жауаптарын  ұсынатын  өз  талаптарын

360

Енді  көрсетілген  әдістемелік  қағидаларға  сүйене  отырып,  әлемнің 

ғылыми бейнесінің қалыптасуын және қазіргі жай-күйін қарастырайық.

Оның ұзақ жүзжылдықтар бойындағы тар жол, тайғақ кешуі бары-

сында  түрлі-түрлі  теориялық  қағидалар  пайда  болды.  Жаңа  дәуірдің 

басында  Ф.Бэконның  аузымен  ғылыми  дүниетанымның  діни  соқыр 

сеніммен  және  надандықпен  күресу  нәтижесінде  пайда  болатыны 

айтылған.  Оның  қарсыласы  Р.Декарт  табиғатты  зерттеп  білу  бары-

сында  адам  шынайы  шындықтарды  ашуға  қабілетті  болады,  ал  ол 

шындықтар ғасырлар бойы ешқандай өзгерістерге ұшырамайды деп 

санап, адамның ақыл-парасатының күшіне сендіреді.

Алайда уақыт өте келе, ғылымның дамуына байланысты бұрынғы 

теориялық жүйелер мен тұжырымдамалар өзгере бастағанда, ғылымда 

шынайы  шындықтардың  жоқтығы,  адамзаттың  табиғат  құпияларына 

ары қарай тереңдеп енуіне қарай олардың түрлерінің өзгеретіні тура-

лы көзқарастар пайда болды (П.Дюгем (Дюэм)).

Ғылыми революцияларды жақтаушылар (Т.Кун, К.Поппер) әлемнің 

ғылыми бейнесі туралы көзқарастарымызды, пікірлерімізді ары қарай 

дамыта  отырып,  ғылымдағы  әрбір  кенет  өрлеудің  оларды  түбегейлі 

өзгертетініне сендірді.

Т.Кунның  пікірінше,  ғылымның  қалыпты  дамуы  кезеңдерінде 

қалыптасқан қағидаларға, зерттеу үлгілеріне сүйене отырып, ғалымдар 

бір  немесе  басқа  жаңалықтарды  осыған  дейін  болған  сол  жалпы 

көзқарастар шектерінде ашады. Алайда бір уақыттардан кейін ғылымда 

ашылған жаңа фактілерді ескі үлгілердің шектерінде түсіндіру мүмкін 

болмай қалады. Ғалымдардың ақыл-ойларында тоқырау, абдырау орын 

алып,  енді  олар  ескі  үлгілердің  түрін  өзгертуге  немесе  жаңаларын, 

яғни  солардың  шектерінде  жаңа  құбылыстарды  қанағаттанарлық 

түсіндіру  мүмкін  болатын  жаңа  түрлерін  құруға  әрекет  жасайды. 

Ғылым дамуындағы бұл кезеңді Т.Кун ғылыми революция деп атады.

Бүгінгі  күні  ғалымдардың  көпшілігі  ғылым  дамуының  берілген 

түсініктемесін  қабылдайды.  Олай  болса,  осындай  көзқарасты  әдіс-

темелік ұстаным ретінде алып, әлемнің табиғи бейнесінің қалыптасуы 

мен  дамуын  қарастырайық.  Оның  дамуы  үдерісінде  бірнеше  кезеңді 

бөліп көрсетуге болады:

1.  табиғи-философиялық  үлгі.  Әлем  түсінігінде  ол  ерте  заман-

да  пайда  болған.  Естеріңізде  болса,  оның  алғашқы  үлгісі  Ертедегі 

Шығыста, ұлы қытай ойшылы Лао-Цзы (б.з.д. VI ғасыр) шығармашы-

лығында туған. Оның көзқарастарына сәйкес, Әлем – бейберекетсіздік 

емес, ол белгілі бір заңдарға бағынады. Ол заңдар көруге де, естуге де 

361

болмайтын,  бірақ  барлық  жерде  көзге  көрінбей  өмір  сүретін,  дүниені 

билейтін Аспан заңдары. Оларды танып білу мүмкін емес. Ол – ДаО 

заңдары.

Әдебиетте негізі бойынша еуроцентристік болып табылатын, яғни 

әлемнің  бастапқы  бейнелері  Батыс  топырағында,  нақты  айтқанда, 

антикалық Грекияда пайда болған дейтін ұстанымның расталатынын 

өкінішпен айтуға тура келеді. Алайда ондай көзқарас, біздің сеніміміз 

бойынша,  негізсіз  болып  табылады.  Уәж  келтіріп  көрейік.  Мысалы, 

«Пифагор  алғаш  рет  қолданысқа  «космос»  (ғарыш)  ұғымын  енгізді 

және  оның  құрылымы  сандардың  арақатынасы  арқылы  айқындалады 

деп  санады»,  –  дейтін  тұжырым  айтылады  (қараңыз:  С.А.Лебедев. 

Философия науки. – М.: Академический проект, 2006. – 581-бет). кос-

мос орын тіліне, – жалпы, басқа тілдерге де, – әлем, ғалам, үйлесім, 

заңдылық  деп  аударылады.  Ал  енді  өзімізден  сұрап  көрейік:  қандай 

халықтарда  осындар  ұғымдар  тілде  болған  жоқ?  У-Вэй  (үйлесім) 

Лао-Цзының  іліміндегі  негізгілердің  бірі  болмап  па  еді?  Дәл  сон-

дай  демокриттік  «атомға»  жақын  ұғымдарды  қытай  және  үнді  фило-

софияларынан  да  табуға  болады  (ци,  пракрити).  Онда,  жоғарыда 

айтылғандарға  сүйене  отырып,  мынадай  қорытындыға  келуге  бо-

лады:  Шығыста  б.з.д.  VI  ғасырда-ақ  әлем  бейнесінің  қазіргі  заманғы 

астрофизикалық  көзқарастарға  жақын  табиғи-философиялық  үлгісі 

құрылған.

Енді  Ертедегі  Грекияға  қысқаша  саяхат  жасап  қайтайық.  Милет 

қаласында пайда болған алғашқы филсофиялық мектеп «аРХені», яғни 

әлемнің түпнегізін іздеумен айналысты. Оған біз төмендегі ойшылдар-

ды: Фалесті, анаксименді, анаксимандрды жатқызамыз. Түпнегізді 

Пифагор, Гераклит және басқалары да іздеді. Олардың ұлылығы, сірә, 

әлемді мифологиялық тұрғыда түсінуді қанағат тұтпауда, оның негізін 

өз ақылдарымен түсінуге әрекет жасауда жатса керек. Бүгінгі күні де 

ғалымдар әлемнің негізінде жатқан бастапқы құрылымды іздестірумен 

бас  қатырып  жатқан  жоқ  па?  Өкінішке  қарай,  ондай  ізденістер  әзірге 

оң нәтижелерге жеткізе қойған жоқ. «ұлы Мәртебелі Табиғат» ең терең 

құпияларын ерекше мұқият жасырып келеді.

Элеядан шыққан парменид әлемнің өзіндік бейнесін жасау жолын-

да дерексіз ойлаудың ең биік шыңдарына көтеріле алған ойшыл бол-

ды. Ойшыл шынайы әлемді: ол – жалғыз, мәңгі, жетілген, өзгермейді, 

материалдық  қоспасы  жоқ  деп  ойлау  арқылы  танып  білуге  болады 

деп  дәлелдеуге  тырысты.  Біздің  алдымызда  көсіліп  жатқан  сезімдік 

болмыс  туралы  айтсақ,  ол  материалдық,  жетілмеген,  уақытша  бо-

362

лып  саналады.  Әлемнің  ондай  бейнесі  кейіннен  Платонның  «идеялар 

әлемінен»  бастап,  ортағасырлық  ойшылдардың  теологиялық  доктри-

наларына дейін, философияның кейінгі дамуына зор ықпал етті.

Ертедегі  гректердің  табиғи-философиялық  идеяларын  қарай  оты-

рып, ой алыбы Демокритті айналып өту мүмкін емес. Оның ойынша, 

әлемнің негізінде адамның көзіне көрінбейтін сансыз ұсақ бөлшектер –

атомдар  жатыр.  Әлемде  атомдардан  және  бос  кеңістіктерден  басқа 

ештеңе  жоқ.  Бос  кеңістікке  құлай  отырып,  атомдар  бір-бірлерімен 

ұстасып,  табиғат  денесін  құрайды.  Олай  болса,  әлемде  барлығы 

да  қажеттіліктер  бойынша  іске  асады,  ешқандай  да  ерік  еркіндігі 

жоқ,  барлығы  да  атомдардың  қозғалысына  бағынған.  Оның  әлемді 

түсінудегі атомдық тұжырымдамасы – ғалымдар XX ғасырдың басына 

дейін басшылыққа алып келген үлгі болды. 

Ұлы Платон ғылымға өз «идеялар әлемін» енгізді. Шынайы әлем 

идеялардың  ең  бір  жетілген  әлемі  болғандықтан,  оның  ешқандай 

материалдық  қоспалары  жоқ.  Ал  біздің  әлеміміз  идеялар  әлемінің 

солғын  көшірмесі  ғана,  өйткені  Демиург  –  Құдай-ұста  идеялар 

әлемінің  үлгілері  бойынша  инертті  материядан  табиғат  заттарын 

қалыптастырады. Жаратылған нәрсе қашанда Жаратушы деңгейіне, ал 

көшірме тұпнұсқаға жете бермейді. Сөйтіп, екі әлем өмір сүретін бо-

лып шықты: дара, мәңгі, үйлесімге, әсемдікке, тәртіпке толы идеялар 

әлемі,  сонымен  бірге  жетілмеген,  өтпелі,  қашанда  әлдебір  өзгерістер 

болып жататын, әлденелер жоғалып, бірдеңелер пайда болып жататын 

материалдық әлем...

Әлемнің  платондық  бейнесі  ғылымның,  бәрінен  бұрын,  филосо-

фияның кейінгі дамуына үлкен ықпал етті. Ойшылдың ұлылығы оның 

алғаш  рет  әлемдік  философияда  аса  маңызды:  түсініктер  (идеялар) 

мен  заттың  өзінің  толық  сәйкеспейтіні  туралы  мәселені  көтергені 

болып табылады.

Шындығында,  тарих  алаңында  әрекет  ететін  кез  келген  ғұламаға, 

ұлы  адамға  қарап,  оның  тұлғасын  адам  ұғымымен  салыстырып 

көріңіз. К.Маркс: «Адамға тән нәрсенің барлығы да маған жат емес», – 

деп  тектен-тек  айтпаса  керек.  Алайда  адам  –  ұғымның  өзін  түсінуге 

ұмтылып, өне бойы жетілумен болатын тірі тіршілік иесі, бірақ соған 

жетпеген соң, болмыссыздыққа кетеді. Оның қасіретті тағдыры осын-

да. Қашанда ол іске асырмаған, жетпеген бірдеңе қалады...

Антика дәуірінің данышпаны Аристотель Платонның оған қымбат 

екенін, бірақ шындықтың одан да қымбатырақ екенін айтып, оның екі 

әлемін  қабылдамайды.  Әлемнің  бастапқы  бастауы,  түпнегізі  –  біздің 

363

алдымызда созылып жатқан нақты өмір. Алайда нақты өмірдегі заттың 

сыртқы жағы, оның көрінуі, ал оның ар жағында оның ішкі мәні бар. 

Үнділік  ойшыл  және  ақын  Р.Тагор  айтқандай,  бір  немесе  басқа  затты 

оп-оңай түсінуге болады, бірақ оның ішкі мәнін түсіну ұзақ уақытты 

қажет етеді.

Бұл қарама-қайшылықты шешу үшін, Аристотель екі кітап жазады. 

Бірі – «Физика», екіншісі – «метафизика». Біріншісінде ол барлығы 

өзгеретін,  бір  күйден  екіншісіне  ауысатын,  табиғатта  болып  жата-

тын  үдерістерді,  іс-әрекеттерді  зерттесе,  ал  екіншісінде  өзгермейтін, 

жоғарғы себептеріне, яғни заттардың мәңгі, орнықты негіздемелеріне 

талдау жасады.

Осы екі әлемді ұштастыру үшін, ол философияға: мүмкіндік және 

шындық  (болмыс)  дейтін  екі  санатты  енгізді.  Инертті,  өз-өзімен 

өмір  сүретін,  бейберекет  күйдегі  мәңгілік  материя  бар-жоғы  әлемнің 

мүмкіндігі  болып  саналады.  Формаға  ие  болып  қана  ол  шындыққа, 

біздің  зерттейтін  нысанамызға  айналады.  Форма  заттың  ішкі  энте-

лехиясын,  оның  мақсат-міндетін,  қазіргі  терминдермен  айтқанда,  – 

заттың ішкі бағдарламасын жасайды.

Әлемге  осындай  көзқарас  гилеоморфизм  (грекше  «hyle»  –  ма-

терия,  «morphe»  –  форма)  деп  аталады.  Формаға  ие  болған  материя 

енді  бейберекетсіздік  емес,  –  ол  алдымызда  жатқан  нақтылық,  заңға 

сәйкестігі, тәртібі, үйлесімділігі бар әлем.

Бірақ бұл жерде біз өзгеше күрделі мәселеге тап боламыз. Егер ма-

терия  өз-өзімен  мәңгі  өмір  сүрсе,  онда  форма  қайдан  шықты?  Басқа 

жауап  таппаған  соң,  Аристотель:  «Барлық  формалардың  формасы  – 

Құдай»,  –  дейді.  Ал  онымен  мәселенің  өзі,  әлбетте,  күн  тәртібінен 

алынбайды ғой.

Ертедегі  гректер  әлемнің  түпқазығын  Жер  деп  санайды.  Ондай 

көзқарас дүниеге геоцентрлік көзқарас деп аталады. Аристарх Самос-

ский ғана әлемнің түпқазығын Күн деп санайтынын білдірді. Алайда 

антика заманында ол қолдау таппады. Қайта өрлеу дәуірінде ғана оның 

идеяларына Н.Коперник жаңа серпін берді.

2.  механистік  үлгі.  Аристотельдің  әлемге  қатысты  жоғарыда 

аталған  көзқарастары  тарихта  екі  мыңжылдық  бойы  сақталды.  Хрис-

тиан философтары (Ф.Аквинский және басқалары) оларды Құдай бол-

мысын  дәлелдеу  мақсатында  пайдаланды.  Мәңгілік  аясында  Құдай 

ғана бар, ОЛ – Шындық, Жақсылық, Әсемдік, ал жаратылған Табиғат 

әртүрлі  мүмкіндіктермен  толтырылған  болмыс  болып  табылады. 

Табиғаттың  кез  келген  заттары  мен  құбылыстарының  бұл  дүниеге 

364

келуі де, келмеуі де мүмкін еді. Олардың барлығы да өтпелі, кездейсоқ 

және жетілмеген. Ортағасырлық философтар осылай ойлады.

Ал  енді  өз-өзін  сарқып  бітірген  феодализмнің  орнына  Қайта 

өрлеу дәуірі келді, капиталистік қатынастардың негіздері қалана бас-

тады.  Теңізде  жүзу,  сауда-саттық  қарқынды  дамыды.  Теңіздер  мен 

мұхиттарда  алысқа  жүзуді  жүзеге  асыру  үшін,  астрономиялық 

білімдерді  жетілдіру  қажеттігі  туды.  Әлемнің  жаңа  ғылыми  бейнесін 

жасау қажет болды.

Н.Кузанский,  Н.Коперник  Қайта  өрлеу  дәуірінің  алдына  қойылған 

міндеттерді  сәтті  шешіп  берді.  «Аспан  денелеріне  жүгіну  туралы» 

еңбегінде  Н.Коперник  әлемнің  гелиоцентрлік  бейнесін  негіздеді. 

Әлбетте,  оның  көзқарасы  Аристотельдің  де,  бүкіл  ортағасырлық 

философияның  да  пікіріне  қайшы  келді.  «Ғаламның  ортасы  жоқ,  ол 

сансыз мүмкіндіктермен толтырылған», – деп мәлімдеді Н.Кузанский.

Қайта  өрлеу  дәуірінің  тамаша  ойшылы  Дж.Бруно  Н.Коперниктің 

идеяларын ары қарай дамытты. Ол ортасы жоқ шексіз Ғалам идеясын 

алға  тартты,  оны  Құдай  мен  Ғаламның  ұқсастығымен  негіздеді.  Бар 

Ғаламға  адамдар  қоныстанған,  ол  өмірге  толған,  ал  біздің  Күніміз  – 

Ғаламның  сансыз  жұлдыздарының  бірі  ғана.  Қазіргі  заман  адамына 

жақын осындай идеяларды Дж.Бруно жария етті. Ол адамзат тарихын-

да өз идеялары үшін жанын қиған азғантайлардың бірі болды.

Қайта өрлеудің шынайы алыбы өз perspicilium – телескопы арқы-

лы  тауларды,  Айдағы  шұңқырларды,  Юпитер  серіктерін,  Сатурн 

шеңберін көрген, тіпті Күн бетіндегі дақтарды тапқан Галилео Галилей 

болды.  Құс  жолы  іс  жүзінде  жұлдыздардың  шоғыры  болып  шықты. 

Бұл жаңалықтар оның замандастарына «Үлкен жарылыс теориясының» 

біздің  заманымыздағыдай  үлкен  әсері  болды.  Білімдердің  бұл  тұтас 

қорын Жаңа дәуірге Қайта өрлеу дәуірі берді.

Ғылымның  міндеті  Табиғат  заңдарын  ашу  ғана  емес,  –  соны-

мен  қатар  болып  жатқан  құбылыстардың  себептерін  анықтау.  Жаңа 

дәуірде Р.Декарт осылай деп санады. Әлем – Құдайдың жаратушылық 

құдіретінің  көмегімен  жасалған  өзгеше  күрделі  машина  (machine 

mundi).  Өмірдің  өзі  ойшылдарды  осындай  идеяларды  тудыруға 

итермеледі.  Капитализм  адамдарды  басыбайлылықтан  құтқарып, 

қоғамның өндіргіш күштерінің дамуына жол ашты. Ал ол үшін, қоғам 

мүдделерінде  пайдалану  мақсатында  табиғат  құбылыстарын  зерттеу, 

олардың  заңдарын  ашу  қажет  болды.  Механикалық  заңдарды  пай-

даланатын  әртүрлі  машиналар  мен  құрал-жабдықтар  пайда  болды, 

олар,  өз  кезегінде,  механиканың  қуатты  дамуына  жеткізді.  Материя 

365

қозғалысының  механикалық  формаларын  математикалық  жолмен  си-

паттау мүмкіндіктері ашылды. Сондықтан да Р.Декарт физиканың кез 

келген саласының негізінде математика жатуға тиіс екенін жариялады.

Р.Декарт  әлемнің  негізінде  бір-біріне  тәуелсіз  екі  бастаманың: 

бір  жағынан,  кеңістікте  созылған  материалдық  денелер  (res  extansa), 

екінші  жағынан,  кеңістікте  орны  жоқ  ойлау  (res  cogitans)  жатқанын 

мойындайды. 

әлемнің  біршама  бүтін  механистік  бейнесі  И.Ньютонның  күш- 

жігер  салуымен  құрылды.  Оны  ол  «Табиғи  философияның  матема-

тикалық  бастаулары»  деп  аталатын  еңбегінде  негіздеді.  Өз  зерттеу-

лерінде  ол  «Hypoteses  non  fingo»  («Ғылыми  болжамдар  ойлап  тап-

паймын»)  ұстанымына  сүйеніп,  сол  арқылы  Р.Декарттың  әдістемелік 

қағидаларына  қарсы  шықты.  Егер  Р.Декарт  тудырған  әлем  бейне-

сінің  негізінде  ғылыми  болжамдар  жатса,  онда  И.Ньютонның 

негіздемелерінде тәжірибелік жолмен негізделген тұжырымдар жатты. 

Сөйтіп, XVIII ғасырда әлемнің механистік бейнесі толық қалыптасып 

болды және оны ғылыми қауымдастық таныды.

Сол заманның ғалымдарына әлемнің механистік бейнесі табиғаттың 

барлық  құпияларын  ашқандай  көрінді.  Көзі  тірісінде-ақ  И.Ньютон  өз 

ұлылығының  даңқын  көрді.  Көпшілік  адамдар  әлем  жүйесін  бір  рет 

қана құруға болатынын айтты, ал оны И.Ньютон істеді. Алайда ондай 

асыра  бағалау  өз-өзін  ақтамады.  Табиғаттың  кейбір  құбылыстарын 

әлемнің  механистік  бейнесінің  үлгілері  негізінде  түсіндіру  мүмкін 

болмады. Мысалы: «Кеңістікте жылу қалай таралады?» – деген сұрақ 

туды. Бұл құбылысты түсіндіру үшін, жылутегі (сутегі, көміртегі деген 

сияқты. – Аудармашы) ұғымы енгізілді. Жылутегі құсап, түпнегіздер – 

электрлік үлкен магниттік құбылыстар танылды.

Алайда  арылаған  сайын  ғылымда  әлемнің  механистік  бейнесін 

қанағат  тұтпау  байқала  бастады,  өйткені  жаңадан  ашылған 

жаңалықтарды,  әсіресе  XIX  ғасырдың  ортасына  қарай  жылу 

динамикасының  қарқынды  дамуына  байланысты  соның  шектерінде 

түсіндіру қиын болды.

Жаңадан ашылған жаңалықтардың ішінде доктор Р.Майердің энер-

гияны  сақтау  заңы  да  бар-тын.  Осы  заңға  сүйеніп,  А.Эддингтон 

жұлдыздардың  жану  себебін  ашатын  теорияны  ұсынды.  Ол  оны 

гравитациялық  қысымнан  көрген.  Тек  XX  ғасырда  жұлдыздар 

қойнауында  болып  жататын,  сол  кезде  протон  гелийге  айналатын 

термоядролық  әрекеттерде  орын  алатын  құбылыстың  шынайы  себебі 

ашылды.

366

Сади  Карно  1824  жылы  термодинамиканың  екінші  бастауы  – 

энтропияның  өсуін,  Ғаламда  ыдырайтынын  ашты.  Соған  сүйене 

отырып,  А.Эддингтон  энтропияның  ғарышта  уақыт  ағымының 

бағытын  анықтайтыны  туралы  идеяны,  ал  Р.Клаузиус  «ғаламның 

жылулық  ажалы»  идеясын  алға  тартты,  өйткені  ғарыштың  бірте-

бірте  термодинамикалық  тепе-теңдігін  орнататын  суынуы  орын 

алады.  Әлемнің  осындай  пессимистік  бейнесі  көптеген  қарама-

қайшылықтарды тудырды.

Кант-Лапластың  Күн  жүйесінің  жаратылуы  туралы  ғылыми  бол-

жамы  пайда  болуымен  қатар,  соған  қатысты  діни  көзқарастарға 

сенімсіздік туа бастады. «Егер әлем мәңгі өмір сүрсе, онда осы уақытқа 

дейін неге термодинамикалық тепе-теңдік орнамаған?», «Егер әлемде 

энтропия үдерісі, барлығының ыдырауы жүріп жатса, онда неге табиғи 

өмірде  термодинамиканың  екінші  бастауына  қарсы  бағытталған 

күрделендіру, өсу жүріп жатыр?» – деген әбден орынды, әділ сұрақтар 

туды. Бұл сұрақтар XIX ғасыр ғалымдарының бас ауруына айналды. 

Олар XX ғасырдың екінші жартысында ғана шешімдерін тапты.

Дж.Максвелль ашқан электр-магниттік үдерістер заңы да дәл солай 

бірқатар қиын сұрақтарды туғызды. Бәрінен бұрын, қандай түпнегіздің 

электр-магнит  толқындарын  тарататыны  жайындағы  сұрақтың  жа-

уабы  маңызды  болды.  Ғалымдар  Аристотельдің  эфир  туралы  идея-

сын  жандандыруға  мәжбүр  болды,  бірақ  ол  үшін  эфирдің  өзара  бір-

бірін  теріске  шығаратын  сипаттамасы  болуы  керек  еді:  бір  жағынан, 

ол  өзгеше  қатты  болуға  тиіс,  өйткені  толқынның  жылдамдығы  өте 

жоғары, екінші жағынан, ол кеңістікте жылжитын орасан үлкен ғарыш 

нысандарына кедергі келтірмеуге тиіс.

Бұл  эфир  жайындағы  ғылыми  болжамның  шынайылын  тексеруді 

қажет  етті,  ал  оны  А.Майкельсон  іске  асырды.  Ол  1887  жылы  Жер-

ге  бойлай  және  көлденең  жіберілген  сәулелердің  интерферометрлік 

салыстырылуын  жүргізді  және  қозғалыссыз  эфир  теорияларынан 

шығатын  нәтижелердің  расталмайтыны  туралы  қорытынды  жасады. 

Сөйтіп,  ұзақ  2000  жылдық  өмір  сүрген  тарихы  бар  эфир  ұғымы  кел-

меске кетті.

Термодинамика және электр-магнетизм заңдарының ішінен кезінде 

қара  денеден  бөлінетін  жылудың  қысқа  толқынды  болатыны  туралы 

қорытынды  жасалды.  Алайда  зерттеу  нәтижелері  олардың  керісінше 

екенін  дәлелдеді.  Теориялық  жетістіктер  мен  нақты  тәжірибелік 

деректердің  арасындағы  қарама-қайшылықтар  «ультракүлгін  апат-

тар» деген ат иеленді. Бұл мәселенің шешімі XX ғасырдың алғашқы 

жылдары табыла бастады. Осының бәрі әлемнің механистік бейнесіне 

367

елеулі,  түзетуге  келмейтін  зиян  келтірді.  Ол  бірте-бірте  сарқылып 

бітті.

3.  әлемнің қазіргі заманғы синергетикалық көпқырлы бейне-

сіне  өту.  XX  ғасырдың  ең  соңында  (14.12.1900  ж.)  М.Планк  электр-

магниттік сәулелердің қоршаған ортада біртіндеп емес, топ-топ болып, 

үздік-үздік таралатыны туралы ғылыми болжам ұсынды. Сәулелердің 

топтарын  ол  квант  деп  атады.  E  =  hy  формуласының  ашылуы  да  – 

соның  еңбегі.  Мұнда:  (h)  –  М.Планк  ашқан  табиғи  констант,  ал  (y)  – 

энергия шығаратын нақты дене тербелістерінің жиілігі. Нәтижесінде, 

кванттық  механиканың  пайда  болуының  негізі  қаланды,  ал  1900 

жылғы желтоқсанның 14-і атомдық физиканың туған күні саналады.

Э.Резерфорд 1911 жылы Күн жүйесін үлгілейтін өзінің планетарлық 

атом теориясын құрды. Атомның ортасына оның ядросы орналасады, 

ал оның айналасында әрқайсысы өз орбитасында жылжитын электрон-

дар жүреді. Ядроның заряды – оң, электрондардікі – теріс.

Э.Резерфорд  гравитация  күшінің  орнына  электр  энергиясын  ала-

ды.  Атом  ядросының  электр  зарядтары  Менделеев  кестесінде  алатын 

орнына қарай анықталады. Соған сәйкес, электрондар ядроны айнала 

қозғалады, яғни тұтастай алынған ядро – бейтарап. Бір қарағанда, бұл 

үлгі  қызықты  болып  көрінеді,  бірақ  ол  электродинамика  заңдарына 

қайшы келді.

Бұл  қайшылықты  шешу  мақсатында  Н.Бор  1913  жылы  кванттық 

теорияны негізге алып, атомның жаңа теориясын құрды. Ол кезде ол 

маңызды екі қағидаға сүйенді:

а)  әрбір атомның бірнеше орнықты электрондық орбитасы бар, со-

лар бойынша айналғанда, электрон энергия шығармайды;

ә)  электрон бір орбитадан екіншісіне өткенде, энергия шығарылады 

және қабылданады.

Н.Бордың  теориясы  бір  протоннан  және  бір  электроннан  тұратын 

сутегі атомының қызметін түсіндіре алғанмен, одан күрделірек атом-

дар  қызметін  түсіндіре  алмады.  Көп  ұзамай,  кванттық  теорияның 

өркендеуі бұл мәселені де шешті. Оның себебі электронның толқындық 

табиғатында жатты.

Электронның  толқындық  қасиетін  зерттеу  ғалымдарды  таңғал-

дырды:  электрондық  толқын  10-8  дәреже  см  құрайды,  ал  толқынды 

атомның өзінің көлемімен салыстыруға болады. Мәселе өз орбитасын-

да айналу үшін кез келген белгілі жүйелердегі бөлшектің бар жүйенің 

көлемінен  көп  есе  кіші  болуға  тиіс  екендігінде  жатыр.  Мысалы,  егер 

Жердің көлемін алып қарап, оны Күнмен салыстырсақ, онда оның одан 

миллион  есе  кіші  екенін  көреміз.  Сонымен,  электронды  кеңістіктегі 

368

әлдебір  нүкте  деп  қарау  мүмкін  емес  екен:  оның  ішкі  құрылымы 

бар  және  ол  жағдайға  қарай  өзгеріп  тұрады.  Ал  бүгінгі  күні  ғылым 

электронның құрылымы туралы ештеңе айта алмайды.

А.Эйнштейн  алғашқылардың  бірі  болып  М.Планк  идеясын 

қабылдады және соның  негізінде өзінің  салыстырмалылық теория-

сын  құрды.  Ол  М.Планк  идеяларын  Күн  сәулелерін  зерттеуде  пайда-

ланды  және  электр-магниттік  сәулелердің  де  кванттық  табиғаты  бар 

екені туралы қорытынды жасап, оларды фотондар деп атады. Сөйтіп, 

Күн  сәулелері  жаңбыр  құсап,  жерге  топ-топ  болып  түседі  екен.  Ал 

сәулелердің әртүрлі түстердегі реңктеріне келсек, олар энергия заряд-

тары бойынша ажыратылатын кванттар болып шықты.

Бірақ, екінші жағынан, кезінде Х.Гюйгенс интерференция және диф-

ракция  бойынша  тәжірибелер  жүргізу  арқылы  жарықтың  толқындық 

табиғатын  дәлелдеген.  Сөйтіп,  Күн  сәулелерінің  ішқі  қайшылығы 

анықталған:  бір  жағынан,  олар  кванттар,  бөлшектер  болса,  екінші 

жағынан, толқындар екен. Бұны сол заманғы физиканың ұлы жетіс-

тіктерінің бірі деп санауға болады.

Француз физигі Луи де Броль жоғарыда аталған идеяларды қолдап, 

сәулелер  мен  жай  бөлшектер  ғана  емес,  сонымен  қатар,  тұтастай 

алғанда, Ғаламның барлық денелерінің корпускулярлық табиғаты бо-

латыны  туралы  қорытынды  жасады.  Әдебиетте  ол  корпускулярлық-

толқындық дуализм деп аталады. 

Бір  нәрсе  айқын  болды:  әлемнің  механистік  бейнесі  арқылы 

жүктеу/скачать 2,22 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: