Дәнді

дақылдардың тат ауруларына төзімді сорттарының көпшілігі өндіріске енгізілгеннен кейін

тез  арада  ол қабілетінен  айрылатыны  патогеннің популяциясындағы  физиологиялық

нәсілдердің вируленттігін зерттеудің маңызды екенін дәлелдеді.

Патогеннің популяциясының нәсілдік құрамын арнайы белгіленген жіктеуші сұрыптар

жиынтығында (дифференциялаушы 

сұрыптар 

жиынтығы)

зерттеу арқылы анықтайды. Жіктеуші 

сұрыптар 

жиынтығында 

патогеннің

жеке клондарын сынау арқылы  аса  вирулентті  нәсілдердің санын  анықтайды.  Бұл

жұмыстың

маңызы

өте 

жоғары.

Өйткені, 

бұл 

мәліметтер

төзімді деп анықталған сұрыптық 

үл гілердің құндылық дәрежесін 

бағалайды.

Патогеннің популяциясында  вирулентті  нәсілдер  көп  болған  жағдайда,

оған  төзімді

болып 

табылған 

селекциялық

материал

құнды 

болып

табылады.

Зерттеуші, төзімділік қабілеті бойынша 

бөлініп 

алынған

сорттық үлгіні тат ауруының қандай таралу зоналарында 

тиімді

пайдалануға болатындығы туралы қорытынды жасауға мүмкіншілік алады.

Сұлының тәжтәріздес  тат  ауруының

жіктеуші  жиынтығы Канадалық

Пендек

сортының моногенді сызықтарынан тұрады. Оның құрамын а келесі төзімділік гендері бар

сызықтар кіреді: Рс- 35, Рс- 39, Рс- 45, Рс- 46, Рс- 47, Рс- 48, Рс- 49, Рс- 50, Рс- 54, Рс- 55

және  Рс- 56. Жергілікті  популяцияның жеке-дараланған  клондары  аталған  жіктеуші

сорттар  жиынтығының барлығында  сыналды.  Моног енді  сызықтардың реакция  типтерін

зерттеу  арқылы  патогеннің

популяциясының

вируленттігіне  сипаттама  беріледі.

Селекциялық  үлгілердің татқа  төзімділігін  инфекциялық питомниктерде  арнайы  себілген

улескілерде  бағаланды.  Барлық селекциялық  үлгілер  төрт қайтал анымда  күйзелгіш  және

төзімді 

стандартты 

сорттармен 

бірге 

себілді.

Қолдан заладауды

бұлтты, ауа ылғалдығы жоғары ауа 

райында, 

кешке 

таман

жүргізілді.  Питомниктегі үлескілерді  шашыратқы  арқылы  сумен  бүркелді.  Инфекциялық

материалды  тальк ұнтағымен  1:50 қатынаста  араластырылды. Қоспаны  тәжірибелі

үлескілердің үстінде желдеткішпен немесе үлдірекке салып өсімдіктердің үстінде сілкілеп

тозаңдатылды.

Кесте 3. Сұлының тәжтәріздес ауруынымен заладану дәрежесінің реакция типін анықтау

шкаласы (Стекман, Левин және Бейли бойынша)

Заладану

типі

Өсімдіктің

жауаптық

реакциясы

Заладанудың сипаттамалары

0

Иммунды (R)

өсімдіктің заладану белгілері байқалмайды

0

Иммунды (R)

уредопустулалардың енген жерлері өте майда өлі

дақтарға айналған

1-2

төзімді (R)

пустулалар өте майда, өлі немесе ағарған (хлороздық)

дақтарға айналған, жетілген уредоспоралар

байқалмайды

3-4

төзімсіз (S)

пустулалар өте ірі, жетілген уредоспоралар шашырап

тұрады, аздап ағарған хлороздық дақтар байқалуы

мүмкін

гетерогендік

реакция (R,S)

өзімділік және төзімсіздік реакциялардың белгілері

бірдей көрінуі мүмкін

Сұрыптық  үлгінің

тат  ауруына  төзімділік  дәрежесін  сұлының

халықаралық

жіктеуішінің  9  ұпайлық жүйесі  бойынша  бағаланды.  Ал,  инфекциялық питомниктегі

өсімдіктердің заладануын  жапырақ тақташасының пустулалармен қамтылу  дәрежесі  мен

өсімдіктің жауаптық реакциясының түріне қарап есепке алынды (1-кесте).

Өсімдіктің жауаптық реакциясы  патогеннің вируленттік  геніне қарсы өсімдіктегі

иммундық геннің  әсерін  білдіреді.  Типтік  реакция лық жауапты  5 ұпайлық Стекман,

Левин  және  Бейли  шкаласын  пайдалану  арқылы  есепке  алынды.  Инфекциялық

питомникте

қолдан  заладандыру  кезінде

өсімдікте  ешқандай  заладану  белгілері

байқалмаған кезде 0 ұпай берілді. Бұл сорттың иммундық реакциясын көрсетеді.

Патогеннің спорасы өсімдік

ұлпасына 

енген 

сәтте 

жойылып, 

оның

орнында әрең байқалатын немесе бозғылт түсті дақ қалады.

Жапырақтың кейбір  жерлерінде  жеке -дара  және  кішігірім  пустуларлар  пайда  болуы

мүмкін. 

Бірақ,

ол 

жердегі 

жапырақ 

ұлп алары 

кешікпей

қурап

некроздық даққа айналудың нәтижесінде  пустулалар  ары қарай  дами  алмайды.  Патоген

спора түзу қабілетінен айырылады. Бұл реакция 1 ұпай арқылы белгіленді.

Өсімдік  жапырағында өте  сирек  және  кішігірім  мөлшерлі  пустулалар  пайда

болады. Олардың басым көпшілігі 

жапырақтың

эпидермистік

қабығын 

жарып

спора тарата алмайды. 

Пустулалардың

айналасы 

хлороздық

сақиналы

шеңбермен қоршалады. Мұндай 

көріністегі 

реакцияны 

2

ұпай 

арқылы

белгілеп өсімдіктің төзімділігінің жоғары екенін анықталды.

Өсімдіктің жапырақ тақташаларының барлық көлемі  ірі  және  хлороздық шеңберлері

жоқ,

спора 

тарататын 

пустулалармен

қамтылып тұрған көріністі 

3 -4

ұпай арқылы бағалап,  сұрыптың төзімсіз екенін нақтыланды.  Мысалы,  тат  ауруымен

жоғары дәре жеде залалданған сорттың бағасын келесідей көрсетуге  болады: 4/75, 4 ұпай

сұрыптың патогенге  жауаптық реакциясының нашар екенін білдіреді,  ал  75  жапырақ

көлемінің уредоспоралармен қамтылған бөлігінің

пайызын көрсетеді.

Халықаралық жіктеуіш  бойынша сорттар  7-9 ұпай  аралығында жоғары  дәрежелі

төзімді, 4-6 орташа төзімді және 1-3 төзімсіз болып саналады.

Экспериментке  пайдаланылған  материалдар.  Сұлының тәжтәріздес  тат  ауруын

қоздыратын 

саңырауқұлақтың

популяциясының

нәсілдік

құрамынанықтауүшінОң түстікҚазақстаноблысында аудандастырылған Сарыағаш және

Қазақстандық -70 

сұрыптарында 

таралған 

жергілікті 

популяциясы 

сарапталды.

Экспериментте  2010-2011  жылдары  жиналған инокулум  пайдаланылды.  Эксперименттегі

патогеннің

жергілікті 

популяциясының

вирулен ттілігі  Ресейдің

солтүстік -батыс

аймағынан әкелінген популяцияның вируленттігімен салыстырылды.

Эксперименттің нәтижелері. Қазіргі  кезде  Puccinia  coronata  Corda  var  avenae  280

жуық физиологиялық нәсілдері анықталып тіркелген. Патогеннің популяциясын жіктей тін

сұрыптар  жиынтығы  ретінде  Пендек  сортының моногендік  сызықтары қолданылады. Әр

моногендік сызықта белгілі, сұлының A.Sterilis түрінен бекросстық будандастыру арқылы

көшірілген, төзімділік гені бар. Алғашқы жіктеуіш жиынтық

Рс 35, Рс 38, Рс 39, Рс 40, Рс

45,  Рс  46,  Рс  47,  Рс  48,  Рс  50,  Рс  54,  Рс  55,  Рс  56  гендері  бар,  10  сызықтан

тұрған. Олардың ішінде  Рс  39,  Рс  48,  РС  50,  және  РС  56  гендері  барлық популяциялар

үшін  иммундық  қасиет  көрсеткен.  Бұл  жетістіктің нәтижесінде  1977  жылдан  бастап

Канадада  патогеннің популяциясының вируленттігін  зерттеу  генетикалық

негізге

қойылды.

Әдебиеттер

1. Васько В.Т. Проблемы возделывание культурных растений.-Л.ЛСХИ,1991.-17с

2. Васько В.Т Проблемы возделывания культурных растений в связи с

морфобиологическими особенностями проростков и всходов.-

Новгород:СХИ,1994.-18с.

3. Васько В.Т Агробиологическое обоснование приемов воздеелываний сортов

зерновых культур в условиях Северо - Запада Нечерноземной зоны России-

СПб.,1997.-46с.

4. В помощь крестьянину: Практическое пособие/Сост. П.И.Писаренко.-

СПб.,Лениздат,1993.365с.

5. ГолыиинК.М.,ЗахаренкоВ.А.,Мартыненко В.И. и др.Защита зерновых культур  при

интенсивных технологиях.-М.:Агропромиадат,1986.-160с.

6. Интенсивное производство зерна/ Перев.с чешек. З.К.Благовещенской.-

М.:Агропромиздат,1965.-430с.

7. Митрофанов А.С., Митрофанова В.С Овес/ Изд. 2-е, перераб.-М.:Колос,1972.-269с.

жүктеу/скачать 8,85 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: