Б 63(5К) ■f 94 Jew шттшш f t

Әлкей  аға  өмірінің  бірнеше  жылын  улы  ғалым  Шоқан 
Шыңғысулы Уәлиханов мурасын тауып, жинап, жүйелеп, зерттеу 
f  ісін басқарып, үлкен-үлкен бес бом етіп 1961 -1972 жылдары Қазақ 
Ғылым  Академиясының  «Ғылым»  баспасынан  шығартқаны 
белгілі.  Халық  қуана  қарсы  алды.  Әрбір томын  қызыға  оқимыз, 
білмейтің толығырақ білгіміз келетін деректер, мәліметтер сүрап, 
Әлкей-ағаға жиі сурақтар да беретінбіз.  Қыруар материалды бір 
бас  қалай  сыйғызатынына  таң  қалып,  өзімізше  білгенімізді 
толықтырып  мәз-мейрам  кездер де болушы  еді.
Бірде  Ш.Ш.Уәлиханов томдарының  филологияға қатысты 
жақтарынан  бірер  мәлімет  бойынша  анықтамалар  сурап  едім, 
Әлкей аға маған «Шакеш, сен Шоқанның мурасының филология 
жағын арнайы  зерттесейші,  монография жазсайшы.  Оның орыс 
әдебиеті,  шетел  әдебиетімен  байланысын  докторлық 
диссертацияда  біраз  зерттепсің  ғой,  соны  кеңейтіп,  арнайы  екі 
кітап  етіп  шығарсаң,  1985  жылы  болатын  Шоқанның  туғанына 
150 жылдық тойына қымбат сыйлық болар еді» - деп кеңес берді. 
Ол  1979 жылдың соңы  мен  1980 жылдың басы  еді.
Әлкей  аға  менің  докторлық  диссертациямды  да  оқып, 
қорғағанда сөйлеген. Әлкей ағаның ақылымен Шоқан Шыңғысұлы 
Уәлихановтың  бай  мұрасының  әдебиетке,  тілге  қатысты 
қырларын  арнайы  зерттеуге  кірістім.  Бул  тақырыптар  қатты 
қызықтырды, зерттеу процесінде өзім ағадан кеңес алып турдым.
Сонымең  «Ш.Ш.  Уәлиханов -  филолог»  - атты  монография 
машинкамен  500 бет,  «Чокан  Валиханов  и  русская литература» 
атты  ғылыми  еңбектерім  300  бет  жазылып,  1993  жылы  дайын 
болды.  Әлкей  аға  оқып,  аздаған  ескертпелер  айтты  да  жоғары 
бағалады.  Ш.Ш.  Уәлихановтың  туғанына  1985  жылы  150  жыл 
толуына  бул еңбектер басылып  шығар деген  Әлкей  ағаның ойы 
да,  менің үмітім де себебі  белгісіз,  үнсіз  кедергілерге үшырады, 
бұл  дайын  еңбектер  тиісті  талқылаулардан  өтіп,  бірі  -   «Шоқан 
Уәлиханов  -   филолог»  еңбегім  «Ғылым»  баспасына,  екіншісі 
«Чокан  Валиханов  и  русская  литература»  Қазақстанның 
«Жазушы» баспасына тапсырылғанмен арман қарай жылжымай 
қойды.  Ш.Ш.Уәлихановтың  150  жылдық  тойына  бірнеше  ай 
қапғанда  1985 жылдың  15 январынде  Әлкей  аға дүниеден  етті.
75

Ол  кісінің  өлімі  мен  үшін  Ғазиз  Имантайұлы  Сәтбаевтың  1937 
жылы  үсталып  ж оқ  болуынан,  жалғыз  туған  ағам  Малеш 
Қанышүлы  Сәтбаев  14  жасында  1940  жылы  дүниеден  өтуінең 
1964 жылы әкем -  Қаныш Имантайүлы мәңгілікке көз жүмғаннан 
кейінгі  өте  ауыр  қаза,  дүние  қопарылғандай  кездер  болды. 
Ә сіресе,  шешем  Шәрипа  Смағұлқызы  қатты  қайғырды. 
. 
Академиктер Әбікен Бектүров пен Әлкей Хақанүлы  Марғүлан ол 
! 
кісіні ерекше жақсы көруші еді, аса қүрметтейтің «жеңеше» дейтің 
! 
екеуі  де  Шәрипаны  Сәтбай  атаның  ауылына,  Имантай  атаның 
келіні,  Қаныш  Имантайұлының  зайыбы  болып  келген  күннен 
білетін..
Сонымең  Әлкей ағаның кеңесімен жазылған екі зерттеуімнің 
жарық  көруін  ол  кісі  көре  алмады.  1986  жылы  жағдай  өзгеруге 
байланысты  жабық  кедергілер  сөйіле  бастады,  «Ғылым»  мен 
«Жазушы»  баспаларында  жатып  қалған  қолжазба  зерттеулерім 
1987 жылы бірінен соң бірі екі кітап «Шоқан Уәлиханов - филолог», 
«Чокан  Валиханов  и  русская  литература»  - жарық  көрді.  Соңғы 
аталған  кітапты  «Светлой  памяти  академика  АН  КазССР
А.Х.  Маргулана  посвящаю»  -  деп  арнадым.  Осы  екі  кітап  үшін 
маған  Қазақстан  Республикасы Ұлттық Ғылым Академиясының 
Ш.Ш.Уәлиханов  атындағы  бірінші  сыйлық  берілді. 
Ж
Әлкей  ағаның  шуақты  шапағатының  тағы  бір  көрінісі  еске 
түседі.  Бірде  итальян  саяхатшысы  Плано  Карпини  сонау  XIII 
ғасырға қазақ жері арқылы да Монғолияға барғаны, «Монғолияға 
саясат» кітабында  аз да болса қазақ жері, кейбір рулары туралы 
да  деректерін  Мәскеуде  аспирантурада  оқып  жүргенде  жазып 
алғанмын  да,  көбін  қалдырып  кеткенмік  Сондағы  бір  деректер 
енді  керек болып  қалып,  Апматы  кітапханаларынан  сол  кітапты 
іздеп таба алмай шаршағаным бар. 
- I B
Дәуде  болса  сол  кітап  Әлкей  ағаның  кітапханасында  бар 
шығар  деп  сол  кісіге  телефон  соқты м .  Әлкей  аға  бай 
кітапханасына кез келген адамды жібергісі келмейтің «кейбіреулер 
кітапты  аладЬі  да  орнына  қоймайды,  іздегенде  таба  алмай  әуре 
боласың немесе кір, май қолдарымен үстап, кірлетеді» - дейтін де 
бізді  сыйлағандықтан,  әрі  туыс  болғандықтан  рүқсат  ететін, 
бірдене  сұрасаң  бірден  толық  әңгемелеп,  қатысы  бар  кітапты
76

бірдөн  тауып,  бетіне  дейін  ашып,  оқып  беретін.  «Бәрін  қалай 
есіңізге сақтайсыз?» - деп тан  қалатынбыз.
Жанағы кітапты сүрап өдім, Әлкей аға «әрине, ол кітап менде 
бар,  оның  қай  жері  саған  керек  болып  қалды?»  -  деді.  Мен: 
«наймандардың монғолдармен қарсыласқан жері» - дедім. Ол кісі: 
«кітаптың  ол  жөрі  расында  қызық,  мен  сен  келгенше  тауып, 
қағазға бөттврін белгілеп қояйын» - деді.  Екөуміз Плано Карпини 
кітабының  бірсыпыра  жерін  оқып,  одан  үйге  алып  пайдаланған 
едім.
Әлкей  ағамен  сөйлесу,  әңгімелесу  өте  қызық  та  әрі  үлкен 
сабақ  болушы  еді,  бір  деректің  шетін  шығарып  қойсаңыз,  не 
түсінбегеніңді  сүрасаң  болды,  ол  кісі  жалықпай  арман  қарай 
жалғыстырып, толып жатқан басқа да  байланысты мәліметтерді 
айтатынды.
Бірде  қонақта  Әлкей  аға  Едіге  туралы  әңгемелер  айтып 
отырды.  Арасында  «Әлкей  аға,  осы  бавар  солдаты  Иогани 
Шильдбергер  «Саяхат»  кітабында  Едігемен  бірге  Сібірге 
аттанғандардың  қатарында  болғанын  да  жазады.  Ол  қалай 
Едігенің  қасында,  жасақта,  қолында  болған?  Академик 
Алексеевтің  жазуынша  Шильбергердің  кітабы  «Peise  виск»  - 
«Саяхат  кітабы»  1500-нші  жылға  дейін  терт  рет,  XVI-XVIII  - 
ғасырларда  онбір  рет басылыпты»  - дедім.
Әлкей  аға  сәл  ғана  жымыйып  қойып,  сүраққа  байланысты 
деректерді есіне түсіргенше сәл кідіріп, үндемей отырды да есіне 
түсіргеніне езіне езі риза болғандай қозғалып қойып, «ол бір  қызық 
та  асыл  кездер  ғой,  Иоганн  кейін  жазып  қалдырмағанда  біраз 
деректер  жоқ  болып  кететін  еді.  Европа  адамдары  деректер 
сақтауға  мұқият қарайтыны бізге  де пайдасын тигізді ғой» - деп 
бір  қойды да, одан әрі әңгіме жалғастырды. «Иоганн Шильдбергер 
16  жасынан  бастап,  30  жыл  бойы  осы  Азия  елдерінде  түтқын 
ретінде  емірін  еткізген  ғой.  Европа  адамдары  балалары  14-16 
жасқа келгенде ез бетімен күн керсің емірге үйренсін дейтін әдеті 
бойынша,  шамасы,  Иоганн да  өз  бетімен  бір  әскери дворянның 
үйіне  қару,  қоржын  тасуға  орналасыпты.  Ол  дворянин  венгер 
королі  Сигизмунд  әскері  қатарында  түріктермен  соғысқа 
қатынасады.  1396  жылы  әлгі  бала  түтқындармен  бірге  түрік
77

жағына  қолға түседі,  бірнеше рет  қашып  қутылулары  нәтижесіз
өтеді. 
ЩШ  н
Амал жоқ, тұтқындар оның ішінде Иоганн түрік әскерлерімен 
бірге  жүргенде,  1402  жылғы  Ангар  соғысында  түріктерді  Ақсақ 
Темір жаулап алғанда енді солармен бірге түтқындалады.
Ақсақ Темір  1405 жылы өлген соң,  оның баласы  Шахрухтың 
ол  кезде  Шахрух  Герат  билеушісі  қолында  болады.  Шахрух 
Иоганнды  қүл  ретінде  өзінің  ағасы  Мираңиаққа  сыйға  тартады. 
Алтын  Орда  билеушісі  болуға  дәмелі  адам  қуғындалып, 
паналауда  болатын  Енді  паналаушыны  Алтын  Орданың  әмірі, 
ақылшысы,  қолбасшысы  Едіге елге қайтсын деген соң Әбубекір 
оған  600  салтатты  әскер  қосып,  қайтарады,  солардың  ішінде 
жаңағы  айтқан  Иоганн  Шильдбергер  тағы  үш  христианин 
түтқындар да болады. Иоганн Едіге жасақтарының арасына келуі 
содан» - деп ұзақ әңгімені аяқталды.
«Иоганның еліне қайтқан соңғы өмірін білмеймің оның жазған 
кітабын мен Ленинградта жүргенде оқығаным бар.  Шакеш, - мені 
туысқандар осылай айтатын, - сен де сонда оқыған шығарсың» -
деді. 
І
Әлкей  ағадай  асқар  адамдар  қазіргі  заманда  сирек,  көбейе 
түсетін  кездер  болса  -   ғанибет.  Әлкей  аға  Хақанүлы 
Марғүланның туғанына 90 жыл толу мерекесі қүтты болсың елге 
бақыт-береке  дарысын!

Есмаәамбет  ЫСМАИЛОВ, 
филология гылымдарының докторы
ҒАСЫРЛАР  СЫРЛАРЫ
Ғылымның  қамалы  әрқашан  берік,  оны  алғыр  білімнің, 
қажырлы  еңбектің  адамы  ғана  жеңіп  алады.  Қазақстандағы 
қоғамдық ғылымның қамалын алысқан еңбек батыры Қазақ ССР 
Ғылым академиясының академигі Әлкөй Хақанұлы Марғүланның 
жасы  алпысқа,  ғылым  жолындағы  қызмет  істегеніне  40  жыл 
толды.
Әлекеңнің ғылымдық, творчестволық өрістері алуан салады, 
қызықты да. Арқадағы сұлу жердің бірі Баянауылдың бөктерінде, 
Шідерті  өзенінің  бойында  туып-өскен,  сол  сүлу  мекендегі 
әншілердің өнерпаздық дәстүрінде алғаш эстетикалық талғамын 
оятқан Әлкей елде бастауыш көлемде білім алады да, 1925 жылы 
Семейдің  педагогикалық  техникумын  бітіреді.  Осы  техникумда 
оқыған  кезінен  бастап  оның  әралуан  өнер  саласына  ынтасы, 
қабілеті  анық  байқалады...  Апғыр,  зейінді  Әлкей  көп  оқиды,  көп 
тоқиды,  көп  ізденіп,  көп толқиды да.  Біресе өзінің уған жеріндегі 
талай  көріп,  сөздерінен терең сырлы  эсер алған  Сүлтанмахмүт, 
Мәшһүр-Жүсіп,  Жаяу  Мұса  сияқты  жүйрік  ақын  болғысы  келіп 
бүрын-соңды  классик  жазушылардың  шығармаларын  қызыға 
оқып,  лирикалық  өлеңдер,  очерк,  мақалалар  жазады.  Ол 
жазғандарының кейбірі Семейде шығатын газеттерде басылады. 
Поэзиямен,  ойын-сауық,  музыка  дүниесімен  әуестену  жастық 
дәуреннің  жарқ  етпе  бір  сәулесі  ретінде  жоғалып  кетпей,  кейін 
езінің халық әдебиетің сәулет енерін тереңірек түсінуіне алғашқы 
басқыш  сияқты  болады.
1925-1938  жылдар  арасында  Ленинградтағы  Шығыстану 
институтында  оқыды,  одан  кейін  СССР Ғылым Академиясының 
заттық  мәдениет  институтының  аспиранты,  қызметкері  болуы 
Әлекеңнің  ғылым  майданына  мықты  да  жігерлі  шабытпен 
араласуына жол  ашады.
Оның  үстіне  Әлкей  Ленинград  дәуірінде  әлемге  еңбегі  мен 
даңқы әйгілі білімпаздардың шәкірті болып оқыды, тәрбиеленді.
79

Академиктер: В.В. Бартольд, С.Ф. Ольденбург, А.Н. Самойлович,
В.В.  Струве,  И.И.  Мещанинов,  профессорлар:  С.Е.  Малов,
В.М.  Жирмунский,  Е.Э,  Бертельс,  С.И.  Руденко,  тағы басқалары 
Әлекеңнің  білімпаздық  жолдағы  устаздары  еді. 
Щ |
Классикалық Шығыс тану ғылымының дәстүрінде білім алып, 
қалыптасу Әлкейдің әралуан салалы енердің түйіскен тетігін жете,  j 
тереңдей  білуіне  мүмкіндік  берді.  Кең  байтақ  Қазақстан  жері 
ертедегі материалдық мәдениеттің ескерткіштеріне мейлінше бай. 
Ерте  замандағы  қалалардың,  қорған,  сарайлардың,  суландыру 
жүйелерінің қалдықтары бірде жер бетінде сақталса, ал көпшілігі 
жер астына көміліп жоғалған. Мүның барлығын жан-жақты зерттеп 
ашу  үшін  бір  ғана  тарихшы  болуы  жеткіліксіз  еді,  оларды 
археологиялық жолмен де,  сәулет өнері  (архитектура),  құрылыс 
техникасы  түрғысынан  да,  халықтың  ауыз  екі  аңыз  әңгіме, 
жырларымен байланыс түрғысынан да, жау таңбаларды ажырату 
түрғысынан  да  жан-жақты  түтастықта  алып  зерттеу  мақсатын 
Әлкей  жете  түсінеді. 
Я
Осы мақсатты іске асыру ниетімен Әлкей 20-жылдардың орта 
кезінде  проф ессор  С.И.  Руденконың  басшылығымен 
Қазақстанны ң  күнбатысы  мен  күншығыс  аудандарын 
археологиялық,  этнографиялық,  антропологиялық  тұрғыдан 
зерттейтін экскусияға қатынасады. Осы сапарында ол Қазақстан 
жеріндегі тайпа рулардың ертедегі тарихи, заттық мәдениетін ғана 
емес, әдебиет байлығын да, тіл ерекшелігін де зерттеуге кіріседі.  ; 
Адайлар  мен  наймандардың тарихы,  түрмысы  туралы  алғашқы 
еңбектері  жарияланады.  Осыдан  былай  қарай  Әлекең  қазақ  |  
даласы  мен  Орта  Азиядағы  көне  заман  мәдениетінің  тарихын 
кеңінен қамтып зерттеуге шүғыл да батыл кірісіп 1940 жылдардың 
орта  шенінен бермен бұл ғылымдық саланы өзі басқарып, соңғы  I  
20 жыл бойы қазақ даласын түгел шарлап, жыл сайын әлденеше  I  
экспедициялық  отрядтар  үйымдастырып  шығарады. 
I
Қазақ  даласындағы  мәдениет  мүраларын  археологиялық,  1 
архитектуралық түрғыдан зерттеудің екі түрлі қиындығы бар еді.  I  
Бірі  осы  ғылымның  Қазақстанда  жаңа  ғана  басталған  жастығы  § 
болса,  екіншіден,  Қазақстан  ж еріндегі  архитектуралы қ  |  
мүралардың бұрынғы буржуазияшыл ғалымдар, - басқа жерден -   I
80

Қытайдан,  Ираннан  әкелінген,  жергілікті  халықтың  мәдениет 
тарихына қатынасы шамалы деген көзқарасы орын алып келген- 
ді.  Міне,  Әлекең  археологиялық  ғылым  саласында  да  өзінің 
табанды  да  қажырлы  еңбегінің  және  таусылмас  мол  білімінің 
арқасында осы аталған екі түрлі қиындықтың екеуін де теориялық 
біліммен  де,  экспедициялық  зерттеулердің  материалдарына 
сүйенген практикалықтұрғыдан датолықжеңіп шықты. Қазақстан 
жеріндегі,  атап  айтқанда  Кеңгір,  Сарысу,  Ұлытау,  Қаратау, 
Қарқаралы, Баянауыд Шу, Талас бойларындағы архитектуралық 
ескерткіштері  ертедегі  қалалардың  тарихы  туралы  Әлекеңнің 
зерттеу  еңбектері  тек  республика  көлемінде  ғана  емес, 
бүкілодақтық білімпаздар журтшылығының назарын аударып, зор 
бағасын  алды.
Қазақстан жеріндегі кене заманғы және орта ғасырлық мәдени 
мұраларды  зерттеп  тексерудің  тек  Қазақстан  тарихы  үшін  ғана 
емес, бүкіл советтік тарих ғылымы үшін жаңашылдық сипаты да 
зор  еді.  Әлкейдің  көп  жылғы  зерттеулерінің  нәтижелері  бір 
жағынан  соңғы  25  жылда  жарияланған  мол  салалы 
жұмыстарынан  көрінетін  болса,  солардың ең көлемдісі жақында 
баспаға  үсынылған  “Орталық  Қазақстандағы  ру  тайпалардың 
ертедегі мәдениеті” атты монографиялық еңбегі.
Академик  Марғүлан  Қазақстан  мен  Орта  Азиядағы 
халықтардың ертедегі мәдениетін зерттегенде ондағы аса көрнекті 
қайраткерлердің емірі  мен творчествосына да,  сирек кездесетін 
қол жазба, ауыз әдебиет мұраларына да айрықша назар аударып, 
олардың  тарихын  да  белгілі  бір  ғылымдық  жүйемен  саралап
келед і.
Орта ғасырдағы Орхон Енисей, Ұйғыр ескерткіштерінең Әль- 
Фараби,  Әбу-Ғали-Сина,  Бабыр-Нама,  Оғыз-Нама,  Қорқыт, 
Кероғлы, Асанқайғы, Шәлкез, Мүхамет Хайдардан бастап, Шоқан 
Уәлихановқа  дейін  барлығын  да  сала-саласымен  анықтап 
зерттеп отырып, жолшыбай олар жөнінде бүрын ғылым дүниесіне 
мәлім  емес жаңалықтарды  анықтап  ала  отырып,  соңғы  15 жыл 
бойы  Шоқан  Уәлихановтың  ғылыми-әдеби  мүрасын  игерумен 
шүғылданып келеді. Шоқанды жан-жақты зерттеу Қазақстандағы 
қоғамдық  ғылымның  орталық  проблемамсының  бірі.  Бүл  аса
81

күрделі  жұмысты  да  Марғұлан  алғыр  білімділікпен,  табанды 
еңбегімен  кең  көлемде,  биік  ғылымдық  сатыға  көтере  жүргізіп 
келеді.  Осы  уақы тқа  дейін  ғылым  дүниесіне  мәлім  емес 
Ш оқанның  жаңа  қол  жазбалары,  хаттары,  ғылыми, 
творчестволық, қоғамдық өміріне байланысты қызықты деректер, 
фактілер  табылып  жатыр. 
Щ
Әлекең  қазақ  фольклорын,  қазақты ң  сөз  байлығын 
тексерумен  де  ш ұғылданады.  Қазақ  халқы ны ң  ертедегі 
ж ауы нгерлік  дәстүрі,  X V III-X IX   ғасырлардағы  тарихи 
қозғалыстары, қазақ халқының Россияға қосылуының ізгі ықпалы 
туралы  тарихи  архивті  тексерумен  бірге  олардың  әдебиеттегі 
көрінісі  жөнінде  де  зерттеген  материалдары  ұшын-теңіз.  Ол
Жаяу
филология
қ эпосының
Қазақтың
халықтардың сол замандағы  қоғамдық тарихымен, түрмысымен, 
керкеменерімен  тығыз  байланысты  зерттеу  Әлкей  кетерген
мәселенің
Қа
жырындағы  тарихи  қоғамдық  сарындар"  атты  алғашқы  ғылыми 
зерттеуі осы  кездегі әдебиет тарихы туралы оқулық жасауға көп 
септігін  тигізді.  Әлкейдің  көп  жылғы  зерттеулері  іріктеле,
Қазақ
жырлары”  деген  монографиясымен  аяқталып,  ол  еңбегі  өте 
жоғары  бағаланып,  ф илология  ғылымдарының  докторы 
дәрежесін  алды. 
j
Ертедегі  архитектуралық  ескерткіш терді,  қалалардың 
тарихын,  батырлар  жырын  зерттегенде  Әлекең  эпостық 
поэзияның,  ескерткіш тердің  керкемдік  ерекш елігін  есінен 
шығармайды.  Әлекең  өнер  мен  поэзияның  нәзік  те  қүпия 
сырларын  терең  түсінетін,  эстетикалық  талғамы  күшті  ақын 
жанды адам.  Сондықтан да ол эпос жырларындағы ақындық тіл 
шеберлігіне,  образ  жүйесіне,  композициялық  құрылыстарына, 
сондай-ақ ертедегі сәулет,  мүсін зергерлік өнерлерінің көркемдік,
82

жарастық  (гармониялық),  әшекей  сүлулық  сыр-сипаттарына  да 
айырықша  назар аударып отырады.
Академик Әлкей Марғулан шын мәніндегі ғылымның қажымас 
алып батыры.  Ол өзінің ғылымдық жұмысына үнемі жан-тәнімен 
берілетіндігі сондай,  кейде бұл дүниені ұмытқандай  неге болсын 
нанғыш, бейнебір бала мінезді адамға уқсайды. Әлекең соңғы 30 
жылдан  бері  жақын  араласқан  менің  ұстаз  досымның  бірі. 
Ғылымдық, әдебиеттік творчество жолында үнемі ағалық ақылы 
мен еңбек сүйгіштік мінезі жағынан Әлекеңнің орасан зор ықпалы 
тек  маған  ғана  емес,  мен  сияқты  кептеген  әдебиетші, 
тарихшыларға  мол  болды.  Әлекеңнің  оқығаны  да,  тоқығаны да 
үшан-теңіз.  Қасында жүріп оның кішіпейід үстамды  мінезінен де, 
үшан-теңіз білімінен де көп тыңдап,  көп білім аласың.  Әлекеңнің 
ағалық,  үстаздық  сілтеуімен  әдебиетші,  тарихшы  ғалымдардың 
талайы  өзінің  жаңа  ғылымдық  еңбектерін  ойдағыдай  жазып, 
жемісті  нәтиже беріп жүр.
Ғылым  жолындағы  адад  қажырлы  еңбектің  әділ-таразысы 
әрқашан да уақыт пен емір. Өмір ілгерілеген сайын Әлекең сияқты 
ғылымның қажымас қайраткерінің еңбегі жарқырап жетіле түсіп, 
халықтың,  Коммунистік  партия  мен  үкіметтің  қамқор  қүрметіне 
белене  бермек.
Социалистік  революция  тудырған  аса  көрнекті  совет 
білімпазы  Әлекеңнің  жасы  алпысқа  келгенімен  еңбекке, 
творчествоға  деген  шабыты  баяғы  жастық  шағындай  жалынды 
да жігерлі.  Шабытты  шағыңыздан  айнымаңыз,  Әлеке!

Ханеали Сүйіншәлиев,
еалым
АРХЕОЛОГИЯ ЖӘНЕ ӘДЕБИЕТ
Әрбір өнертанушы,  археолог -  тарихшы болумен бірге білгір 
этнограф, фольклорист болуы тиіс. Себебі халық өзінің басынан 
кешкен  тарихи  кезеңцерді,  ескі  деректерді  ауыз  әдебиеті,  оның 
аңыз әңгімелері мен ертегі-элостары арқылы есінде мәңгі сақтап 
келген. Археология табыстары әлгі есте сақталған ескі аңыздарға 
үштасып  жатса,  шындық  көзі  дәл  ашылады.  Осы  бір  ақиқатты 
терең түсінген әрбір археолог білгір фольклорист болуға да  күш 
салады.  Әлкей  ағаның  фольклорист  болып  қалыптасуына  оны 
интермелеген  мықты  бір  күштің  тетігі  сол  ізгі  мамандықтың 
талабында  сияқты .  Осыдан  қазіргі  Ә лекеңнің  археолог- 
этнографтық  жұмысы  мен  өнер  танытушылық,  фольклористік 
мамандығы қатар жарыса емір сүріп келеді. Бұл мамандықтардың 
негізгісі  қайсысы,  аталған  өнердің  қайсысымен  көбірек 
шүғылданады  ғалым?  Оһы  айыру  қиын.  Ауыз  әдебиетінің  бай 
халықтың  қазынасы  оған  эр  кезде  ой  салып,  ғылыми  терең 
түйіндер  жасауға  көмектесті.  Сондықтан  халық  ауыз  әдебиеті 
үлгілерін  ол  үздіксіз  және  ерекше  қадірлеп,  көңіл  қоя  зерттеп 
келеді.  Бүл  салада  жастарға  ұстаздық  көрсетіп,  алғашқы 
жинақтар құрастырушысы, орта мектеп оқу қүралдарын жасаушы, 
түңғыш оқу құралдарының авторы  ретінде де көрінеді.  «Сәуле», 
«Еңбекші қазақ» беттерінде, «Қазақтар», «Терме» жинақтарында 
өзі  жазған  ауыз  әдебиетінің  кейбір  үлгілерін,  өзінің  тұңғыш 
болжауларын  жариялады.  1940  жылдың  басында  қазақ 
фолькпорынан  орта  мектеп  оқулығын  жазды.  Сөз  боп  отырған 
қазақ  ауыз  әдебиетінің  оқулығында  «фольклор»  деген  сөзде 
ғылыми  анықтама  беріліп,  жер  ж үзілік  ф ольклористика, 
ғылымына  және  сөз  өнері  тарихына  шолулар  жасалды. 
Ф ольклористикада  болып  келген  адамарға  марксизм 
классиктерінің көзқарастары түрғысында түсініктер береді. Қазақ 
ауыз  әдебиеті  үлгілерін  жүйелеп,  оның  әр  аласына  тиісті 
халықтың  шығармаларды  талдайды.  Мысал  өлеңдері,  мақал,
84

і  мәтед  ертегілері,  аңыздары,  жүмбақ,  өтірік  өлең,  эпостық 
1  жырлары топталып зерттеледі. Бүл сияқты оқулық жазумен бірге 
фольклорист Әлекең осы  кезден бастап,  ауыз әдебиетін зерттеу 
j  ісімен  байыпты  айналысып,  әдебиеттің  негізгі  салаларын 
I  тереңірек  қарастырады.  Қазақ  ауыз  әдебиетінің  жеке 
>
  проблемаларын  жүйелеп,  оның  әр  саласында  тиісті  халықтың 
I 
шығармаларды  талдайды.  Мысал  өлеңдері,  мақал,  мәтел, 
ертегілері,  аңыздары,  жүмбақ,  өтірік  өлең,  эпостық  жырлары
І
топталып  зерттеледі.  Бұл  сияқты  оқулы қ  жазумен  бірге 
фольклорист Әлекең осы  кезден бастап, ауыз әдебиетін зерттеу 
ісімен  байыпты  айналысып,  әдебиеттің  негізгі  салаларын 
тереңірек  қарастырады.  Қазақ  ауыз  әдебиетінің  жеке 
проблемаларын  кетеріп,  жаңалықтар  үсынған  терең 
зерттеулерінің бірі, 1939 жылы жазған «Халық жырын туғызудағы 
мотивтер» еңбегі  қазақ аңыз ертегілерің эпостық жырларын кең 
көлемде  терең  зерттеп,  олардың  туу  себептерін  ашуға  алғаш 
і 
қадамдар  жасады.  Осыған  жалғас,  ғалымның,  1940  жылдары 
'!  жазған  «Қазақтың  ерлік  жырларындағы  тарихи  қоғамдық 
! 
сарындар»,  «Қазақ  халқының  ерлік  аңыз  жырлары»,  «Қазақ 
і 
эпосының  өзіндік  характері  мен  оның  тарихқа  қатынасы»,  т.б.
* 
сияқты  маңызды еңбектері ғылымдық, түрғысы жағынан кезінде 
! 
теңдесі  жоқ  түңғыш  зерттеулер.  Әсіресе  «Қазақ  халқының 
1
 
эпикалық  шығармалары»  көлемді  зерттеу,  аса  маңызды 
монография.  Қазақ  фольклористикасы  тарихына  қосылған  зор 
үлес. Бүрыңғы соңды белгісіз болып келген көптеген мәселелерді
I  ашқан ғылыми жаңалық.
Әлкей Марғүланның «Қазақ эпосының ерекшелігі және оның
шығудағы  тарихи  мезгілдері»  атты  зерттеуінің  де  қазақ 
фольклористикасында елеулі орны бар. Үлкен зерттеудің шырын 
” 
сығындысындай  түйінді  пікірлер  ұсынған  мақаладан  алар  эсер
I I   орасан  Әлекеңе  тән  тереңдік  пен  шыбытты  тебіреніс  аталған 
еңбектен  де  айқын  танылған.  Қазақ  эпостарының  тарихи 
шындыққа сай туған ел-жүртымыздың басынан  кешкен үлы күші 
оқиғалардың туындысы, мазмүнға бай, идеясы терең, тақырыбы, 
ерісті  халық  даналығының  айқын  куәсі  дерлік  монумент  екенін 
танытқан.  Халықтың  ертегі,  аңыздар  қазынасын  жинап,

зерттеуден  ғалым  еш  көз  жазған  жоқ.  Ол  әр  тұста  аталмыш 
муралар  тағдырына  тереңдей  түседі.  Қайрыла  қайта  оралып, 
олардың  ашылмаған  сырларына,  үңіліп,  тағы  да  соны  ой  түйіп, 
жаңа  болжауларын  үсынады.  Мысалы,  таяуда  ол  «Ең  ескі 
дәуірдегі  халықтың  аңыздары»  атты  тамаша  жаңа  зерттеуін 
жариялады. Онда «Ер Төстік»,  «Ақкөбек»,  «Қүламерген», т.б. ең 
көне  ертегі  эпикалық  туындылар  талданып,  өте  маңызды 
болжаулар жасалады.  («Жүлдыз»,  1983.‘ №  3). 
^
Таяуда  жарияланған  «Қорқыт  ата  өмірі  мен  әфсаналары» 
(«Жүлдыз», 1983. № 3) да үлкен еңбектің негізгі тараулары есепті. 
Онда  Қорқы т  кітабы  оқиғалары ны ң  қазақ  ақындарымен 
сабақтастығы, Қорқытортасы, өмірі, тарихи шындықтарға қатысы, 
өнерпаздық  қызметтері,  өмір  үшін  күрестері,  ол  туралы  қазақ 
арасында  сақталған  аңыздардың  шындығы  ғылыми  түрғыда 
қарастырылып,  божаудар  жасалады. 
'Щ
Ғалым  қолжазба  ретінде  қазақ арасында көп тараған әдеби 
деректерді,  тасқа  ойылған  көне  таңба  ою  жазбаларды  тауып 
зерттеді.  Ш ежіре-тарих,  қисса-хиқая,  жоқтау-мақтау,  жыр 
дастаңдар  түрінде  сақталған  ескі  ескірткіштерді  көне  әдебиет 
үлгісі  ретінде тануға  жол  ашты.  Халқымыз  кейін  ауызекі  аңызға 
айналдырып кеткен  көптеген сюжеттердің арғы негіздерін тауып, 
оның  жазбаға  да  түскендерін  дәлелдеді.  «Боз  жігіт»,  «Мүңлық- 
Зарлық»,  «Шәкір-Шәкірат»,  «Қаһарман»,  «Боз  торғай»,  «Киік», 
«Кітап өлең» сияқты әлемге әйгілі көне шығармалар сюжеті халық 
ішінде  қолжазба  ретінде  ертеден  тараған.  Мысалы,  «Қорқыт 
күйші» атты зерттеуінде ғалым қазақ халқының күй өнері, қобыз, 
сыбызғы  сияқты  кене  аспаптар тарихына тоқталғак  Қорқыттың 
қобыз  әнерінің  атасы,  аты  аңызға  айналған  заманның  жырауы 
болғанын  атап  көрсетеді.
Ә. Марғүланның кеп те үзақ зерттеген үлкен тақырыбы Асан- 
ата туралы аңыздары туралы тарихи деректер. Асанның аңызға 
айналған  тарихи  түлға  екенің  белгілі  дәуірдің  даңқты  перзенті, 
жырау-философы  болғанын  жақсы  дәлелдеді.  Асан  атынан 
айтылған  толғауларды ң  терең  ойлы,  сергек  сезімді 
дүниетанымдарының  куәсі  екенін  танытты.  Кезінде  емірі  асқақ 
қаһарлы ханды жалын  сезімен  ез ауызына  қаратқаң  сондай-ақ,
86

қан тбпссіз  шешілмес  шиеленіскен дауларда  шешендік  шешімін 
тауып  сөз  бастап,  айтқан  дауды  шешкен  би,  қүтты  қоныс  іздеп 
аласұрған жиһанкез,  халқының  муны  мен  зарын  шертіп,  жарғақ 
құлағы жастық көрмеген, қиялы аспан астын шарлап безек қаққан 
танымсызжаң кезінің қоғам қайраткері, ақылшысы, атақты жырау, 
ақын  жанды  ардагер,  заманның  адал  азаматы  болғаннын
танытты.
Әлемге әйгілі қазақ халқының лиро-эпосы «Қозы Көрпеш-Баян 
сулу» жыры  мен түркі  елдерге ортақ  «Көрұғлы»  сияқты  елімізге 
кең  тараған  қаһармандық  жырлары  туралы  соңғы  оншақты 
жылдар  ішінде  жазылған  зерттеулерінің  орны  да,  ғылыми 
дәрежесі  де  биік. 
Аталмыш  зерттеулер  тек  қазақ 
фольклористикасы  шеңберінде  бағаланбайды.  Бұлар  тугел 
туркология  саласында  санаулы  туындылар  есебіндегі
шығармалар.
Әлекеңнің  қызыға  зерттеп  журген  үлкен  бір  тақырыбы  -  
сияқты елімізге кең тараған қаһармандық жырлары туралы соңғы 
оншақты  жылдар  ішінде  жазылған  зерттеулерінің  орны  да, 
ғылыми  дәрежесі  де  биік.  Аталмыш  зерттеулер  тек  қазақ
фольклористика  шеңберінде  бағаланбайды.  Бұлар  түгел 
түркология  саласында  санаулы  туындылар  есебіндегі
шығармалар.
Әлекеннің  қызыға  зерттеп  жүрген  үлкен  бір  тақырыбы  -  
«Манас».  Бүл  саладағы  еңбектері  1971  жылы  шыққан  «Шоқан 
және  Манас»  кітабында  өз  шешімін  тапты.  Ең  алдымен  ғалым 
тауып  жарияланған  «Манастың»  Шоқан  жазып  алған  көне 
нусқасының жүртшылыққа  үсынылуы  өте  бағалы.  Сол  нүсқаны 
басқа  нусқалармен  салыстыра  зерттеулері  ерекше  ескерерлік. 
Соған  қоса  «Манас»  эпопеясының  жалпы  хатқа  түсу  тарихы,
бурынғы  және  кейінгі  кездердегі  орындаушылары,  олардың  өз 
замандары  тілегіне  орай  өзгерте  жырлаулары,  оның  себептері, 
жалпы  түркі  халықтары  мен  қызрғыздар  тарихына  байланысты 
дәуір  көріністері,  Ш оқанның  және  басқа  зерттеушілердің 
байымдаулары,  т.б.  кең  талданып,  тиісті  бағасына  ие  болды. 
«Манастың»  ерлік  мазмүны  ашылып,  сюжет  желісі,  қүрылысы 
таныталады.  Жыр  мазмүнындағы  әр  дәуір  қосындылары  мен

жүктеу/скачать 13,81 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: