беріпсіз.  Қазір  жазып  бітіргенім  ж оқ.  Бітіргеннен  кейін

Шоқанмен  тұтас  болған  белгілі  манасшылар  -   Келдібек, 
Н азар,  Телтай,  Балық.  Булардың  барлығы  да  Ыстықкөл 
төңірегінде  жасаған  манасшылар.  Әйтеуір  осылардың  біреуінен 
жазып алғаны күмәнсіз. Жырдың сәулетті түріне, шалқыта айтқан 
маңғаз сөзіне қарағанда, бул жырды Шоқан бір улы манасшыдан 
жазып  алса  керек.  Сонда  кімнен?
Бу сауалға да туңғыш  әрі түпкілікті х&уапты академик Әлкей 
Марғұлан  берді.  Ол  кісінің  айтуынша,  Шоқанға  “Манасты"  Назар 
жырау жаздырған Ғалымның дәлед  болжамдары мүлтіксіз.  Егер 
кеңірек  танысам  деушілер  болса  “Шоқан  және  “Манао”  деп 
аталатын  монографиядан  оқып  алуына  болады. 
1
Стол  үстінде  ашылып  жатқан  хатқа  көзім  түсіп  кетті.  Хатты 
жазған  кісі  профессор  К.  Юдахин  Хатта  быпай деп  жазылыпты: 
“Аса  бағалы  еңбегіңіз үшін  сізге  мың да  бір  рахмет!*.
Дүние  жүзіндегі  ең  үлы  эпостардың  бірі  “Манасты”  туңғыш 
рет хатқа түсіріп, жариялағаң  сөйтіп,  манастану іліміне із салған 
қазақ ғалымы Шоқан болса, Совет дәуірінде сол ілімді негіздегең 
тағы  да  қазақ  ғалымдары  Мухтар  Әуезов  пен  Әлкей  Марғүлан 
екендігін  әр  уақытта  мақтанышпен  айта  аламыз.  Бул  -   ғылыми 
орта әлдеқашан  мойындаған  ақиқат та әрі  қуанышты  шындық.
***
Ес білгелі үнемі ізденіс үстінде келе жатқан ғалымның жарты 
ғасыр  ішіндегі  сан-салалы  табыстарын  баяндап,  түгел  жеткізу 
мүмкін  емес.  Сондықтан да  сол  қыруар еңбекті жинақтап айтуға 
тура  келеді. 
' 
ШШ
Академик  Марғулан  Қазақстан  мәдениеті  тарихының  үш 
саласын  бірдей  үзақ  жылдар  бойы  түпкілікті  әрі  жемісті  зерттеп 
келеді. 
й
Біріншісі -  мүсін тастар,  ежелгі жәдігерлер;
Екіншісі  -   ежелгі  миф  аңыздар;  Орхон  жырлары,  “Манас", 
“Алпамыс”,' “Қорқыт”,  “Оғыз-наме”,  “Қозы  Көрпеш  -   Баян  сулу” 
тәрізді  байырғы  эпикалық  муралар;
Үшіншісі -  сәулет өнері,  қалалар тарихы.
Булардың әдепкісі -  40,  екіншісі -  70,  ал соңғысы -  60 баспа 
табақ еңбектен турады екен Бүған Шоқаң Абай, Жаяу Муса, Ақан

сері,  Тәттімбет  жайындағы  20  баспа  табақ  еңбекті  қоссаңыз, 
академик  Марғұланда  әлі жарияланбаған  қаншама  қымбат  мұра
жатқанын  аңғару қиын емес.
Әлкей  Хақанулы  қазақ  өнерінің  сирек  кездесетін,  ешкім 
білмейтін  неше түрлі  қымбат үлгілерінің ескі  сурет-альбомын да 
дайындап  отыр.  Біреуі  -   революцияға  дейінгі,  екіншісі  -
революциядан  кейінгі  кезеңді  бейнелейді.
Мүның  бәрін  де  ғалым  экспедицияларда  жүргенде  үзақ 
жылдар  бойы,  аса  үқыптылықпен  жинаған.  Бүл  альбомдардан 
ежелгі эпостарымыз  шабытпен жырлаған  қорамсақ,  сүңгі,  найза, 
көбе,  жебе,  айбалта  тәрізді  қару-жарақтардың,  ою-өрнектердің, 
былғарыдан  істелген  әшекейлі  жиһаз-бүйымдардың  не  бір 
сымбатты,  айшықты  үлгілерін  көруге  болады.  Зер  салып 
қарасаң,  әрбір  сурет  өз  алдына  түнып  түрған  жырдай,  ерекше 
эсер қалдырады. ІУІәдениеттің осындай озық үлгілеріне мән беріп, 
оларды ғылыми түсініктемелерден жабдықтап, түрлі-түсті альбом 
етіп  шығару  -   бүл  да  кезек  күттірмейтін  міндет.  Ондай 
альбомдардың  өнер  тарихын  танытатын  рухани  қазына  әрі 
тамаша  ғылыми  мүра  болып  шығатыны  анық.
Әлкей  Хақанүлы  қазір  қола  дәуіріндегі  Беғазы  мәдениетін 
жан-жақты  сипаттайтын  отыз  баспа  табақтай  еңбегін  жазып, 
аяқтау  үстінде.  Бүл  бүрынырақ  жарыққа  шыққан  “Орталық 
Қазақстанның  ежелгі  мәдениеті” деп  аталатын  тамаша  еңбектің
екінші  томы  болмақшы.
Осы  кітабын  аяқтасымен  ғалым,  қазақ  сөз  енерінің  тарихы 
жайындағы  еңбектерін  жүйелеуге  кіріспек.
Осының бәрі айтуға ғана жеңід ғылым үшін бұл аз дүние емес.
Біз  ғалымнан  соңғы  мәселе  төңірегіндегі  ойларын  таратып 
айтып  беруді  өтіндік.  Әлағаңдай  білімпаз  ғалымды  тыңдай 
бергенге  не  жетсін,  жібектей  майда,  қоңыр  даусымен  сыр 
қазынасын аша береді,  мен  үлгергенімше жаза  бердім.
Заманымыздың V-VI ғасырларынан бергі жерде Қазақстанда 
отырықшылық  етек  ала  бастайды.  Жетісу,  Сыр  бойындағы  топ- 
топ  қалаларды  сырттан  келіп  ешкім  салып  бермегең  оны  осы 
өңірлердегі  түрғылықты  халықтың  өзі  салған.
133

Қала  мәдениетінің  көркеюі  Қараханид дәуіріне  келеді,  Айша 
бибі  мавзолейі -  соның ғажап  үлгілерінің бірі.
Мүсің сәулдет өнерімен қатар бүл өңірлерде жыр, эпос ерекше 
дамиды.  Қазаққа  қолмен  мүсін,  сәулет жасаудан гөрі заманының 
елеулі оқиғасың белгілі батырларын жырлау әлдеқайда оңай еді. 
Ертегілер, мифтер, эпикалық үзінділер, тіпті, көшпелі ғүң сақ, үйсін 
замандарынан  бері  белгілі  екені  мәлім.  Мүны  Прийск,  Менандра 
Земархтар талай тамсанып жазғак
Академик  Н.  Веселовский  тәрізді  ірі  ғалымдар  гундерде 
үйлену,  жерлеу  салтымен  байланысты  жосын-жора  (обрядовые) 
поэзия болды деп өте дүрыс айтқак Мифтің ол кездегі түрлерінен 
Ақ  Көбек,  Қүла  Мерген,  Ер  Төстіктерді  атауға  болады.  Бүлар 
табиғаты  жағынан  көбінесе  эпосқа  келіңкірейді.  Қазақтың  жыр- 
ертегілеріндегі жалғыз көзді дәудің де тегін сол ежелгі мифтерден 
іздеу  керек. 
Ц
Ежелгі  жазбаларға  қарағанда,  қазақтың  жыраулық  өнері, 
түспалдап  естіртуі,  жоқтауы,  мадақ  жыры  сол  кездің  өзінде-ақ 
үлкен  сатыда  болғак 
і
Кем еңгер  көсеміміз  В .И .  Ленин  халық  ертегілерімен 
танысқаннан кейінгі  Бонч-Бруевичпен бір әңгімесінде:  “Шіркін-ай, 
зерттесе қандай материалдар, елдігі, тарихы түнып тұр ғой” демеп 
пе еді? Ленин бағалаған ертегілерде халқымыздың ой-санасының 
ең  әдепкі  адымдары  бар.  Халық  болған  жерде  өлең-жыр  сөзсіз 
болғаң бірақ сол қай сыпатта болды -  осылардың бәрін анықтау, 
тиянақтау -  ғылымның  ісі. 
Щ
Әрбір заманды зерттеп тану үшін үлкен дайындық керек. Мен 
өзім  көздің  майын  тауысып,  сарғайып  істегенді  жөн  көремік  Кезі 
шалғанды  білгішсініп  айқайлап  шыға  келетіндерді  үнатпаймын, 
ғылым  олай  жасалмайды. 
¥І
Ендігі бір сөз қазақ әдебиеті тарихын жүйелеумен байланысты 
болмақ.
Қазақ әдебиеті тарихының қазіргі жүйесін ғылыми,  әрі  әбден 
жетілген дегі айту қиык Әдебиет тарихын халық тарихымен тығыз 
байланыста,  бірегей  түтастықта  алып  зерттеген  дұрыс.
Әдебиетіміздің ескі тарихы жаңа аяқтанған бота секілді, жаңа 
ғана  аяқтанып  келеді.  Халық  бір  кездерде  жасаған  әдебиет 
үлгілерін  тарих түкпірінен  аршу  керек.

Ескі  Русь  пен  бергі  орыс  мәдениетінің  арасына  орыс  халқы 
тас  қамал  қоймаған.  Олар  әуелі  ескі  мәдениетті  зерттеп,  сосын 
оған  бергі  үлгілерді  қосып,  бүкіл  әлемге  орыс халқының  байтақ, 
кең мәдениетің енер тарихын -  біртүтас үлы мәдениетін танытты. 
Біз үлгі  алатың  біз үстанатын  өнеге жолы,  міне,  осы.
Келешекте қазақ әдебиетінің тарихы темендегіше жүйеленгені 
шындыққа  жақынырақ  болады:
1.  Ерте  замандағы  көшпелі  тайпалар  (сақ,  ғұн,  үйсін)
әдебиеті.
2.  Түрік дәуірінің әдебиеті.  Бүл түста эпикалық шығармалар 
жоғары  сатыға  жетті.  Бүл  дәуірден  Орхон  ескерткіштері, 
"Оғызнаме”,  “Алпамыс”,  “Қорқыт”,  “Қозы  Керпеш  -   Баян  сүлу” 
тәрізді  әлемге  әйгілі  жыр-дастандарды  атауға  болады.
Фараби, Жауһари шыққан жерден ақын да шыққан. Жетісуда, 
сырда,  Таласта  ақын-жыраулар  өте  көп  болған.  Әлбетте,  мүны
да  айқындау  керек.
3.  Осыған  іліктес  әдебиетті  Алтын  Орда  дәуірінің  әдебиеті 
демей,  Қыпшақ әдебиеті деген ж ек  бүл XI-XIV ғасырлар арасын 
қамтиды.
Плано  Карпини  Сырдағы  ең  мықты  тіл  қыпшақ  тілі  деп  өте 
орынды  айтқан  ғой.  XII  ғасырға  дейін  оғыз-қыпшақ  тілінің  қатар 
дамығаны  рас,  бірақ  оғыздар  Хорасанға  көшкеннен  бастап 
Жетісудан Еділге дейінгі аралықта таза қыпшақ тілі дамыған  Бүл 
жайында  Қыпшақ  дәуірінің  білгірі  Ананияз  Зайнчковскийдің
еңбектерін  көбірек  қарау  керек  болады.
XV  ғасырға  дейінгі  осы  аталған  әдеби  кезеңдер  мен  әдеби 
мүралардың дені  түркі  халықтарына  ортақ  болып  келеді,  ал  XVI 
ғасырдан  бастап  қазақтың тел  әдебиеті  қанаттанады.
Ғапым  сағатына  қарады:
- 
Бүгінгі  әңгімемізді  осымен  доғарсақ  қайтеді,  -  деді. 
Академиктің  онсыз  да  зәру  уақытына  одан  әрі  қиянат  жасауды
біз де жөнсіз деп  білдік.
Қағаздарымды  жинастырып  болғанымша,  ғалым  қолына 
қаламын  алып,  Беғазы  мәдениеті  жайындағы  екінші  кітаптың 
соңғы  беттерін жазуға  қайта  кірісіп  кетті.
135

Мен  киініп  тысқа  шықтым.  Аслан  айдай  ашық.  Жердің  бетін 
аппақ ұлпа қар жапқан. 
|
Ғылымның  кең  сарайын  аралап,  салауатты  кеңесінен 
шыққандай,  әлгі байтақ әңгіменің әсеріне келемін.
I
1972 ж.

Қалижан Бекқхожин,
акын
ҒҰЛАМА
Кім екен жоқ іздеген ақша  қырдан 
ізінде адырлар  көп  ақтарылған 
Мелшиген  Ұлытаудың  обалары, 
Шығармай  сырды  терең  қатпарынан
Жапан ғой  асыр болған  ығыр жаудан, 
Замандар жазығынан  шүғыл  ауған. 
Жиһанкез сол  адам жүр жоғын  іздеп, 
Зілзала,  жер  астынан  шыңыраудан.
Ол  солай  көп тінтеді  қу даланы,
Іздейді дауыл  жапқан  күм  қаланы 
Тот басқан  бақыр тапса,  жер түбінең 
Алтынға  кенелгедей  қуанады.
Шебердей  сарай  қүрған  сынықтардан. 
Жаңғыртты  ол  күмбездерді  үмыт  қалған. 
Екшелеп  ертегінің  жүмбақтарың 
Шешкен  ол  талай  сырды  түйықталған.
Тұлдырдай  түйін  іздеп  көне түздең 
Жортады  баяғылар  кезген  ізбең 
Тарихшы  имараттан  ізде оны,
Сарғайған сызбаларға  көзін  сүзген.
Баяндап  батырлады,  алмас  қырлы, 
Зершіл ол ашқан  ердей  алғаш таңды. 
Шоқанның жарды  соққан толқын  ойың 
Саралап  бүгінгімен  жапғастырды.
137

Басы  да  күмбезіндөй  парасаттың 
Білігі-алауындай  зор  ошақтың
Урпақка-баба  түкті  шежіре  од 
Таратқан  тарауларын  көне  шақтың,
Бұл  күндө  ойы  биік ел  ағасьі, 
Халқымның  мурагері-ғүламасы. 
Жая  бер  тамырыңды  тереңдерге, 
Ғылымның  бәйтерегі,  гүл  ағашы.
1984 ж.
138

Дәнел  Әлкейқызы  МАРҒҮЛАН 
Ә.Х. Мареүлан атындаәы халықаралық
қордың вице-президенті
ЭКЕ  АРМАНЫ
Әкем  күніне  16-18  сағат  жұмыс  істейтін.  Кейде  сағат  таңғы 
4-терде ұйқыдан оянып қарасаң, жазу үстелінде отыратын. “Папа, 
сен қашан демаласың”, - десем: “Ой, жаным, қазір, қазір жатамын”, - 
дейді. Тағы бір екі сағатган кейін қарасаң, әлі шүқшиып отырғаны.
Ол  кісі  бала  сияқты  ақкөңіл,  аңқау  болатын.  Папама 
“Халықтар достығы  ордені”  берілетін  болды.  Ол  туралы  жарлық
та шықты.  Бір күні  мағак
-  Данед  айналайын,  анау  маған  орден  берем  деп  айтты  ғой
бір уақыт.
1 
-  Иә.
-  Сен  алдың  ба?
-  Маған  бермейді  ғой.  Сені  шақырады,  салтанатты  түрде
өздері береді,  - дейді;
Содан мен үйде болмаған бір күні Жоғарғы Кеңестің хатшысы
шақыртыпты.  Үйге  келгеннен  кейін:  “О,  маған  орден  берді,  - деп
балаша  мәз  болғаны  бар.
Әрдайым  өмірден  түйгендерін,  ақылын  айтып  отыратын.
Қулық-сұмдығы  жоқ,  ашық  адам  болатын.  Үйге  қонақ  келгенде 
де  негізгі  әңгімесі  қазақ  туралы.  Бірде:  “Сүлулықты  ең  жақсы 
түсінетін екі халық бар.  Олар қазақтар мен француздар”,  - дегені 
есімде.  Халқын  жанындай  жақсы  көретін.  Бір  қызық  мінезі  -  
қонақтармен де көп отырмайтык  Ад сендер отыра беріңдер, мен 
шамалы демалайын”, - деп өз бөлмесіне кіріп кететін. Әр уақытын
үнемдеп  пайдаланғанды  жақсы  керуші  еді.
Өмірінің соңғы күндерінде қатты қиналып жүрді. Оныңжанына
батқан  ауруы  емес,  жарияланбаған  еңбектерінің  тағдыры  еді.
Өле-өлгенше ол кісі өзінің 12 томдығын шығаруды армандап кетті.
1998 ж.
139

Кем ал  АҚЫШЕВ,
тарих еылымының докторы, археолог,
Карл  БАЙПАҚОЩ,
тарих еылымының докторы
ҚАЗАҚ  АРХЕОЛОГИЯСЫ  ҒЫЛЫМЫНЫҢ  АТАСЫ
Tipi  болса,  1994  жылдың  мамыр  айында  академик  Элкей 
Хақанүлы Марғүлан 90 жасқа толатын еді. Бірақ жазмыш үкімімен 
1985  жылдың  12-қаңтары нда  сан  салалы  шығармашылық 
жоспар,  жұмыс  жөніндегі  таусылмас  ойлар  үстіндегі  Әлекең 
дүниеден  өтті. 
щ
Ә.  Марғүлан  1904 жылдың 11 -мамырында Ақбет болысының 
2-ауылында  (қазіргі  Павлодар  облысы,  Баянауыл  ауданы) 
дүниеге келеді.  1920 жылы ол  Павлодардағы  мұғалімдер курсын 
бітіріп, мектепте сабақ береді. Ал 1921 жылы Семейдің педагогика 
техникумына  түсіп,  1925  жылы  оны  үздік бітіріп  шығады. 
J
Сол жылы болашақ ғалым Ленинград институтының әдебиет 
факультетіне  оқуға  түседі.  Онымен  бір  мезгілде  Ленинградтың 
Өнер  тарихы  университеті  мен  институтындағы  профессорлар
B.В.  Бартольдтің,  С.Ф.  Ольденбургтың,  И.Ю.  Крачковскийдің, 
Н .Я . 
Маррды ң, 
А .Н . 
Самойловичтің, 
В.В. 
Стувенің, 
Б.Я. Владимирцевтің, И.И. Мещаниновтың лекцияларын тыңдайды.
Институтты  тәмәмдаған  соң  Ә.  Марғүлан  Қазақ  АСС-ының 
Халық  ағарту  комитетінде  жүмыс  істейді.  ал  1931  жылы 
Ленинградтағы  Мемлекеттік  материалдық  мәдениет  тарихы 
академиясының  аспирантурасына  түсіп,  А.Ю.  Якубовский  мен
C.Ф.  Ольденбургтың жетекшілігімен Түркістанның археологиясы, 
тарихы,  өнер тарихына  маманданады. 
9
Ә.  Марғүлан  1936-38  жылдары  материалдық  мәдениет 
тарихы институтында ғылыми қызметкер, ал  1938 жылдан  КСРО 
Ғылым  Академиясы  Қазақ  филиалының  қызметкері  болып 
істейді. Осыдан бастап оның барлық шығармашылық емірі КСРО 
ғылым  Академиясының  Қазақ  филиалымен  (кейіннен  ҚазССР 
Ғылым  Академиясымен)  байланысты  болады.  Ол  ҚазССР
140

Ғылым  Академ и ясы  Ш.  Уәлиханов  атындағы  тарих,  археология 
және  этнография  институтының  1941-1946  жылдары  тарих 
секторың 1946-1951 жылдары археология секторын, ал 1958-1976 
жылдары  этнография  бөлімін  басқарады.
1943  жылы  Ә.  Марғұлан  “Историческое  значение  ярлыков  и 
пайцзе”  деген  тақырыпта  тарих  ғылымының  кандидаттығың  ал
1945  жылы  “Қазақ  халқының  эпикалық  аңыздары”  деген 
тақырыпта  филология  ғылымының докторлығын  зор абыроймен 
қорғап  шығады.  Ол  1946  жылдан  Қазақ  ССР  Ғылым 
Академиясының корреспондент мүшесі,  1958 жылдан академигі, 
ал  1960 жылдан  профессоры  атағын  алады.
Ә.  Марғұлан  кең  ауқымды  ғалым  еді.  Ол  археологиялық 
ескерткіштердің, сәулет енерінің тарихын зерттеуге қомақты үлес 
қосты.  Ол  тарихшы -өнер  зерттеуш і,  этнограф,  филолог, 
фольклоршы  ретінде  қазақтар  мен  Орта  Азия  халықтарының
тарихын  зерттеуге  мол  еңбек  сіңірді.
Әйткенмен, 
көптеген 
шығармашылық 
үмтылыс, 
қызығушылықтарының  ішінде  ең  алғашқы  ғылыми  еңбекерінен 
бастап Әлкей Хақанүлы  ынты-шынтысымен берілген, өзінің бүкіл 
саналы  ғүмырын  арнаған  ғылым  саласы  бар  еді.  Ол  -   ежелгі 
тарих  пен  археология.  1991  жылы  Қазақстан  Республикасы 
Улттық  Ғылым  академиясы нда  археология  институты 
қүрылғанда оған  көрнекті ғалым  есімі ете лайықты  берілген.
Ғұлама  ғалымның  археологияға  қызығушылығы  жәй  ғана 
әуестік  емес,  мәні  мейлінше  тереңде  жатыр.  Әлкей  Хақанүлы 
ертедегі  және  орта  ғасырдағы  жазба  деректерді  аса  жетік 
білгендіктең  онда  қазақ женіндегі  мәлімет тым  аз болғандықтан, 
ол  осынау  тарихи  әділетсіздіктің,  олқылықтың  орнын  тек  қана 
археологиялық  ізденістер  толтырар  деп  шешті.  Дәл  осындай 
байлам жасаған Ш. Уәлиханов өз заманында, кейіннен Қ. Сәтпаев 
археологиямен айналысуға бет бүрған еді.  Ә.  Марғүлан олардың
лайықты  ізбасарына  айналды.
Оның  ғылыми  ізденіс  сапарлары  студенттік  шағында-ақ
басталды.  1926-1927  жылдары  Әлекең  академик  А.Е.  Ферсман 
мен  профессор  С.И.  Руденконың  басшылығымен  КСРО  Ғылым
141

академиясының  Қазақстан  және  Алтай  экспедицияларына
қатысты. 
I
Әлкей  Хақанұлының  жеке  басының  тартымдылығы,  қазақ 
халқының  тілін,  түрмысын  және  әдет-ғүрпын  жақсы  білуі 
экспедиция  жүмысының  сәтті  жүруіне  үлкен  эсер  етті  деп  еске 
алады  А.С.  Руденко.  Ә.  Хақанүлы  бос  уақытында  қазақтардың
ән-күй  және  ауыз  әдебиеті  шығармашылығы,  қолөнері, 
генеологиясы мен ру-тайпалық қүрамы жөнінде мәлімет жинайды. 
Ол деректерін жинақтап, ғылыми мақапа ретінде “Адайлар” (1927), 
“Наймандар”  (1930) деген  атпен  бастырды. 
•
Қазақ  ССР  Ғылым  академиясы  ашылған  соң  Ә.  Марғұлан 
Орталы қ 
Қазақстанды  
зерттеген 
археологиялық 
экспедицияларды  басқарады.  Бұл  экспедициялар  арқылы 
Сарыарқадағы  кене  мүраларды  50  жылға  таяу  уақыт  үзіліссіз 
зерттеумен  шүғылданады.
Тайпалардың кешіп-қонуы мен мәдениеттерінің өзара әсерің 
сондай-ақ ескерткіштердің жекелеген түрлерінің таралу аумағын 
анықтау үшін Ембі мен Сағыз өзендерінің алабы, шығыста -  Ертіс, 
Қалба, Нарымныңжоғары сағасы, Атбасар даласы мен Көкшетау 
бектері,  тіпті  Сарысу,  Шу,  Талас  өзендерінің  төменгі  ағысы  мен 
Қаратаудың  солтүстік  беткейі  зерттеу  нысанасына  алынды.
Ә.  Марғүлан  жұмысы  тек  қана  орасан  мол  территориялық 
ауданды  қамтуымен  ғана  емес,  сондай-ақ  зерттеген  жәдігерлігі 
кең  хронологиялық диапозонымен  ерекшеленеді. 
Я
Экспедиция 
мүшелері 
мыңдаған 
археологиялық 
ескерткіштерді  тауып,  зерттеп,  жүздеген  мүраларды  қазады. 
Олардың  арасында  неолит  және  энеолит  дәуірінің  қонысы  да, 
андроновтық және  Беғазы-Дәндібай  мәдениеттерінің елді  мекені 
мен  молалары  да,  б.з.д.  VII-I  ғасырларда  көмілген  мүліктер  де, 
б.з.  V-VIII  ғасырларындағы  қорғандар  да,  жартастағы  жазбалар 
мен  балбалдар да  ежелгі  керуен  жолдары да,  басқа да  көптеген
көне  мүралар бар. 
‘Ш
Дешті  Қыпшақ  даласындағы  отырықшылық  мәдениетті 
іздестіру  мен  зерттеу  арқылы  ғылымда  жаңалық  ашылды. 
Қаратаудың солтүстік беткейінен (Тарсатөбе,  Баба-Ата,  Құмкент, 
Шолақ Қорғаң  Саудакент, Ақсүмбе қалашықтары) дамыған қала
142

I
мәдениетінің 
қалдықтары 
табылып, 
зерттелді. 
Бұл 
қалашыцтардың  арасынан  Қумкент  пен  Саудакент  ғана  жазба 
нусқаларда  кездеседі.  Қала  мәдениетінің  елді  мекең  керуен- 
сарай,  қала,  суландыру  жүйесі  секілді  қалдықтары  Қаратаудың 
солтүстік  далаларынан,  даладағы  көгалды  алқап  пен  сарысу, 
Кеңгір өзендерінің алабынаң Ұлытаудың таулы қыраты мен Нура 
өзенінің төменгі сағасынан табылады. Осындай қала мәдениетінің 
ескерткіштері  Бетпақдаланың  батысы  мен  солтүстік  бөлігінен 
табылып,  қазылады.
Бетпақдала  шөліндегі  моладағы  күмбез,  қоршау,  сәулет 
ескерткіштері (пирамида тәріздес тас қорғандар),  мазар, сондай- 
ақ қоныстар  мен тастағы  бейнелерді  қазу мен  қалпына  келтіруге 
көп  мәне  беріледі.  Атақты  Беғазы  моласындағы  тақталы 
қоршауды  қазу  нәтижесі  де  ғылыми  жаңалық  болып  табылады.
Әлекеңнің  Орталық  Қазақстандағы  алғашқы  жылғы  зерттеу 
нәтижелерінің өзі-ақ ғылымда  қалыптасқан  тужырымға  енгізілді. 
Бурын  отырықшылық  мәдениет  және  қалалық  еркениет 
Сырдария,  Талас  езендерінің  алабында,  Шу  езенінің  жоғары 
ағысында  ғана  таралған деп  есептеліп  келген  еді.  Бірақ  зерттеу 
нәтижесінде  Қазақстандағы   кешпенді  және  отырықшы 
тұрғындардың,  мал  шаруашылығы  мен  егін  шаруашылығының 
тығыз  байланыста  болғандығы  женінде  жаңа  мәліметтер 
табылады.  Бул  зерттеу  нәтижесінде  “Ежелгі  Қазақстан  құрылыс 
өнері мен қалалары тарихынан” деген монография жазылып, 1951
жылы  баспа  бетін  көреді.
Бұл еңбекте кене қалаларды жазбаша деректермен үйлестіре 
зерттеу  женіндегі  материал  жинақталып  және  жүйеленіп  қана 
қоймаған,  сонымен  қатар  осынау  күрделі  мәселені  зерттеудің 
жолдары  қарастырылған.  Мүнда  Әлекең Сыр бойындағы  қуатты 
мәдени  орталық  әрі  қазақ  жерінде  қалалық  еркениеттің 
қалыптасуына үлкен эсер еткен Отырарды зерттеу ісіне кеп кеңіл 
беледі.  70-80  жылдары  Отырар  орнын  қазып,  бірқатар  қүнды 
монографиялар дүниеге  келгенде ғалымның  кептеген  идеялары 
іске  асты.  Сондай-ақ,  Ә.  Марғүлан  -   қала  мен  даланың  езара 
әсерін,  қазақтардың  этногенезі,  кешпенділердің  мемлекеттігі
мәселелерін алғаш қозғаған ғалым.
143

Қазақтың шығу тегін іздегенде қыпшақтар аса маңызды орын  . 
алатынына  нық  сенген  ғалым  бұл  күрделі  мәселеге  қатты  көңіл 
бөліп  отырды. 
■ »  1
Ғалымның ортағасыр және шығыстану тарихы, филология мен 
фольклор,  этнография,  археология  жэне  топонимика  іспетті 
ғылым  салаларынан  жан-жақты  хабардарлығы  оған  қыпшақ 
мәселесін  мейлінше  кең ауқымда  әрі  кешенді түрде қарастыруға 
мүмкіндік  берді.  Оның  бұл  салада  жақсы  нәтижеге  жетуі  заңды  ! 
қүбылыс  еді.
Орталық  Қазақстанға  барған  археологиялық экспедицияның 
басты  мақсаттарының  бірі  ортағасырдағы  қыпшақтардың 
материалдық  мәдениетінің  археологиялық  объектілерін  ашып, 
ғылыми айналымға енгізу болды. Қыпшақтардың тарихы жөнінде 
Ә. Марғүланның іргелі монографиялық зерттеу қалдыра алмағаны  <
 
өкінішті-ақ.  Әйткенмен  ғалымның бұл  саладағы  тындырғанының 
өзі  ғылымға  қосылған  мол  үлес.
Ә.  М арғүлан  қы пш ақтар  көшпелі  түрмыс  құра  жүріп,
көпсалалы  шаруашылықпен  шүғылданған,  олар  мал  да  бақты, 
егін  де  салды,  аң  аулап,  кен  де  қорытты,  саудамен,  басқа  да 
әрқилы  кәсіппен  айналысты  деген  қорытындыға  келді. 
Қыпшақтардың  сауда-экономикалық  және  мәдени-этникалық 
байланыстарын  ғалым  әрқилы  аспектіде  қарастырған
Белгілі  бір  ақи қатқа  үмтылғанда  жазба  деректер  мен 
археологиялық  нүсқаларды  бір  мезетте  пайдалана білу қабілеті, 
ойының  ауқымдылығы  Ә.  Марғүланның  қыпшақ  міселесінің 
бірнеше  саласында  тамаша  әрі  мейлінше  дәлелді  түжырымдар 
жасауына  мүмкіндік  береді.  Мысалы,  қазіргі  Қазақстанның 
оңтүстік-батыс  далаларынан  жүзі  бүркеулі  қыпшақ  әйелінің  тас 
бейнесінің 
табылуы 
біздің 
заманымыздың 
екінші 
мыңжылдығының  басында  Дешті  Қыпшаққа  енген  ісләм  дінінің 
әсері деген  пікірді Әлекең бірінші болып айтты.  Өйткені  ісләм діні 
бойынша  әйелдер  пәрәнжімен  (бет  пердемен)  жүзін  жасырып 
жүруге  тиіс  еді.  Сырдарияның  солтүстік  аудандарында  бет-жүзі 
бейнеленбеген  балбалдар  ж асау  дәстүрінің  болғандығын 

жүктеу/скачать 13,81 Mb.