Атты халықаралық ғылыми-тəжірибелік конференция материалдары

128 

 

6.  Сабитов  Ж.М.  Казахские  жузы  и  клановая  система  Золотой  Орды //Вестник  Евразийского  национального 

университета. № 3(100). Астана. 2014. С. 201-207. 

7. Bayazit Yunusbayev, Mait Metspalu, Ene Metspalu. The Genetic Legacy of the Expansion of Turkic-Speaking Nomads 

Across Eurasia. http://biorxiv.org/content/early/2014/08/13/005850.full.pdf 

8. 

Веренич 

В. 

Генетические 

следы 

экспансии 

тюркоязычных 

номадов 

в Евразии. 

http://verenich.wordpress.com/2014/08/05/ 

9. Исмагулов О. Сихымбаева К.Б. Исмагулова А.О. Этническая дерматоглифика казахов. – Алматы, 2007. – 240 с. 

 

 

 

А.А. Қаскабасова 

С. Торайғыров ат. ПМУ-дың аға оқытушысы;  

Т.Н. Қайкен 

С. Торайғыров ат. ПМУ-дың 1-курс студенті (Павлодар қ.) 

 

ҚАЗАҚСТАН ТЕРРИТОРИЯСЫНДАҒЫ КИЕТЕКТЕРДІҢ ЗЕРТТЕЛУ ТАРИХЫ 

 

Соңғы 20-30 жылда  Қазақ  халқының  шығу  тегі  жайлы  көптеген  теориялар  мен  болжамдар 

айтылды. Олардың көпшілігі Қазақ халқының түп тамыры темір дəуірінде өмір сүрген сақ, ғұн, үйсін 

сияқты тайпалық одақтар екендігін негізге алады. Алайда, кейбір зерттеушілер əсіресе Кеңес үкіметі 

кезінде Қазақ халқының генезіне кері, қате түсінікпен қарап Қазақстан тарихын бұрмалауға тырысты. 

Сондықтан қазіргі таңда қазақ халқының сол тайпаларға, кейін түркі əлемінің тарихи жалғасы екенін 

дəлейлдейтін деректерді тарихқа қосу өзекті. 

Тарихты  тану  кезінде  адамдар  эволюиясының нəтижесінде  оның  қоғамының  даму  нəтижесіннде 

діни наным сенімдері күрделене түсіп өзгеріске ұшырап отырды. Сол діни наным сенімнің бір даму 

сатысы бұл тотемизм. Əлемдегі көптеген халықтар тотемге табыну кезеңінен өтті деп айтуға болады. 

Күні  бүгінге  дейін  Африка  құрлығындағы,  Тынық  мұхит  аралдарында  тұратын  кейбір  тайпалар 

тотемге  табынады.  Ғалымдар  адам  қоғамының  дамуында  жануар  немесе  өсімдіктерге  табынуын 

тотемиз  ал  табыну  объектілерін  тотем  деп  белгілеген.  Біздің  тақырыпқа  келетін  болсақ,  Қазақстан 

территориясында  ежелден  адамдар  қоныстанғанын  біз  білеміз.  Сол  адамдардың  тұрмыс  салтында 

тотемнің қандай рөл алғанын жəне тотемизмнің зерттелу тарихына үңілеміз. 

1917 жылғы Қазақ төңкерісіне дейін Ресей империясының ғылыми теориясында тотемизм туралы 

зерттеуле  мүлде  кездеспейді  деуге  болады.  Тек,  Ресей  ғалымдары  бұратана  санап  келген  бұрынғы 

көшпелі  халықтардың  мəдениетінде  тотемге  табыну  блгілерін  ғана  көрсеткен.  Ал  ХХ  ғасырдың 

басында  кеңес  үкіметі  орнағаннан  кейін,  ғылымға  деген  бетбұрыс  мемлекеттік  деңгейде  жасалды. 

Ғылым  Академияларының  филиалдары  Қазақстан  аумағында  құрылып,  археологиялық,  тарихи, 

тнографиялық  зерттеулер  ауқымды  жүргізіле  бастады.  ХХ  ғасырдың  соңына  қарай  көптеген 

тарихшы, шығыстанушы, этнограф ғалымдар келелі еңбектерін жариялай бастайды. 

Жалпы  тотемдік  əдет-ғұрып  туралы  ауқымды  зерттеулер  өте  аз.  Бұның  негізгі  себептері, 

зерттеушілер  адамзат  дамуының  бұл  кезеңді  өз  еңбектерінде  тек  үзінділер  келтіреді.  Бір  тотемді 

зерттеу үшін тұтас бір халықтың талай ғасырлар бойы қалыптасқан салт-дəстүрін, мəдениетін, əдет-

ғұрыптарын зерттеу қажет. Бұл өте ауқымды жұмыс жəне өте ұзақ талдау мен саралауды талап етеді. 

Түркі  халықтарының,  соның  ішінде  Қазақстан  территориясындаөмір  сүрген  халықтардың 

киетектерін  зерттеу  мəселесімен  ауқымды,  жүйелі  түрде  айналысқан  ғалым-зерттеуші  жоқ  десе  де 

болады. Ондай зерттеулер тек жеке авторлардың, қысқаша ақпарат берумен шектеледі. Сондықтан біз 

кейбір авторлардың құнды мəліметтерін біріктіре отырып бұл зерттеу жұмысын ұсынып отырмыз. 

Ғылыми  əдебиетте  құрбан тақталарында, шамдарда, қазандықтардағы  жануарлардың  бейнеленуі 

əр  түрлі  пікір  туғызады.  Бұндай  археологиялық  деректерді  зертей  келе  ғалымдар  олар  тотемдік-

магиялық қызмет атқарды деген қортындыға келді. А.Н. Бернштам да бұл тұжырымның дұрыстығын 

анықтаған.  Қазақстан  территориясында  темір  дəуірі  кезінде  өмір  сүрген  тайпалар  өздерінің  шығу 

тегін  негізінен  жануарлармен  байланыстырды,  жəне  де  сол  жануарлар  оларды  күнделікті  өмірде 

қорғап жүреді деп сенген. 

Мысалы: қазақтың белгілі əдебиет зерттеушісі, этнограф А. Сейдімбек тотем терминінің қазақша 

баламасын – «киетек»  деп  қолданады.  Жəне  де  біз  өзіміздің  зерттеу  жұмысымызды  бұл  баламаны 

барынша  қолдануға  тырыстық.  А.Сейдімбек  түркі-моңғол  тайпаларында  киетектердің  кездесуі, 

олардың  кейбіреуінің  шығу  тегіне  талдау  жасайды.  Сол  киетектердің  бірі – бөрі.  Сырдарияның 

төменгі ағысы мен Арал  маңын мекендеген сақ тайпалары бөрі тотемінің құрметіне қатысушылары 

қасқыр бетпердемен, қасқыр терісін киген ат ойында тойлар ұйымдастырғандығы жөнінде айтады. [1, 

218-219, 225-бб.] 

Бұл  дəстүр  түркі-моңғол  тайпаларында  біздің  заманымызға  дейін,  қазақтарда,  түрікмендерде, 

қырғыздарда  «көк  бөрі  (көкпар)»  атымен  сақталған.  Бұл - көне  сақтардың  қасқыр  бетпердемен, 

129 

 

қасқыр терісімен ойнау дəстүрінің түрленуі. Бұдан көретініміз, қазақ халқында көкпар ойыны ертеден 

белгілі, яғни бұл тікелей Сақ, Сармат тайпаларына байланысымызды көрсетеді. 

Ежелгі түрік мəдениетін, тарихын зерттеуде айырықша үлес қосқан шығыстанушы ғалым Юрий 

Алексеевич  Зуевтың  шығармаларын  атауға  болады.  Ю.  Зуев  қытайлық  деректемелерге  сүйеніп 

үйсіндер  мен  түркілердің  шығу  тегі  жайлы  айтады.  Үйсін  билеушісі  ғұндардың  батысындағы 

жерлерге иелік еткен. Билеушіні соғыста ғұндар өлтіріп, оның жаңа туған мұрагері - гуньмоны далаға 

тастаған. Баланың денесіндегі құрт-құмырсқаны қарға теріп, қаншық қасқыр емізіп кетіп тұрды. Ғұн 

шаньюйі бұған таң қалып, оны аруақ деп ойлап, өз қолына алып тəрбиелейді. Гуньмо өскеннен кейін 

шаньюй оны əскербасы етті. Гуньмо жорықтарда көзге түсіп, шаньюй оған əкесінің иелігін қайтарып 

берді. [2, 26-29 б.] 

Бұл  аңыздардың  мотиві  үйсіндер  ұлы  бөрі  тотемінен  жаралған  деген  түсінік  жатыр.  Белгілі 

кеңестік жəне Ресей этнологы, XX ғасырдың көрнекті еуразияшыл ғалымы, тарихшы-этнолог, тарих 

жəне география ғылымдарының докторы, аудармашы, этногенез пассионарлық теориясының авторы 

Л.Н. Гумилев қытайлық жылнамаларды зерттей келе, түркілер ғұн руынан шыққан деген тұжырымға 

келеді.  

Бір  алапат  шайқаста  түріктер  қырылып,  тірі  қалған  он  жасар  баланы  қаншық  қасқыр  етпен 

асыраған.  Қасқыр  баланы  алып  батыс  теңізінің  (Арал)  шығысындағы  елде,  Алтай  тауларының 

кіндігінде  жасырынады.  Қаншық  қасқыр  жас  жігіттен 10 ұл  туады.  Олардың  ұрпақтары  өсіп-өніп, 

кейін 10 тайпа ел (он оқ) болады. Олардың ішінде əйгілі Ашина (шене-бөрі) руы болды. [3, 25-б.] 

Л. Гумилев қытай жылнамалары арқылы келтірілген бұл дерек түркі тайпаларын бөрі киетегінен 

жаралды деген түсінік қалыптастырады. Түркілер үшін бөрі тотемінің маңызын біз қытайдың Таншу 

жылнамасынан да біле аламыз. Түрік қағандары алтыннан жасалған бөрі басты бас киім киген. Түрік 

билеушілері  мен  əскербасыларының  белгілері  алтыннан  жасалған  бөрі  басты  байрақ  болған.  Қытай 

жылнамасы  ұйғыр  Гэлэ-ханның  «өз  күшіне  мақтанып,  əскерін  тұрғызып  қойып,  елші  Цзы-и  əкеліп, 

бөрілі басын туға игізгенін бізге жеткізген».[3, 26-27-бб.] 

Егер  біз  Қытай  деректемелерінен  мифтік,  аңыздық  стилді,  қытай  центристік  идеологияны 

сұрыптап алып, объективті түрде қарайтын босақ, сол заман көрінісін біз аңғара аламыз. Жалпы бұл 

аңыздарда  түркілердің  бөріні  кие  тұтуы  өздерін  сақтау  шарасында  жасаған  жəне  де  өз  елін 

басқалардан қасқырдай айбатты, мықты екендігін көрсету мақсатымен қолданылуы да əбден мүмкін. 

Киетектерді  зерттеу  қазақ  зерттеушілерінің  арасында  да  талқылауды  қажет  ететін  мəселеге 

айналып  отыр.  Қазақтың  дара  тұлғалы  азаматы,  біздің  жерлесіміз  Ə.Х.  Марғұланның  Сарыарқа 

даласындағы  петроглифтерді  зерттеу  еңбегі  бізге  өте  пайдалы  жəне  өте  қызықты  болып  келеді. 

Көшпенділерге тəн ширақтық пен үздіксіз қозғалыс атпен тығыз байланысты. Ат адамның өмірінде 

ерекше орын алады, ол – жауынгерлік ерліктерінің серігі, ол - қауіп-қатерден алып шығып отыратын 

айнымас  дос.  Көшпендінің  санасында  ат  күн  сипатты  асыл  зат  болған.  Атты  құрметтеуді,  атқа 

табынуды,  оның  көшпенділер  өмірінің  табиғатына  жан-жақты  кірігіп  кеткендігін,  бізге  эпикалық 

жырлармен қатар, салт атты мен ат жұбы шығатын жартасқа салынған суреттер де жеткізеді. Ертедегі 

суретшілер  аттардың  керемет  сымбаты  мен  мінезін  бере  алған.  Сарыарқаның  кеңістігіндегі 

петроглифтердегі ат суреттері ширақ қимылға толы.  

Бөрілі  байрақ  ұстаған  атты  жауынгердің  найзалары  бейнеленген  петроглифтер  бізге  көне 

түріктердің  күші  мен  ерлік  рухын  жеткізеді.  Олар  Алтай,  Тарбағатай,  Жетісу,  Жоңғар  Алатауы, 

Құлжабасы,  Аңырақай,  Хантау  тауларында,  Қаратау  өзенінің  жоғарғы  ағысындағы  жартастарда, 

басқа  да  жерлерде  кездеседі.  Батыс  Түрік  қағанатына  жататын  жерлерде  Шу  өзенінің  аңғарында, 

Қордай  тауларының  жартастарында  бөрілі  байрақ  ілінген  ұзын  найзамен  қаруланған  салт  аттылар 

бейнеленген  үлкен  топ  петроглифтер  бар.  Олардың  көшірмелерін  Əлкей  Хақанұлы  өз  еңбегінде 

көрсетіп, оларға талдау жасайды. [4, 11-б.] 

Бұның  барлығы  бөрілі  басты  тулар  культтік  қызмет  атқарып,  көне  түркілердің  санасында  олар 

жебеуші аруақтың мекені, рулық-тайпаның бірліктің белгілері, тайпа бірлігінің сыртқы белгісі жəне 

көсемнің  осы  бірлік  мүшелеріне  деген  шексіз  билігінің  қасиетті  аманаты  болатын.  Ұзын  найзаның 

ұшына бекітілген ол соғыс майданында жауынгерлерге рух беріп, жеңіске жетелеген. Соның тағы бір 

дəлелі бөрі бейнесін құдіретті тотем ретінде бейнеленген көне алтын, қола, ағаш əшекейлер Пазырық, 

Нойнулин,  Қотанды  жəне  Шыбын  молалаларында,  Жетісу,  Тянь-Шань,  Арал  маңы  қорғандарында 

кездеседі.  Бұл  ескерткіштерді  тек  кеңестік  ғалымдар  зерттеумен  шектелген  жоқ,  көптеген  шетелдік 

авторлардың жұмыстары бұл петроглифтерді зерттеуге арналған. 

Осы  тақырыпқа  байланысты  Беговаттан  табылған  бөріге  мінген  адамның  қоладан  құйылған 

мүсінін  арнайы  атап  өту  керек.  Алып  адам  мен  бала  қасқырға  мініп  алған  қосаяқтап  шауып  келе 

жатқан  мүсін  реалистік  тұрғыда  берілген.  Мүсінше  Өзбекстан  халықтары  тарихи  мұражайында 

сақталуда. [4, 12-13-бб.] 

Бұл  мүсінше  арқылы  көшпелілір  өмірінде,  санасында  қасқырдың  орнын  анықтауға  болады. 

Ахинжанов  Сержан  Мұсатайұлы  Қазақстан  тарихында  орны  ерекше  тұлға.  Сержан  Мұсатайұлы 

130 

 

В.В.Бартольдтың  еңбектеріне  сүйеніп,  ал  ол  өз  кезегінде  ХІ  ғасырда  өмір  сүрген  парсы  авторы 

Гардизиге  сүйеніп  қимақтардың  шығу  тегі  жайлы  «Зайн  ал-ахбар»  еңбегінде  құнды  əрі  толығырақ 

мəлімет берді. Сол мəлеметтерде келесі аңыз келтірілген: 

Татар  басшысы  өлгеннен  кейін,  оның  екі  ұлы  билік  үшін  таласады,  кіші  ұлы  Шад,  ағасына 

қастандық жасауды ойлайды, бірақ ойы жүзеге аспай күң-қызметшімен үлкен өзені (Ертіс), жабайы 

құстарға  толы  орманды  жерде  қашып  барып,  сонда  мекендейді.  Кейін  оларға  туысқанды  татар 

руынан шыққан 7 адам, Ими, Имек, Татар, Баяндер, Кыпчак, Ланиказ, Аджлад қосылады. Олар сол 

жерде  тұрақтап  кейін  жеті  тайпа  ел  болады.  Бір  күні  Шад  Ертіс  жағалауында  тұрып  дауыс  естиді: 

«Шад, сен мені көріп тұрсын ба?», алайда Шад тек суда қалқып жүрген шашты көреді. Ол оны ұстап, 

ол  шаштың  өзінің  əйелі  екенін  біледі.  Болған  жайды  сұрағанда,  əйелі-Хатун,  мені  жағадан  Неханг 

(Айдаһар)  ұстап  алды, -дейді.  Қимақтар  бұл  өзенді  қадірлеп  аса  құрметпен  қарап, «Өзен – 

Қимақтардың Құдайы» деп айтады. [5, 101-104-бб.] 

Жоғарыда көрсетілген аңыздың фантастикалығына қарамастан, Қимақтар ғұрпында Неханг, яғни 

Айдаһарды кие тұтып, қастерлейтіні көрініп тұр. Сонымен қатар айдаһарға байланысты бұл жерде Ə. 

Марғұлан  атындағы  Археология  институтының  ғылыми  қызметкері  А.  Досымбаеваның  еңбегін 

келтіруге  болады.  Айман  Медеубаевна  айдаһарды  түркі  əлемінің  символы  ретінде  сипаттап,  Қимақ 

тайпаларының арасында айдаһардың (жылан) маңызын атап өткен.[6, 2-3-бб.] 

Қазақ  фольклорында  жан-жануарлар  əсіресе  мүшел  жыл  атаулары  барыс,  жылан,  жылқы  қасиет 

пен  киелілік  белгісі  ретінде  кездеседі.  Х.А.  Арғынбаев – «Тотемдік  белгілер  сақталған  Орта  Азия 

халықтарында  мүшелдік  жыл  санау  маңызды  рөл  атқарған.  Бұл  жануарларды  өлтіруге,  жазалауға 

тыйым салынып, құрмет көрсетілген» деп жазады. [7, 172-173-бб.] 

Қазақстан территориясындағы киетектерді зерттеу тек тарихшылардың ғана назарын аудармаған 

сонымен  қатар  атақты  тлтанушылар,  əдебиетшілер  бұл  тақырыптарға  байланысты  зерттеулер 

жасаған.  Соларың  бірі  атақты  əдебиеттанушы-фольклорист,  филология  ғылымының  докторы 

Тұрсынов Едіге Дəріғұлұлы. Ол қазақ халқының фольклорында киетектің рөлін анықтауға тырысқан, 

жəне  қазақ  əдебиетінді  сол  киетектердің  кездесуі  туралы  өз  еңбегінде  көрсетеді.  Мысалы:  қасқыр 

бейнесінің  көп  таралғандығы  көне  қазақ  тайпаларының  құдіреттілігі  мен  бөрі  тотемін  құрмет 

тұтқанының белгісі. 

Бөрі тотеміне табыну Ұлы жүзде көне ғұндардың кейбір дəстүрлерін сақтап қалған Шапырашты 

тайпасында  біздің  заманымызға  дейін  сақталған.  Этникалық  тұрғыдан  шапыраштылар  Жетісудың 

ғұндардың ұрпақтары болып шығады – деп жазады Е. Тұрсынов [8, 55-б.] 

Шапырашты  руының  адамдарына  мыңдаған  жылдар  бойы  рухани  серік  болғандықтан  бөріге 

табыну дəстүрге байланысты кейбір əдеттер біздің заманымызға дейін сақталып қалды. Мысалы, жас 

əйелдер ұл табу үшін қасқырдың бауыры мен жүрегін жейді. Шапыраштылар бала бесігіне тұмар етіп 

қасқырдың  құлағы  мен  табанын  байлап  қояды.  Тайпаның  кейбір  өкілдерінде  бөрі  ту  мен  екі  найза 

сақталып қалған. Келесі көркем жолдарды Жамбылдың ұстазы Сүйінбай айтып кеткен: 

Бөрі басы ұраным  

Бөрілі менің байрағым  

Бөрілі байрақ көтерсе,  

Қозып кетер қайдағым. 

Құдіреттіліктің белгісіндей болған бөрі тотемі мыңдаған жылдар бойы сақтар, ғұндар, үйсіндер, 

түркілер табынған бейне болды [8, 56-57-бб.] 

Қортындылай  келе,  Қазақстан  территориясындағы  киетектердің  əр  заманда  өмір  сүрген 

халықтарда  кездесуі  олардың  бір  жағынан  туыстық  қарым-қатынасын,  екіншіден  тарихи 

сабақтастығын  көрсетеді.  Ғалымдардың  көп  жылдық  ізденістері  нəтижесінде  қазақстан 

территориясында  өмір  сүрген  сан  мемлекеттер  мен  халықтардың,  рулар  мен  тайпалардың  тарихы, 

мəденитеі, салт дəстүрі, əдет-ғұпы бір-бірімен тығыз байланысты екені сөзсіз. Қазіргі уақыта біз Ұлы 

даланың қасиетті ұлдарының  туын асқақтата  көтеріп, өзіміздің тарихымыздың  терең  сырларын  аша 

отырып келер ұрпаққа үлгі боларлықтай тарихты жазу біздің қолымызда. Ал ол тарихты жазу үшін, 

бізге талмай еңбек пен қажырлы қайрат талап етіледі. 

 

Əдебиеттер: 

1. Сейдімбек А. Қазақ əлемі. Этномəдени пайымдау. – Алматы: Санат, 1997. 

2. Зуев Ю.А. Ранние тюрки: очерки истории и идеологии. – Алматы: Дайк-Пресс, 2002. – 338 б. 

3. Гумилев Л. Древние тюрки. – Санкт-Петербург: СЗКЭО, Издательский Дом «Кристалл», 2002. – 576 с. 

4. Марғұлан Ə.X. Шығармалары. Т.3. Сарыарқа петроглифтері. Бөрі тотемі бейнеленген жартас гравюралар. Құраст. 

Д.А. Марғұлан, Д. Марғұлан. – Алматы: Дайк-Пресс, 2003. 

5.Ахинжанов С. М. Кыпчаки в истории средневекового Казахстана. – Алматы: Ғылым, 1995. – 296 б. 

6. А. Досымбаева Дракон - символ земли тюркской//Вестник КазНУ. – 2012, №1.  

7.  Алимбай  Н.  А.,  Муканов  М.  С.,  Аргынбаев  Х.  А.  Традиционная  культура  жизнеобеспечения  казахов:  Очерки 

теории и истории. – Алматы: Ғылым, 1998. – 234 б. 

8. Тұрсынов Е. Генезис казахской бытовой сказки. – Алма-Ата, 1973. 

131 

 

С.К. Алымкулова 

н.с. Института истории и социально-правового образования  

КГУ им. И.Арабаева (г. Бишкек, Кыргызстан) 

 

НОВЫЕ ПОДРОБНОСТИ РАССЕЛЕНИЯ КЫПЧАКОВ В КЫЗЫЛ-СУУЙСКОЙ 

КЫРГЫЗСКОЙ АВТОНОМНОЙ ОБЛАСТИ СУАР КНР 

 

В  настоящей  статье  рассмотрен  с  учетом  последних  полевых  исследований  ареал  расселения 

кыпчаков  в  составе  кыргызов  Кызыл-Сууйской  автономной  области  СУАР  КНР.  Кыпчаки  имеют 

следующие  этнические  подгруппы:  кан  кыпчак,  дешт-и  кыпчак,  бай  кыпчак,  кыргыз-кыпчак,  кара 

кыпчак,  ак  кыпчак,  сары  кыпчак,  к  өк  кыпчак,  тору  айгыр  кыпчак,  өгүз  кыпчак,  сарт  кыпчак,  тоо 

кыпчак,  туйгун  кыпчак,  таз  кыпчак,  кожошүкүр  кыпчак,  кармыш  кыпчак,  омонок  кыпчак,  сакоо 

кыпчак, тогуз кыпчак, тобур кыпчак, аткачы кыпчак, жаманак кыпчак, жартыбай кыпчак, кызылаяк 

кыпчак, шерден кыпчак, таз кыпчак, төөлөс кыпчак, катаган кыпчак, алтыке (алике) кыпчак, колчок 

кыпчак, мүдүрүк кыпчак, калмак кыпчак, уахан (вахан) кыпчак. 

Еще  одна  особенность:  в  составе  китайских  кыпчаков  есть  такие  этнические  группы,  которые 

являются отдельными и самостоятельными, но только в составе китайских кыргызов они относятся к 

подразделениям кыпчаков. Это, во-первых, найманы: мурун найман, кара найман, көк найман, куран 

найман, көкө найман, бөө найман, кийик найман, жоон бут найман, чапгылдак найман, туума тукум 

найман, үркүнчү найман, боз торгой найман, куралай найман, көк эчки найман, бөрү найман, күрдү 

найман,  саргалдак  найман,  абийра  найман,  кайыскак  найман,  жору  найман,  жээрдэ  найман,  мырза 

найман, шырго найман, кургак найман, көн найман, кожо найман, кызыл тайча найман, тору найман. 

Во-вторых,  это  этническая  группа  кесек,  имеющая  в  своем  составе  подгруппы:  жыгдым, 

кызылаяк, кыдырша, куралай, мамачар, кесек, бостончок, мөшкө, пур баш, кош кулак, байкесек, кара 

кесек, канлы, чон кыргыз, бөрубаш, авай, актачы, карасадык, чучук, алашан, бостон. 

Правда,  исследователи  отмечают  у  С.  Аттокурова  описание  этнических  подразделений, 

существование которых еще требует подтверждения: сибери, алатоо, карамолдо, байкесек, алтынчы, 

сары усун, мала, чуулдак, кызыл аяк, кара усун, бөлөк сары, кара кесек, эшкара. 

В третьих, это также этническая группа дөөлөс с этническими подгруппами: кан тамга, ай тамга, 

какыбай, бек, учке, кулун, алаш, калдар, айбаш, согур. 

В  четвертых,  мундусы,  которые  подразделяются  на  этнические  подгруппы:  кесек,  байкесек, 

каракесек, кыдырша, канды, чон карлыз, бөрубаш, абай, актаке, карасадак, чучук, аламан, жоокесек, 

бостон, жыгдым, курулай, машачар, бостон чок, мөшкө, порбаш (пурбаш).  

В  пятых,  это  тейиты:  кантейит,  бай  тейит,  чал  тейит,  каратейит,  тукум  тейит,  сары  тейит, 

чабастейит, кочкор тейит, арык тейит, тору тейит, кыдырша, сурунчок, кашка, куталы тейит, каратай 

тейит,  караказы  тейит,  каражаныш  тейит,  кашка  табылды  тейит,  молдотукум  тейит,  эсенбек  тейит, 

унтугур  тейит,  дөөлөтмат  тейит,  орозмат  тейит,  шахым  тейит,  текрен  тейит,  навруз  тейит,  чегитир 

тейит,  алапа  тейит,  токум  тейит,  уйгур  тейит,  чапан  тейит,  кыдырша  тейит,  сүрүнчек  тейит,  авай 

тейит. 

В шестых, это кыргыз-кыпчаки: миндуулат, шермат, ойрук, майрык, орго, баргы, акжал, сарыбай, 

ай темир, каражаныш, буйлаке, борчо, нурго, порбаш, поласан. 

 Кыпчакское  происхождение  и  родство  вышеназванных  этнических  групп  с  подгруппами 

кыпчаков в Китае подтверждается легендой о родословной следующего содержания: у Бога было три 

сына – Хам, Сам, Яффас; у Яффаса –Турк, у Турка – Чин, у Чина – Алан Чакан, у Чакана – Каракан, у 

Каракана – Огуз  хан.  Огуз  хан  после  принятия  наследства  начал  завоевательные  походы  и 

присоединил много земель. Так он провел в походах до 30-ти лет и не завел потомков. Все увиденные 

земли  покорив,  он  однажды  потерпел  поражение  от  хана  Ит  Барака,  бежал,  и  на  безопасном 

расстоянии  остановился,  чтобы  собрать  разрозненные  силы.  Здесь  он  узнает,  что  беременная  жена 

одного из его военачальников спряталась в дупле дерева и родила сына. Он приказывает доставить 

ему ребенка и объявляет, что рад усыновить его в память о бесстрашно и преданно служившем ему 

отце  этого  ребенка.  Когда  по  легенде  он  поднял  ребенка  высоко  на  руки,  то  моросящий  дождь 

прекратился, начало ярко светить солнце. Он от радости объявил, что отныне имя ребенку будет Кун 

– Солнце, и звать его будут Кунхан. После этого его жена родила пять сыновей. Они получили имена: 

Айхан, Жылдызхан, Көкхан, Тоохан, Тенизхан. Кунхан отличался мудростью и бесстрашием. Огуз-

хан сам обучал его военному искусству. Остальные пятеро сыновей начали завидовать и пенять отцу 

на несправедливое отношение и склонили к попрекам мать. И она припоминает мужу, что найденный 

в расщелине дерева приемыш стал для него ближе собственных детей. Слышит он и упреки, что дал 

имя  Кун  приемному  сыну,  а  не  кому-нибудь  из  собственных.  В  этой  ситуации  Кунхан  решил 

облегчить участь отца и предложил ему дать другое имя. Огуз-хан с болью в сердце вынужден был 

собрать  аксакалов  и  предводителей  и  объявить  о  своем  решении:  поскольку  ребенок  был  найден  в 

132 

 

расщелине  между  двумя  сучьями,  он  должен  носить  имя  Кыпчак.  Когда  Кыпчак  достиг 17 лет  и 

усовершенствовался  в  военном  искусстве,  Огуз-хан  отправил  его  на  Волгу  (Идил)  и  Дон  покорить 

там неподвластные ему народы. Кыпчак и его потомки правили там 300 лет. Сам Кыпчак имел двух 

жен, от первой жены у него родились пять сыновей и две дочери, первые - два сына-близнеца: Саты и 

Маты.  Саты  через  два  года  умер.  Маты  отличался  тем,  что  был  белесым  и  голубоглазым.  И  его 

прозвали Сары Маты или Сары бала, а позднее Сармат. Следующего сына от первой жены назвали 

Төлөн. Позднее его имя трансформировалось в Төөлөс. Третьим и четвертым ребенком стали дочери 

Ак  Мөндур  и  Көок  Мончок.  Пятым  родился  сын,  которому  дали  имя  Кубан,  которое  постепенно 

трансформировалось в Куман. Последнего ребенка – сына жена родила к моменту перекочевки и ему 

дали  имя – Көчкөн.  Он  долго  оставался  немым  и  его  прозвали  Кемен-Кимак,  с  последующей 

трансформацией в Кимек. Вторая жена Кыпчака родила ему четырех сыновей и дочь. Старшего сына 

прозвали  Найман,  второго – Кесек,  третьего – Тейит,  четвертого  Катаган.  В  те  времена  еще 

практиковался  обычай  наречения  имени  ребенку  позднее,  когда  начинали  проявляться 

индивидуальные  особенности  личности.  Например,  Найман  рос  ленивым.  При  этом  требовал 

почестей на правах старшего и старался занять почетное место. Родители указывали ему на то, что он 

неправомерно занимает почетное место для гостей, «ты не гость – мейман, а Найман». Второй сын с 

детства пропадал в поле, из самана построил дом, и поэтому получил имя Кесек. Третий сын любил 

прогуливаться  и  поэтому  получил  имя  Тейит.  Четвертый  сын  получил  имя  Катаган,  т.к.  имел 

привычку  с  детства  прятать  еду.  Все  кыпчаки  произошли  от  этих  сыновей  и  трех  дочерей,  тысячи 

потомков их дали имя Дешт-и Кыпчакской степи и до сих пор остались в составе тюркских народов. 

Впервые  эту  легенду  опубликовал  А. Байтур,  бытует  она  широко  в  среде  китайских  кыргызов  и  по 

сей  день,  что  является  для  них  основанием  найманов,  дөөлөсөв,  тейитов  причислять  к  составу 

кыпчаков в  среде  китайских кыргызов, в то  время как они  в  составе  алтайских народов или тех  же 

кыргызов  Кыргызстана  являются  отдельными  от  кыпчаков  составными  этнокомпонентами 

кыргызского народа. 

Данное исследование показало еще раз, как сложны были исторические пути кыпчакского этноса, 

который, некогда будучи самостоятельным и втянутым в различные исторические события, потерял 

свою  самостоятельность,  стал  составной  частью  многих  тюркских  народов.  Таким  образом,  можно 

проследить,  что  даже  в  составе  одного  народа,  кыргызов,  разделённых  волею  исторических  судеб, 

границами  разных  стран,  как,  в  данном  случае,  между  Кыргызстаном  и  Китайской  народной 

республикой, кыпчаки имеют различные составные этнические подгруппы. Это связано с огромным 

ареалом  расселения,  контактами  с  многочисленными  этносами,  вхождением  в  состав  разных 

государственных объединений. 

жүктеу/скачать 15,09 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: