Міреев, Ж. Темірбеков эпидемиология Жалпы эпидемиология 1 т о м алматы жоғары аттестациялық комиссияның баспа орталығЫ 2000

Марбург-Эбола) кездесетін елдерді эпидемиологиялық қауіпті мемле- 

кеттерге жатқызады.  Осы  мемлгкеттерден  келгеядер  шекарада  меди- 

циналық тексерістен өтеді, одан әрі де бақылауда болады,  науқастана 

қалған  күнде  олардың  өздерінің  дәрігерлерге  қаралуға  тиіс  екені  ес- 

кертілвді.

Басқа мемлекеттерде (Италия,  Ұлыбритания жәнг т.  б.) тырысқақ 

кездесетін  елдерді де  эпидемиологиялық қауіпті елдерге  жатқызады. 

Олардан  келгендер  ескерту  карточкаларын  толтырады.  Жапонияда 

оңтүстік мемлекеттерден келгендердің бәріш мұндай карточка толты- 

рылады ж әж  тырысқаққа 5 күн бақылау белгілежді.

Жапонияда  келген  адамға,  жергілікті  дәрігерлерге  және  санитар- 

лык карантин пунктінг ескерту карточкасының бірнвше данасы толты- 

рылады. Егер 5,6 немесе 21 бақылау күндерінде ауру байқалмаса, дәрі- 

гер карточканы санитарлық карантин пунктінг қайтарады, ал ауру бай- 

қалган күнде де соған жіберілгді, сол хабар арқылы онымен қатынаста 

болғандар іздестіріледі.  Сондай-ак мұнда керісінше де байланыс бар, 

бұл халықаралық бақылаудың нақгы жәнг белсенді түріж жатады.

Австралияда шекаралық медициналық тексеру жүйесінің өз ерек- 

шеліктері бар,  ол оның аралда тұрғанымен байланысты.  Онда конган 

ұшақты жүқпалы аурулардың глдын алу шарасы ретінде жолаушылар 

шыққанша шыбын-ппркейлерге қарсы инсектицидтермен өңдейді. Одан 

кейін жолаушылардын бәрі  “сары түсті ескерту карточкасын” алады. 

Карточканы ол 6 ай бсйы сақтауға тиісті, ал қандай да болсын аурумен 

науқастана қалған жағдайда дәрігерге беруі керек. Дәрігер дереу штат- 

тағы дшсаулық сактау директорына хабарлайды. Австралияда каран­

тин  жұқпалы  аурулар  тізіміш  тырысқақ,  сары  қызба,  обадан  басқа, 

Ласса,  Маргбург-Эбола  қызбалары,  безгек  те  кіреді.  Австралияға  ет 

ж әж   еттен  жасалған  тағамдарды,  сүт 

ж ә һ е

 

сүт  тағамдарық  көкөніс, 

микроорганизмдерді әкелуге тыйым салынған.

ТМД-да аумақты  инфекциялардан қорғау жалпы мемлекетгік  ша- 

ралар жүйесінз айналған. Оның бағыты - жұқпалардың шет мемлекет­

терден жетуіне жәнг  кең тарауьша тосқауыл қою.  Мұндай  окиға бола 

қалған жағдайда, әсіресе өте қауіпті жүкпалы аурулар ошақгарын жою 

қолға алынады.  Осы елдерде, оның ішінде Қазақстан да бар, аумакты 

қорғау  ережесі  тырысқақ,  оба,  сары  безгек  (карантинді  жұқпалар); 

вирусты геморрагиялық қызбалар (Ласса, Маргбург-Эбола қызбалары);

389

безгек және басқа да сары масалар тарататьга сырқаттар (Денге, Чикун- 

гунья, Рифт алқабы, Шығыс Ніл, Муррей алкабы ж әж  т. б.) ж әж  ЖИТС 

сиякгы өте қауіпті жүқпалы және паразитп ауруларды қамтиды.

Қазақстан  Республикасында  адамға  қауіпті  аурулардан  аумақты 

қорғау ережесін Санитарлық ережеге сәйкес Денсаулық сакгау минис- 

тірлігі  өз каулысымен  1994  жылы  мамырдың  10-жұлдызында бекітті. 

Осы қүжатга:  1) Қазақстан Республикасының мешскет шекарасындағы 

өткізу пунктерінде медициналық (сашггарлық) қарау; 2) халықаралык 

байланыс үшін портта ашылған санитарлық-эпидемиологиялык стан- 

циясындағы  санитарлық  карантиндік  пункт туралы;  3)  халықаралык 

ә>е  жолы  аэропортындағы  санитарлық  карантиндік  пункт  туралы; 

4) халықаралық машина жодцарьшдағы санитарлық-карантиндік пункт 

туралы  (Қазақстан  Республикасының  мемлекеттік  шекарасы  арқылы 

өткізу пункттері туралы);  5) Қазақстан мемлекеттік шекарасы арқылы 

өтетін темір жол көліктеріндегі санитарлық-карантиндік пункттер ту­

ралы  мәселелер қамтылған.  Міне, осы құжатгарда жүқпалы ауруларға 

халықаралық бакылау жасау  мен республикамыздьщ аумағын  қорғау 

мәселелері жан-жакты көрсетілген.

Республикамызда оба, тырысқақ, вирусті геморрагиялык қызбалар 

байқалған  жағдайда  олардың  ошақтарына  карантинді  жергілікті 

әкімшілік  мекемелерінін бастыкгары  (өкім,  аткарушы  органдар және 

т. б.) мен Денсаулық сакгау мекемелерінің жетекдплері бірігіп жария- 

лайды,  бүл  жөнінде Денсаулық сақтау  агенттігіне  (министрлігіне) 

хабарлайды. Ошактағы эпидемияға қарсы шараларда эпидемияға қар- 

сы төтенше  комиссия  ұйымдастырады және ол  ошақ тольпс жойылға- 

нға дейін жүмыс істейді.

Соңғы кезде әлемде ЖИТС-тің к а с т  көбеюі, кеңіжн ж әіс жылдам 

таралуына байланысты мемлекет аумағын одан қорғау жәие халыкара­

лык бакылау орнату мәселесі пайда болды. Алғаш рет Сауд Аравиясы 

барлық  келген  жолаушылардан  бүл  аурудан  таза  екендігі  жөнінде 

кепілдік талап ететін болды. Одан кейін көптеген мемлекеттер шеттен 

келген жәіе шет мемлекетгерде болған өз азаматтарын ЖИТС-қа байла­

нысты тексеретін  болды.  Кейбір мемлекттер  (Австралия,  АҚШ,  Тай­

ланд ж әіе т. б.) иммигранттарға алғашқы талап ретінде ЖИТС бойын- 

ша тексерілген  сертификатты талап  етгі,  ал  Қытай  мемлекеті  мүндай 

таланты бір жылдан артык түратын барлық шет мемлекет азаматтары-

390

нан талап етеді. Ең қатал шара Иракта қолданылады, онда барлық шет 

мемлекетгердің азаматтары, оның ішінде дипломатгар да жәнг шеттен 

оралған өз азаматтары да 5 күн ішінде міндетгі түрде ЖИТС-қа байла- 

нысты тексерілуі керек. Коста-Рикада кепілдік қағазынсыз шет мемлг- 

кетгердің теңізшілерінг жағаға шығуға тыйым салынған.

Қазақстанда  3  айдан  ұзақ  уақытқа  келгея  шет  мемлекеттердін 

азаматтары  жмесе  1  айдан  артық уақыт шет мемлекттерде  болған  өз 

азаматтарымыз ЖИТС-ка байланысты тексеріледі.

Міжки, кай мемлекет болсын эпидемиялық окиғалар байқалғанда, 

қауіп нгмесе белгісіз жұқпалы аурулардың жету қатері туғанда эпиде- 

мияға қарсы жан-жакты шұғыл шаралар қолдануға дайын болуы керек. 

Сондыктан мемлекет шекарасында орыаласқаы санитарлық-карантиндік 

бөлімдер казіргі жағдайда жұқпалы ауруларды халықаралық бақылау 

ж ә і е

 

аумақты олардан қорғау жолындағы эпидемиологиялык салауат- 

тьгқ жасау жүйесінде маңызды орын алады.

Ж ұқпалы   аурулардыц күрт көбеюіне қарсы 

қолданатын ш аралар

ДДҮ-нын  деректеріне  сүйенсек,  әлемдегі  10  өлім-жітімнің  7-не 

инфекциялар себепші  болады екен, онын үпгген екісі балалардың үле- 

сіж  тиеді. Демек инфекцияларға қарсы шаралардьщ мақсаты ең алды- 

меи олардың алдын алу, әр жерге тән ауру деңгейін азайту мен мүмкін 

болған жағдайда жиналған ғылыми жәнг тәжірибелік деректерге сүйе- 

ие  отырып,  жұкпалы  аурулардың  кейбір  түржрін  мүлдем  жсяо.  Осы 

бағытгағы алғашқы кадам - жұқпалы аурулардың күрт көбеюіж себеп 

болатын  “қакланды” табу.  Бүл  шаралар:  мамандык децгей,  әрекет, 

іскерлік, кейбір жеке аурулардың ошагын жою жәш  қимыл сияқ- 

ты  бірнеше баптан қүралады.

М амандык  децгей.  Мүндағы  алғашкы  қадам  тексеруге  алынған 

елді  мекеннің,  объектілердің және т.  б.  тазалығы мш эпидемиология­

лык жағдайына баға беруден басталады. Одан кейін ұйымдастыру мәсе- 

лелері шешіледі, инфекцияньщ кежттен көбейген ошағында жүзеге асы- 

рылатын жүмыс шаралары анықгалады. Әриж, осы бағыттағы жұмыс- 

ты  үйымдастыруға,  эпидемиологиялык  анықтауды  жолға  қоюға,  ол 

үпгін казіргі жәнг бұрынғы тәжіриб®  талдап, эпидемиологиялык тұжы-

391

рымға  келуге  баса  назар  аударылады.  Ауру  көбейген  жерлерде  оны 

болдырмайтын шаралар жүргізіледі. Сөйтіп, инфекцияның беті қайта- 

рылғаннан  кейіқ  оның  алдын  алу  шаралары  жоспарланады.  Бұл  бап 

эпидемиологиялық жағдайға  баға  берудея  басталып,  аткарылған  жү- 

мыстардың нәтижелілігінз баға берумен аякталады

Әрекет. Бұл деңгейде төмендегідей шаралар жүргізіледі:

• инфекция күрт көбейген жердің бастапкы тазалығьш аныкгау;

•  инфекцияның  күрт  көбейгенінг  дейінгі  сырқаттардың  деңгейін 

тексеру,  мүнда  аурудың  бұрын  болған-болмағанына,  қалай  таралға- 

нына жәш  т.  б.  анықтауға көңіл аударылады;

• инфекцияның ошағында індетке қарсы шаралар ұйымдастыру;

• инфекцияның пайда болған уақытына карай талдау жүргізу;

•  инфекция  ошактарының  (науқас  тарататындар) толық қамтылу- 

ын қамтамасыз ету;

•  сарапталынған  (таңдап  алынған)  инфекция  ошақтарында  эпиде­

миологи ялык тексеру жүргізу: ауру кең тараған тошы, оның қай уакыт- 

та,  қай жерде болғанық оньщ таралу жолдарын,  себебін  анықтау;  ин- 

фекцияның көзін табу; күрт көтерілуді талдап, оны анықтау және сол 

туралы  мәліметтер  дайьшдау;  науқастар  мен  инфекцияны  тарататын 

адамдарды оңашалау жәнг  оларды  аурухакаға орналастыру;  тасушы- 

ларды жедел түрде іздеп табуды, егер ауру көзі хайуанаттар болса, олар­

ды  қауіпсіздендіру  жұмысын  ұйымдастыру;  эпидемиологиялық  жағ- 

дайдың қазіргісі мен өткенінг талдау жүмысын жолға қсяо; қауіп-қатерлі 

топқа  эпидемиологиялық  жәнг  медициналық  бақылау  қою,  қажет 

болса, алдын алу науқанын жедел ұйымдастыру;

• ауыз суға ж әж  ас-су объектиюріне күшейтілгш қадағалау жүргізу, 

осындай жүмысты балалар жәнг денсаулық сактау мекемелерінде жүзеге 

асыру;

• санитарлық-ағарту мәселесін жолға қою.

Әрекет  деңгейі  алғаш  қауіп-қатер  туғызған  топтарды  есепке  ала 

отырып, алдын алу шараларының жоспарын жасаумен аяқталады.

Іскерлік. Инфекцияларнга қарсы күресте іскерлік өте қажет қасиет, 

бүл деңгейде төмендеғідей шаралар орындалады:

•  алдын  алу  және ем д^,  денсаульщ,  мал дәрігерлік  және  баска да 

мекемелердегі  деректерге  сүйеяг  отырып,  эпидемиологялық  жағдай- 

ларға баға беру;

392

• нақгы бір жердегі эпидемиялық процестерге тән сипаттамаларды 

табу;

• жиналған деректерді бір жүйеге келтіріп, оларға талдау жасау жәш 

оны суретпен, кестемея түсінікті етіп көрсете білу;

• бүкіл іс-қимылды әдеттегі жағдайға жеткізу;

•  талдаудан  өткен  деректерді  қарапайым,  күрделі  нгмесе  аралас 

кестелер арқылы түсінікті етіп көрсете білу (карта жасау).

Қимыл.  1. Инфекцияның деңгейіне талдау жасау, яғни қай уақытта 

залалдың көзі пайда болғанына, қай жерде, қандай жастар тобында жәш 

мамандар арасында таралғанына жәнв т.б. талдау жасалады.

2.  Аурудың  көзі  туралы,  таралу  жолдары  ж әж   таратушылар  ту- 

ралы  қосымша  керекті  деректер  іздеу  және  олардьЗ  зерттеу  жүзеге 

асырылады.

Кейбір жекелегеи инфекциялардың 

ош агын 

жою

Жалпы  жүқпалы  аурулармея  күресу  ісі олардың жеке  ошгқтарын 

жоюдан  қүралады.  Мұнда  төмендегі  бағыттар  бойынша  жүмыстар 

жүргізіледі:

•  эпидемиялық процесті  іс  жүзінде  болжау,  ошақтың  пайда  болу 

себебін ашып, эпидемиологиялық жағдайды бағалау;

• инфекцияның көзіқ таралу жольш ж әж  таратушыларды анықтау;

•  жеке ауру ошақгарын үлғайтпауға ж әж  оны жоюға арналған ең 

тиімді шараларды белгілеу;

•  инфекцияның алдьш  алуда жүргізілген  шаралардың  нәтижелілі- 

гіж  объективті түрде баға беру.

Жанұялар,  мектепке  дейінгі  балалар  мекемелері,  мектептер,  орта 

және  жоғары,  арнаулы  орта  білім  мекемелері,  сондай-ақ  емдеу, 

аурудьщ алдын алу, денсаулық сақтау мекемелері жекелегея ауру ошақ- 

тарын  жоюға  бағытгалған  шараларды  жүзеге  асыру  объектілеріне 

жатады.

Инфекциямен күресу  нәтижелі болу үшін ең алдымш оны теория- 

лык жәнг тәжірибе жүзінде дайьшдығы бар мамандар дер кезінде іске 

асыруға тиісті жәнз осы күрделі моселенің жан-жақгы “иі” кануы, оған 

қоса белгілі  бір қолайлы жағдайлардың тууы  қажет.  Мысалы,  шешек

393

ә і е м д і к

 

деңгейде жойылды, өйткені оны клиникалык түрғыда лабора- 

ториялық тексерусіз оңай  айыруға  болады,  оған қарсы тұрақты  және 

нәтижелі  вакцина табылды,  ең маңыздысы ДДҮ-ның  бағдарламасын 

саяси тұрғыда барлық мемжкетгер қолдады.

Әринв,  қызылшамен  күресте айта қаларлықтай  жетістікке  жеттік, 

бірақ бұл салада шешек дәрежесіш жету әлі ертерек, өйткені оған ди­

агноз қою оңай емес, оған ұқсас инфекциялар баршылык (скарлатина, 

көкжөтел жәнв т. б.).

Тыныс  инфекциялармен  күресу  де  оңай  емес,  оларды  тудыратьш 

қоздырғыштардьщ (вирустар, бактериялар) саны 250-ден асып кеткен, 

көбінЕ  вакциналар  табылмаған,  жыл  сайын  олардың  антигендерінін 

түрлері мен қүрамдары өзгеруде.

Ішек  аурулармен  күрес  елді  мекендерді,  жанұяларды  және  т.  б. 

объектілгрді  толык жәш   жүйелі  түрде  зәр-нәжіс  дәреттед,  қоқыр-со- 

қырдан тазарту, эпидемиологиялық жағьшан қауіпсіз ауыз сумел, азық- 

түлікпен  қамтамасыз  ету 

ж ә н е

 

жеке  бастың  тазалық  режимін  сақтау 

дегендей үш бағытта жүргізіледі.  Осы шаралар қаражаттың жетіспеу- 

шілігіжн,  әл-ауқатгың  нашар  болуы  салдарынан  әлемдегі  көптеген 

халықтардың тұрмысында жүзеге аспай  отыр,  оның үстіш емшектегі 

балаларды  күтудегі  тазалық  мөдениеті  төмен  жөнг  дәрі-дәрмектерге 

берілмейтін қоздыряыпггардың пайда болуы осы топтағы жұкпалы ауру- 

лардың кең таралуына себеп болуда. Мұңдай жағдайларда тек егу мәсе- 

лелерін жолға қою, осы саладағы ізденіс жетістікке қол жеткізеді.

Жыныс мүшелері инфекцияларымед күресу қазіргі кезде инфекция- 

ның көзін анықгауға жәш  науқасты емдеуге бағытталғақ өйткені олар- 

ға арналған вакциналар іздестірілу үстінде (мерез, соз жәнг т.  б.). Ад 

дәріжрге төзімді  қоздырғыштардың көбеюі  емдеуде  қиыншылык ту- 

ғызуда. Вакциналар жасалған күнде де оларды пайдаланудың мораль- 

дық жағы (қанша жасқа ж әж  кімдерге, қай топтарға) анықгалуға тиісті.

Қан  инфекциялары  негізіжн  буынаяқтылар  арқылы  таралатыны 

белгілі, бұлармен күресу қиынға түсіп отыр, себебі олардың өсіп-өнуі 

мен  қоректдауінг байланысты және бүлар  ауруды тек адамдарға ғана 

таратып қоймайды. Республикамызда кездесетіқ табиғатта ошағы бар 

қауііггі жұқпаларды  (кене  энцефалиті,  көкала) тарататын тас  кежлер- 

меи  күресу  өте  күрделі,  өйткеяі  олар  үлан-байтақ  орманды,  даланы,

394

құмды-шөлді  аймақтарды  мекендейді,  ал  адамдар әр түрлі  мақсатпен 

(демалыс, шаруашылық, жидек-шие теру жөне т. б.) әр жерге барғанда 

кенглерге тап болады.

Зоонозды (сары қызба, топалаң және т.  б.) және сапронозды (ішек 

иерсиниозы,  легионгллоздар  жөш  т.  б.) топтагы  жұқпаларды теория- 

лык тұрғыда мүлдем  жою мүмкін  емес, өйткені  олардьщ коздыргыш- 

тарьшьщ  “тамыры”  жабайы  табиғатта  жатыр  жәнг  бұл  залалдардың 

көбіда қарсы вакциналар жоқ, ал бар болғанымен, өте қымбат.

Жоғарыда токгалған деректерге қорытынды жасасақ, жүқпалармен 

күресудің жәш олардан аумақты қорғаудың шгізгі шарттары олардың 

табиғатына, жіктелген тобына және түрлеріне байланысты екенін аңға- 

рамыз.

Өз бетінше дайындалуга арналган сүрақтар

1)  Жүқпалы  ауруларды  жою  мәселесінің  теориялық  негіздерін  атап 

көрсетіңіз,  мысалдар келтіріңіз.  Індетке қарсы күресудің теориялық негізін 

қалаган галымдарды атаңыз, Қазақстан галымдарының үлесін көрсетіңіз.

2) Инфекциялареа қарсы қолданылатын амалдардың багдарламалары при­

дай цсиидаларга негізделген?

3) Қарсы шаралар багдарламаларын іске асырудагы негізгі 5 кезеңді ата- 

ңыз, мысалдар келтіріңіз.

4) Жүқпалы ауруларды жою проблемаларының теориялық негіздерінің іс 

жүзінде орындалуы үшін қандай қажеттіктер керек?

5) Жүқпалы аурулардан халықты қоргаудагы оларга халықаралық бақы- 

лау жасаудың маңызын атаңыз,  мысалдар келтіріңіз. Қазақстан Республи- 

касында қолданылатын аумақты цауіпті індеттерден қоргау ережелерінің 

қысқаша мазмүнын атаңыз.

6) Жүқпалы  аурулардың  күрт  көбеюіне  қарсы  қолданылатын  шаралар- 

дың төрт багытын атаңыз.  Олардың әрқайсысына тои/палыцыз.

7) Жүқпалы аурулардың жеке ошагын жоюдагы негізгі багыттарды ата- 

ңыз.  Әрбір инфекция топтарынан мысал келтіріп, талдаңыз.

395

23-mapay

ЖҮҚПАЛЫ  АУРУЛАРДАН  ИММУНДЫ ӘДІСПЕН 

АЛДЫН  АЛА САҚТАНУ  (ИММУНОПРОФИЛАКТИКА)

Эпидемиялық процестің үшінші  бөлігіне  (звеносына)  бағыттал- 

ған  шаралардың  ішінде  жүқпалы  аурулардан  иммунды  өдіспен  ал- 

дын ала сақтану проблемалары эпидемиологгың ерекше көңіл бөлетін 

мәселелерінің қатарына жатады.

Жұқпалы  ауруларға  қарсы  күресте  иммунды  өдіс  арқылы  ауру- 

дың алдын алу түбегейлі тәсіл болып табылатыны қазіргі кезде ешкімді 

күмәндандырмайды.  Сондықтан  да  ДДҮ-ның  осы  мөселеге  басты 

көңіл  аударуы  тегін  емес.  Бұл  тәсіл  арқылы  шешек  ауруы  өлемде 

біржола жойылды,  кейбіреулері  (полиомиелит,  қызылша және т.  б.) 

біржола  жойылуға  жақын,  көптеген  инфекциялармен  күресудің 

тиімділігі айқындалып  отыр,  бірақ осы  қатардағы  инфекциялардың 

саны  көбеюде.

Алайда,  қазіргі кезде иммунды одіспен алдын алатын инфекция- 

лардың  саны  көп  емес.  Мәселен,  ДДҮ-ның  деректеріне  сүйенсек, 

жылына  6  млн.  бала  өлі  вакциналары  жоқ  инфекциялардан  өледі. 

Біздің  елде  есепке  алынатын  65  көкейкесті  жүқпалы  аурулардың 

50 түрі (75  %), өкінішке қарай,  иммунды алдын алу төсілімен “басқ- 

арылмайтын”  инфекциялар  қатарына  жатады.  Әлемде  жылына  500 

млн адам жүқпалы аурулармен тіркслсс, олардың 400 миллионы вах- 

цинацияланбағандар,  яғни  осы  инфекцияларға  әлі  вакцина  табыл- 

маған.  Осыған  орай  иммунды  алдын  алу  проблемаларын жетік  білу 

денсаулық сақтау мамандарының бірден бір міндеті болып табылады.

Сондықтан  осы  тараудың басты  мақсаты төмеңдегі  мәселелерді 

қамтуға бағьпталған:

•  иммунды  әдіспен  алдын  алудың тарихы;

•  ДЦҮ  бойынша қабылданған  иммунизациялаудың кеңейтілген 

бағдарламасы  (ИКБ);

•  тірі, өлі жөне химиялық вакциналарды, анатоксиндерді, сары- 

суларды,  иммуңды глобулиңдер мен төн емес алдын алу мақсатында 

қолданылатын  препаратгарды  зерделеу;

•  жоспарлы жөне эпидемиялық көрсеткіші бойынша егу жүмыс- 

тарын жүргізу  (бүйрықтар,  директивті  құжаттар);

396

•  егу төсілін игеру;

•  алдын  ала  сгуді  тіркеу  және  есеп  беру  туралы  статиста калық 

нысандарды  (формаларды)  зерделеу;

•  өндірушіден түтынушыға дейінгі мерзімде вакциналарды тиісті 

температурада  сақтау төртібі;

•  иммунизациялау нөтижесінде болатын асқынуларды зерделеу;

•  вакциналардың тиімділігін  анықтау әдістерін  зерделеу.

1.  Иммунды  әдіспен  алдын алудың тарихы

Иммунитет  туралы  ғылым  — иммунология,  антиген  атты  бөтен 

субстанциялардың  өсер  етуіне  организмнің  жауап  беруінің  генети- 

калық,  молекулалық жөне  клеткалық механизмдерін  зерттейді.

Бөтен  субстанцияларгы  қарсы  жауап  беруді  қамтамасыз  ететін 

ағзалар  мен  клеткалар  жүйесін  организмнің  иммуңцық  жүйесі  деп 

атайділ.  Атап  айтқанда,  иммунитет  вирустардан,  бакгериялардан, 

паразитгерден қорғауды, мутациялық өзгерген жеке клсткаларды қүр- 

тып-жоюды, қатерлі ісікке (ракқа) қарсы қорғануды қамгамасыз етеді.

Эпидемиологияда  ең  негізгі  тараудың  бірі  — жұқпалы  аурулар- 

дың алдын алуы туралы :лім. Сонымен бірге эпидемиологияның бұл 

тарауының иммунология пөнімен ортақ жақтары көп. Өйткені имму- 

нологиядағыдай  өр жеке  адамның  физиологиялық-морфологиялық 

реакцияларын есепке алумен бірге, өрбір ұжымның, тіпті бүкіл қоғам- 

ның жағдайын, еңбек ету және түрмыстық ерекшеліктерін зерттеуге 

тура келеді.

Иммунитет түрлік (тұқым қуалаушылық, филогенетикалық) жөне 

жекебастық (жүре  пайда болған,  онтогенетикалық)  болып бөлінеді. 

Ол түрдің (вид)  филогенетикалық даму процесі кезінде пайда бола- 

ды.  Мысалы,  егер  адамға  тауықтарда  індет  қоздыратын  тырысқақ 

вибрионы қоздырғышын ендірсе де,  адамдар ауырмайды.  Керісінше 

қызылша қоздырғышы жүққан тауықтар сол  ауруга шалдықпайды.

Жекебастық  немесе  жүре  пайда  болатын  иммунитет  сол  адам- 

ның онтогенетикалық даму процесі кезінде пайда болады. Адамдар- 

дың  жүқпалы  ауруларды  қабылдаушылығыньщ  болмауы,  атап  айт- 

қанда,  иммунитетгің  осы  түріне  байланысты.  Сонымен,  иммунды 

алдын  алу-мақсатты түрде жасалынатын иммунитетпен байланысты.

397

Эпидемиологияның осы тармағын тереңірек түсіну үшін жүқпа- 

лы  аурулардан  алдын  ала  сақтанудың  өзіндік  өдістерінің тарихына 

қысқаша  тоқтала  кстелік.  Ж үқпалы  ауруларға  қарсы  тірі  қоздыр- 

ғыиггардан вакцина  қолдану идеясы ерте  заманнан бері белгілі.

Медицина дамуының бастапқы кезеңінде қорасан шешектің (на­

туральная  оспа)  өте  ауыр түрін  бодцырмау үшін сол  аурудың жеңіл 

түрімен  ауырғандардың  іріңін  дені  сау  адамдарға  жасанды  өдіспен 

егуді  қолдану талпыныстары  болтан.  Мысалы,  Қытайда  біздің дәуі- 

рімізге дейін XI ғасырда осы мақсатта дені сау адамдардың танауына 

шешекпен  науқастанған  адамның  іріңці  қабыршағын  салатын  бол­

тан,  ал  Үндістанда  —  теріні  сызаттап,  сол  жерге  шешектік  қабыр- 

шақты  ысқылатан,  Грузияда — шешектік ірің жүқтырылган  инемен 

теріні шаншып егетін болтан. Еуропада осындай вариоляциялық өдіс 

XVIII тасырдың аятына дейін қолданылып келген. Бірақ егуцің осын­

дай  өдісі ауыр жагдайлармен жиі  аяқталып,  ал  егілген  адам  айнала- 

сындагыларта ауру жүктырушы болып  қала берген.

1796  жылы  атылшын  дөрігері  Эдвард Дженнер  өзі  ашқан  жаңа- 

лықты жариялады.  Егер де  адамдарга сиыр  шешегін  жасанды түрде 

ексе, вакцина енген жер шамалы ісініп, іріңдейді де, шешек індетімен 

ауырмайды.  Қазіргі  медицина  Э.  Дженнерді  іңдетке  қарсы  егудің 

(вакцинациялаудың)  негізін  қалаушы деп  санайды.  Бірақ  шешекке 

қарсы бүл вакцинаны Э. Дженнерден 350 жыл бүрын, өз кезінде хан 

сарайыңда дөрігер  болтан,  өмірін  емшілікке  жүмсаган,  біздің баба- 

мыз  Өтейбойдақ  Тілеуқабылүлы  тапқан  екен.  Өзінің  “Шипагерлік 

баян”  атгы  қолжазбасында “Шешек тарап болгасын,  шешектің іріңі 

табылмайды,  оны  сақтайын  десек,  үзақ  сақталмайды,  ексең  өнбей 

қоймагы  шарт,  қатып  қалмақ,  шірімік”  (140-6.)  — деп жазады.  Ары 

қарай шешекке қарсы екпені (вакцинаны) қалай алтаны, екпені сақ- 

тау,  балаларды егу әдістері,  егілген балалардың реакциялары туралы 

деректер төптіштеліп жазылтанына Караганда, оны өз қолымен жаса- 

матан  адам  өйтіп  жаза  алмайтыны  айдан  анық.  Сол  мүздатқыпггар 

туралы  хабары  жоқ  заманда  екпені  жаңа  сойылтан  малдың  бүйрек 

қабына  салып,  күн  түсірмей,  салқын  жерде  сақтау  таптырмайтын, 

таңқаларлық  өдіс.  Оның  үстіне  бүйрек  қабы  микробтардан  таза, 

қазіргі  тілмен  айтқанда  асептикалық жагдайда  болатыны  ойга  кел- 

мейтін жаңалық!

398

Өтейбойдақ бабамыз қызылша мен шешектен айыққан адамдар- 

да “көндірмелі қуатгық төтемелік пайда болады” деп, бүгінгі тілмен 

айтқанда,  табиги  иммунитеттің  дамуын  айтады.  Осы  қолжазбаның 

139-бетінде  қызылша,  көкжөтел,  дифтерия  (күл),  сүзек  аурулары- 

ның  індеті  тарағанын,  сонда  өзінің  кұрдасы  Қабанбай  деген  адам 

бір жүмадай жеңіл түрде шешекпен ауырып, артынан толық айығып 

кеткенін жазады. Осындай жағдайды ол “қаһарлы қуатты төтемелілік” 

деп атапты,  яғни  бүл  инфекциямен  ауырғаннан кейінгі пайда бола- 

тын  табиғи  иммунитет  деген  үғым.  Сонымен,  сол  заманда  табиғи 

жөне  жасанды  түрде  пайда  болған  иммунитет  туралы  Өтейбойдақ 

Тілеуқабыл бабамыэдын анық түсінігі болғанын айта кету керек. Тағы 

да осы бабамыздың шешекке қарсы егуді ойлап тапқан таңқаларлық 

қорытындысын атап өту керек. Ол — тананы шешекпен ауырған бала- 

дан алынған  іріңімен егуден,  шешек қоздырғышының ауру туында- 

татын қабілеті азайып, оның иммунитет тудыратын антигеңдік қасиеті 

сақталып қалуы мүмкін болатынын білгендігі.  (“Шипагерлік баян”, 

Жалын,  Алматы,  1996 ж.  19—20  бет).

1880 жылы Л.  Пастер сұйық қоректік ортада (етті-пептонды сор- 

пада)  үзақ уақыт сақтау арқылы тауық тырысқағы (куриная холера) 

қоздырғышілның  өлсізденген  пггамын  алды.  Микробтьің  осындай 

штамын тауыққа енгізгенде ол ауырмады және оны вирулентгі штам 

жүгудан  сақтайды.  Түйнеме  қоздырғышының  вирулентті  штамьш 

жасанды қоректік ортада жоғары температур алық (42,5 °С) жағдайда 

үзақ уақыт үстап отырып жануарлар түйнемесіне қарсы тірі вакцина 

алды.  Л.  Пастер  1886  жылы  қүтыру  ауруына  қарсы  тірі  вакцинаны 

үсынды.  Мүндай  вакцинаны  қүтыру қоздырғышын  қоянның  миы- 

на жүқтырып,  оның миынан басқа қояндарға бірнеше (ондаған) рет 

қайталап жүқтыру (пассаждау әдісі) арқылы алынған қоянның миын 

калий сілтілік ертіндісімен өңдеп кептіру өдісімен дайындаған. Соны­

мен, Л. Пастер тірі вакциналар алудың жаңа принципін ашты. Мүндай 

өдіс  экспериментах  (төжірибелік)  жағдайда  микроорганизмдердің 

вирулентгігін төмеқцетіп, иммуногендік қасиетін сақтауға негізделген 

(аттенуациялау әдісі). Бүл жаңалық тірі вакциналар дайындау өдісінің 

негізін  қалады.  Осындай  тәсілмен,  микобактерияларды  өт-картоп 

қосылған  қорекгік  ортада  дақылдаңдыру  жолымен,  туберкулезге 

қарсы тірі  вакцина алынды.

399

Эпидемиялық  процестің  үшінші  бөлігіне  (звеносына)  — қабыл- 

даушы  халыққа  эсер  ету  макроорганизмнің  жалпы  қарсы  түру 

қабілеттілігін  көтеру жөне адамдарда иммунитет түзудің негізі жата- 

ды.  Организмнің  жұқпалы  ауруларға  қарсы  түру  қабілеттілігі  осы 

індетке төн алдын алу препараттарын (вакциналарын)  қолдану жөне 

химиялық  препараттарды  пайдалану арқылы  атқарылады.

Көптеген жұқпалы аурулардан сақтану шараларының ішінде осы 

індетке тән алдын алу өдістері жетекші орын алады.  Осындай өдісгер 

табиғи  ошақты  аймақтарда  жүмыс  атқаратын  адамдарды  жүклальі 

аурулардан қорғау үшін қазіргі кезде кең көлемде қолданылады. Жұғу 

көзі  — адамдар  болатын,  ауалы-тамшылы жолмен тарайтын жүкла­

ды аурулардан сақтану шараларының жалпы жүйесінде осындай өдіс 

маңыэды  орын  алады.  Осы  әдістерді  жүйелі  түрде  кең  қолдану  ай- 

тарлықтай табыстарга жетуге  мүмкіндік берді.

Инфекция  қоздыргьппының  берілу  механизмінің  ерекшелігіне 

қарай жөне инфекциядан ксйінгі иммунитеттің түрақтылығына бай- 

ланысты кейбір жүқпалы аурулардан сақтануда иммунизациялау өдісі 

негізгі жөне жетекші  алдын алу шаралары  болып табылады.  Халық- 

ты жоспарлы иммуни зациялаудың көп жылдық тәжірибесі жүқпалы 

аурулармен  күресуде 

тіпмді

  екснін  көрсетті.  Мысалы,  қорасан  ше- 

шекке  қарсы  мақсатты  бағьпта  жөне  кең  түрде  вакцинациялау 

нәтижесінде  бүл  инфекция өлемдік деңгейде  жойылды.

жүктеу/скачать 31,46 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: