Хиониттер (грекше) немесе хуни (қытайша) Хиаона деген сақ

огорлар 
ұ р п а ғ ы н ы ң  
мажарлар,  батыс  динлин  урпағының
қыпшақтар  болғаны  сияқты,  “уарлар”  ұрпағы  да  бүгінгі  қазақ
халқының  ортасында  жүр.
Міне,  “орамал тон болмаса да, жол болады” дегендей, Әлкей
Хақанүлының  мүшел  тойына  мөнің ағымнан  жарылған  тартуым, 
осынау кішкене ғана ой  үшқыны.
1984 ж.

ЧУЛУУНЫ  ДАЛАЙ,
Моңеол еалымы, 
(Улан - батор).
ЗОР ҒҰЛАМА
Қазақ  халқының  үлкен  ғалымы  академик  Әлкей  Хақанүлы 
Марғүлан  ақсақалдың  80  жастық  дүбірлі  тойы  өтіп  жатқан  осы 
бір  шақта  қолыма  қалам  алып  ілтипат білдіруді жөн  көрдім.
Әлкей  Марғүланның  шыққан  биігі  Ұлы  Совет  халқының 
құрамында  тең  праволықпен  еңбек  етіп,  мол  табысқа  жеткен 
Советтік  Қазақстан  ғалымдарының  көл-көсір  табыстарының 
бірден  бір  айғағы.  Сондықтар  да,  біз  Қазақ  Ғалымының  бүгінгі 
табысына  қызыға  қараймыз.
Ә.  Марғұлан  қазақ  халқының  тарихы  мен  археологиясын, 
этнографиясы мен ауыз әдебиетін арнайы зерттеп, ондаған қүнды 
еңбектер  жазғанын  Моңғолия  ғалымдары  жақсы  біледі.
Қазақстандағы   Андрон  мәдениетінің  қалың  қыртысын 
Ә. Марғүлан ақсақал өз шәкірттерімен (Қ. Ақышев, М. Қадырбаев, 
А.  Оразбаевтармен)  қоян  қолтық  жұмыс  жасай  отырып,  байтақ 
әлем  назарына  жайып  салды.  Онымен  қатар  Қола  дәуірінің 
Дандыбай-Беғазы  мүрасын  сол замандағы тайпалар  мәдениетін 
және  сол  кезеңдерінің  дамуы  мен  дәуірлері  қақында  соны  да 
салмақты  пікірлер  үсынды.
Көне қазақ жерінің ертедегі тұрғындары сапалы темір өндіріп 
келгендігін ділелдеп беруі арқылы бағзы замандағы көшпелілердің 
дүние  жүзі  цивилизациясына  қаншалық  мол  эсер  етіп  үлес 
қосқандығын  паш  етті.  Тек  бұл  ғана  емес,  қазақ  іспетті  көшпелі 
өмір  салтында  болған  елдің  дүние  жүзі  мәдениеті  мен 
цивилизациясына  қосқан  еншісін  дәлелдеген  ғалымдардың  көш 
басында  жүрген  ғалым  д есек  ағат  айтпаған  болар  едік. 
Ә.  Марғұланның  осынау  қыруар  еңбегі  шет  елдік  ғалымдарды 
да  бейтарап  қалдырған  жоқ.  Дәл  осы  еңбектердің  өкшесін  баса 
МХР Ғылым академиясының корреспондент-мүшесі X. Пәрлээнің 
“Моңғолдың  көне  қалалары”  (1961)  атты  еңбегі  дүниеге  келді. 
Ә. Марғүлан мен X. Пәрлээнің еңбектері нақты деректерге сүйене
15

отырып ғылыми түрғыда дәлелдеп шығуы арқылы “Көшпелілерде 
қала  болмаған,  ондай  өнер  дамымаған’  двйтін  жауыр  болған
идеяға  түбегейлі  тойтарыс берді. 
I
Қазақ,  Моңғол халықтарының ауыз әдебиеті аса бай, тарихи
негізі бұзылмаған ғажайып муралар.  Өз басым моңғол халқының 
тарихына  байланысты  ауыз  әдебиетін  жинап,  қажетті  кезде 
ғылыми  еңбегіме  көптөн  пайдаланатын  болғандықтан,  қазақ 
халқының  ауыз  әдебиетіне  үңіліп  жүремік  Бул  орайда  әсіресе
Ә.  Марғұланның зерттеулеріне аса  құрм етен  қараймык  Моңғол 
халқының  әйгілі  ғалымы  Ц.  Дамдинсурэн  халықтың  ауыз 
әдебиетін  зерттеудің  қажеттілігін  шәкірттері  біздерге  үнемі
тапсырып  отырады. 
,  ,д|1
Академик  Ә.  Марғүлан  мен  Ц.  Дамдинсурэн  ақсақалдардың
ауыз  әдебиеті  туралы  жазған  дүниелері  тарихи  шындықты
фольклормен 
ш ебер 
салыстыра  ұштастырып, 
нақты 
деректермен  дәлелдеп  бергендіктен  —  ғылыми  дәйектілігі  аса
ұтқыр,  құнды  мұралар  болып  отыр. 
1
Қазақ  пен  моңғолдар  домбырасы  мен  морин  хурын  күйлеп, 
мақамдай  бастап  бір  кетсе  —  шетсізшексіз  ұлы  жыл  мүхитына 
тыңдаушысын жүздіріп ала жөнелетін халықтар. Ауыз әдебиетінің 
осы ұшан-теңіз қоры түнып түрған тарих пен текті мәдени айғақтар. 
Әлекең болса сол көнеден бүгінге жеткен үлы мәдениеттің керуен
басы  іспетті. 
1
Әлкей Хақанүлы 1973 жылы май айында біздің отанымыздың 
астанасы  Улан-Баторға  келіп,  “Орталық Азияның  мәдениеті  мен 
цивилизациясына көшпелілердің қосқан үлесі” атты халықаралық 
симпозиумға  қатысқанын  мен  жақсы  білемік  Сол  симпозиумда 
Моңғол-Совет  халықтарының  мәңгілік достығына  адал  ниетпең 
ізгі  ілтипат  көрсетіп  жүрегі  көріне  сөз  сөйлегені  әлі  күнге  к ө з ' 
алдымыздан да,  көкірегімізден де өшкен жоқ.
Сөз  соңында,  Әлкей  Хақанүлы  Марғұлан  ақсақалды  80 
жастық  тойымен  қүттықтал,  мықты  денсаулық  тілеп  ғылыми 
жұмысынан үлкен табыс шығара беруіне тілектестігімді білдіремін.
N
1984 ж.

К.Ш .  Ш АНИЯЗОВ,
Tapux гылымының докторы, Өзбек ССР 
Ғылым академиясы Тарих институтының
бөлім меңгерушісі.
АЛАТАУДЫҢ АСҚАР  ШЫҢЫ
Көрнекті  совет  ғалымы,  Қазақ  ССР  Ғылым  академиясының 
академигі Әлкей Хақанулы Марғұланның туғанына 80 жыл толып 
отыр.  Ол  өзінің  даңқты  юбилейіне  талай  бел-белестерді  артқа 
тастап,  үлкен  өмір жолынан  өтіп,  бай  ғылыми  мурасымен  жетті.
Өзбек  жұртшылығы  Әлкей  Хақанұлын  үлкен  дарын  иесі  -  
гуманитарлық  бағыттағы  ғылымдарды  мейлінше  жан-жақты 
игерген  ғалым  ретінде  жақсы  таниды.  Оның  қаламынан  туған 
археология  және  Қазақстанның  ежелгі  көркемөнерінің  тарихы 
жөнінде  жазылған  ғылыми  еңбектері  бізге  де  етене  жақын.  Ол 
сонымен  қатар  қазақ  халқының  архитектурасын,  тілі  мен 
этнографиясын  зерттеуші.  Әлкей  Хақанүлы  көп  жылдар  бойы 
Қазақ  ССР  Ғылым  академиясының  Тарих,  археология  және 
этнография  институтының  археология  секторын  басқарып, 
Орталық археологиялық экспедицияларға басшылық етті. Сөйтіп 
оның жетекшілігімен  Отырарға,  Сайранға,  Сағанаққа,  сондай-ақ, 
Сырдария,  Шу,  Талас  өзендері  еңіріне  археологиялық  қазба 
жұмыстары жүргізіліп, жұмыс нәтижесінде қазақ халқына қатысты 
ежелгі және орта ғасырдағы тарихынан бай материалдар тамыры 
тереңге кететін Орта Азия мен қазақстан этномәдениетінің бірлігі 
жөніндегі  үлкен айғақ болды.
Өзбек  жұртшылығы  Әлкей  Хақанұлын  белгілі  этнограф 
ретінде  жақсы  таниды.  Оның  этнограф ияға  қүштарлығы 
Лениградтағы  Шығыстану  институнда  жүргенде  1926-1927 
жылдары 
С .П . 
Руденко 
басқарған 
антропологтар 
экспедициясына  мүше  болып  енуінен  басталды.  Бүл  отряд 
кезінде  этнографиялық  бағалы  материалдар  жинап,  қазақ
^
tksfi
  ДЩШашылығына,  әдет-ғұрып,  салт-санасына, 
хфіУіЦтық Кол ейеріЯб,  рухани  мәдениетіне  талдаулар  жасалып,
көгітеген  бағалы  заттар  Ленинград  және  Қазақстан  музейлеріне
I 
-б? 
егш 
!
I  Лае декдерского госудср-  | 
17
I  ств* к кого унмвврсі-гггтл 
j
I 
им.  С.  Торайгырога 
*

қойылды.  Оның “Қазақ этносының тарихи тек-тамыры жайында”, 
“Қазақ  фольклоры",  “Көне  Қазақстандағы  қалалар  мен  құрылыс 
өнерінің  тарихынан",  “Қ а за қ  архитектурасы ",  “О рталы қ 
Қазақстанның көне мәдениеті” атты еңбектері мал мағлумат, соны 
тужырымдары  бар  елеулі  дүниелер.  Сондай-ақ  антропологтар 
мен  этнограф тарды ң  Москвада  өткен  Ү ІІ  Халы қаралы қ 
конгресінде  “Қ а за қ  киіз  үйі  және  оның  жасалуы  туралы" 
баяндамасы  ғалымдардың  назарын  ерекше  аударды.
Әлкей Хақанұлы жасталап кейінгі үрпгГқтың ғылыми зердесін 
үштауға  әкелік  қамқорлықпен  қарайды.  Бүгінгі  ғылым  төрінөн  өз 
орнын  алған  белгілі  ғапымдар  X.  Арғынбаев,  У.  Шәлекенов,  М. 
Мүқанов,  Р.  Хаджаева  Әлекеңнің  шәкірттері.  Әлкей  Хақанулы 
тек  Қазақстан  емес,  Өзбек ғылымының,  түрлі  салада  еңбек етіп 
жүрген өзбек ғалымдарының да қамқоршысы.  Осы орайда  менің 
"Өзбек  халқының  этникалық  тарихы”  атты  еңбек  жазуыма 
Әлекеңнің  көл-көсір  ақы л-кеңесінің  шапағаты  айырықша 
болғанын  зор  құрметпен  атап өткім  келеді.
Әлкей  Хақанулының  көптеген  ғалымдардың  кітаптарына 
редактор  болғанын  айтпасқа  болмас.  Өтйкені  ол  ғалымдардың 
зерттеу  еңбектерінің  жарық  көруіне  қамқоршы  болса,  көптеген 
ғалымдардың  докторлық  диссертациясына  жөтекшілік  өтті.
Әлекеңмен  кең  отырып  сұхбаттасудың  өзі  үлкен  ғанибет. 
Әңгіме барысында ол  кісінің білім  бұлағынан ғибрат аласың.  Ол 
кісінің білім деңгейін асқақтаған Алатаудың асқар шыңына балар 
едім.  Әлекеңнің  қиыны  мен  қуанышы  білім  жолы  өкшелес  бізге, 
әсіресө,  кейінгі  үрпаққа  -  өшпес  мүра,  кең  қазына,  қурмөт түтар 
үлгі.  Бүл өзбек ағайындар үшін  ортақ мерей.
1984 ж

Леонид  Кызласов
г
АЛЬКЕЙ  ХАКАНОВИЧ  МАРГУЛАН. 
К ПОРТРЕТУ УЧЕНОГО  И  ЧЕЛОВЕКА
Можно ли представить Россию без казахов?  Конечно,  можно, 
но  почему-то  никто этого себе  не  позволяет.
Как  представить  себе  отсутствующим  братский  народ,  с 
которым  русские  крепко  свыклись  почти  за  целое  тысячелетие 
совместного  существования.  Русский  поэт  Сергей  Марков  - 
старый,  мудрый  человек  -  написал  такие  строки:
“В бессмертном “Слове о полку”,  Как буйная трава,  Вросли  в 
славянскую  строку  кипчакские  слова...”
Это и есть чистая правда истории. Началась она 960 лет тому 
(назад,  в  30-х  гг.  XI  в.,  когда  впервые  кипчаки  пригнали  свои
Днепром  восточные  люди,  вслед
между
Дешт
половецкое
..."История  кипчаков”  -  была  главной  мечтой  академика 
А.Х.  Маргулана.
Я  хочу  рассказать  о  Маргулане.  Речь  пойдет  не  только  об 
ученом  человеке,  но  и  о  его  стране  -  Центральном  Казахстане. 
Удаленные почти на полстолетия назад, в конец 40-х гг., Маргулан 
и Центральный Казахстан были для меня неразрывно связанными 
и рдинаково памятными. Тогда,  в  1948 г.,  наступал третий сезон 
^моего 
путеш ествия 
в 
Древнетюркский 
каганат, 
в 
Ущ
 увлекательнейшую  историю,  в  его  чудом  сохранившийся  быт...
Но  какое  же  это  было  время?  Только  что  смолк 
четырехлетний  зловещий  рев  невероятного  чудовища,  которого 
люди  называли  войной.  Израненная  страна  вернулась  к  миру, 
вздохнула  и  стала  залечивать  свои  раны,  заделывать зияющие 
рваные  пустоты.  В  1947  г.  отменили  карточную  систему.  Люди 
тыла  от  плача,  голода  и  молитв  стали переходить к труду и 
радостям.  Вернулись молодые люди,  пусть и  не,  как я,  немного
19

покалеченные,  но деятельные, соскучившиеся по миру и тишине,
по  созидательному  труду  и  книгам.
Центральный  Казахстан тогда был  краем  нетронутых зверей
и пуганых птиц,  сухих степей и пустынь,  страной редких кочевых
лов,  называвшихся  почему-то  колхозами;  почти  безлюдная
земля  робких  черноголовых  амазонок  и  степенных  аксакалов.
К а к  ж е  
мало видели мужчин  на  древних  караванных  и торговых 
путях! 
Но  много  попадалось 
разнообразной 
живности 
и 
дичи! 
Изредка  встречались  и 
охотники, 
но 
без 
всякого 
оружия 
- 
к  их 
верблюд;  или 
седлам 
старых  лошадок 
приторочены 
были  только 
волчьи  или  лисичьи  капканы  да
собственные  костыли...
“Хабар бар  ма?” - “Бар,  бар!  Москва  говорит,  что  надо снова 
поднимать  жизнь  -  вот  с  нами  едут люди  из  Москвы!”  -  “Ой-бай, 
жақсы!”
Моюн-кумы,  Бетпак-дала,  Сарысу,  Улытау...  300  тысяч 
казахов погибло на войне.  Б старых войлочных юртах мало детей 
и люди живут также,  как их древние  предки  в VI  - VIII  вв.:  кумыс, 
еремчик, курт, редко - мясо сурка, барсука или сайги, наступившей 
в капкан на водопое... Хлеба нет - клубни диких растений и корни...
Маргулан  -  плотный,  кряжистый  человек  со  свежим  лицом, 
всегда  выбритый, 
одет 
в 
светлый 
льняной 
костюм 
и 
белые  брезентовые  туфли. 
На  голове  его  -  совсем 
не 
казахская,  округлая  панама.  Он удивляет степных людей,  они 
с  опаской  думают:  “Зачем  этот  начальна  приехал  из  Москвы? 
Что-то он скажет?” В юрте его сажают в центр на почетное место 
и  первому  подают  кесу  с  кумысом.  Тихо  спрашивала  меня: 
“Маргулан,  говоришь?  Нет,  он  не  казах  -  фамилия  не  казахская.
Тут уж я  смеюсь  и  удивляюсь.
Так,  кто  же  он  -  Маргулан?  Себя  он  просил  в  степи  на.  по- 
родственному - Алеке. Ему 44 года - мне на двадцать лет меньше. 
Он  член-корреспондент  Казахской  академии  наук,  я  студент- 
дипломник  кафедры  археологии  Московского  университета.  Он
начальник  Центрально-Казахстанской  экспедиции  и  меня
уважает  -  начальником  археологического  отряда.  Еще  есть 
архитектурный отряд, его начальник Павел Николаевич Рогулин
20

Этот толстеющии москвич средних лет не может сидеть на кошме, 
поджав  под себя  ноги,  все  степняки.  Казахи  спрашивают  меня, 
удивляясь:  «Почему  русскому  начальнику  непременно  нужно 
подкладывать  под  зад  твердую  доску»  Я  снова  смеюсь.  Мне  и 
самому  интересны  спутники  по  новой  экспедиции.
Наш  начальник,  кажется,  человек  жизнерадостный  и  очень 
любит  степь,  радуется  ей.  Утром,  выйдя  из  палатки,  он
I ,  распахивает на восход солнца и кричит: “Сәлем сағаң туған жер!” - 
Приветствую тебя, родная земля!” И улыбается. Вечером, отходя 
от  костра  звездный  полог  пустынной  ночи,  он  поет  печальные 
песни  родины.  В  своих  рассказах  об  истории  казахов  Алеке 
мыслит  яркими  эпическими  образами  и  нередко  цитирует 
героические сказания. О К встреченном каменном изваянии, скале 
с  древними  рисунками,  степном  мавзолее-кумбезе  он  может
11  рассказать бытующее  в  народе  предание  или легенду.
Ученого  человека  М аргулана, 
как  мне  казалось, 
характеризуют три основные черты,  каждая из которых является 
порождением  предыдущих:  во-первых  и  главных,  преданность 
родной  земле  и  своему  народу;  во-вторых,  преданность  науке  и, 
Г 
в-третьих,  смелая  устремленность  в  полевой  разведке. 
Прирожденный  всадник,  он  может часами  скакать  на  верблюде, 
но предпочитает размеренного иноходца-тулпара.
Все это  и  мне было дорого,  но особенно последнее  качества 
Ведь  я,  бывший  танкист,  привык  за  три  года  тяжкой  службы  на 
войне  к  стремительным  боевым  операциям,  к  постоянным 
танковым  броскам  и  непрерывному продвижению  вперед.
Маргулан в то время - тюрколог-казаховед широкого профиля. 
Главное  -  он  историк  культуры  своего  народа:  фольклорист, 
этнограф,  исследователь  казахской  архитектуры.  Он  получил 
хорошее образование, обучаясь в 20 - 30-х гг. в вузах Ленинграда. 
В  1945  г.  за  диссертацию  по  казахскому  эпосу  Алеке  получил 
степень  доктора  филологических  наук.
В  1948  г.  он  себя  археологом  еще  не  считает,  хотя  уже два 
года тому назад создал Центрально-Казахстанскую комплексную 
экспедицию и  производил  небольшие  раскопки.  Маргулан  питал 
надежду  найти  археологические  объекты,  напрямую  связанные
21

с происхождением и историей родного народа. Казалось, это легко 
и просто. Его подход на первых порах был филологическим - надо
использовать  родные  топонимы!
Алеке  рассказывал,  как  на  речке  Бегазы  ему  вдруг  стало 
предельно  ясно,  что  там  похоронены  “беги  азов"  (азы  - 
древнетюрский  народ  VIII  -  IX  вв.  -  Л.К.).  Поэтому  в  1947  г.  он 
решился  раскопать  одну  бегазинскую  плиточную  ограду 
(Маргулан  А.Х.,  1949,  с.  13  -  18).  Но,  увы,  ни  одного  тюркского 
бега он в ней не нашел и найти не мог сооружение было построено 
в более глубокой древности, еще в конце бронзового века. Ученый 
был  сильно  обескуражен...  Так  зародилось  явление,  которое  я 
шутя  назвал  парадоксом  Маргулана.
Стремясь  найти  и  исследовать  курганы,  связанные  с 
древними  и  средневековыми  тюрками  -  прямыми  предками 
казахов,  Алькей  Хаканович  старался  раскрывать  самые 
разнообразные  по  устройству  могильные  сооружения.  Но  чем 
больше он их исследовад тем больше он обнаруживал памятники 
эпохи бронзы, заведомо не связанные с тюрками. И вот, наконец, 
стало ясно, что Маргулан открыл и обосновал! как феномен новую 
важную для науки бегазы-дандыбаевскую культуру (Маргулан А.Х., 
1979). И я своими раскопками в горах Бегазы тоже способствовал 
этому  (Кызласов  Л.Р.  и  Маргулан  А.Х.,  1950).
Много  других  замечательных  памятников  открыл  этот 
удачливый;  и  трудолюбивый  человек.  Но,  если  не  ошибаюсь, 
только  однажды  он  раскопал  могилу  кипчакского  воина  с 
оружием, конским инвентарем, предметами быта и серебряными 
монетами  XIV  в.  (Маргулан  А.Х.,  11959).  Некоторые  ученики 
Апькея Хакановича также оказались подверженными “парадоксу 
Маргулана".  В  результате  их  упорных  трудов  лучше  всего 
изученными  в  Казахстане  оказались  культуры  эпохи  бронзы  и 
раннего  железа  (Маргулан  А.Х.,  Акишев  К.А.,  Кадырбаев  М.К., 
Оразбаев А.М.  1966).
Замечательные  памятники  бронзового  века  настолько 
увлекли  Алеке,  что  он  стал  забывать  свою  прежнюю  мечту.  Ему 
удалось  передать  древнетюркскую  тему  в  руки  трех  способных 
ученых - Сержана Мусатаевича Ахинжанова, создавшего ценный
22

труд  о  кипчаках  (Ахинжанов  С.М.,  1989;  2  изд.,  1995),  Булата 
Ешмухамбетовича  Кумекова,  распутавшего  сложный  клубок 
арабских и персидских источников о кимаках (Кумеков Б.Е.,  1972), 
и  Александра  Ш айдатовича  Кады рбаева,  заставивш его 
средневековые китайские хроники рассказать о тюрках и иранцах 
в 
Х1П-Х1У вв.  (Кадырбаев А.Ш.,  1990).
Большие  успехи  достигнуты  с  тех  пор  археологами, 
исследующими  роль  и  значение  городской  цивилизации  в 
средневековой  истории  Казахстана (Акишев К.А.,  Байпаков  К.М., 
Ерзакович Л.Б.,  1987;  Байпаков К.М.,  1986;  Байпаков К.М.,  1990). 
Здесь  надо  вспомнить,  что  ее  изучение  началось  с  небольшой 
книги  Алькея  Хакановича,  вышедшей  в  далеком,  1950  г. 
(Маргулан  А.К.,  1950).  Кроме  западных  районов  Казахстана, 
археология  кипчаков  и  других  средневековых  этнических  групп 
остается неразвитой, а без нее - нет решения этнической истории
казахов.
Но все это проблемы  сегодняшнего развития  науки.  А тогда, 
в  “сороковые-роковые”  был  период  бурного  послевоенного 
развития  науки  и  культуры  Казахстана.  Была создана  Казахская 
академия  наук,  которую  возглавил  крупный  ученый  и 

жүктеу/скачать 13,81 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: