Б 63(5К) ■f 94 Jew шттшш f t

ескертулер,  толықтырулар  ұсынып,  ғылыми  еңоектің 
м і н с і з
 
болуына  елеулі  жәрдемін,  көмегін  тигізгісі  келген  адал  ниетін 
көрсетіпті.  Міне,  осыны  көріп  те  Әлекеңнің  еңбек  сүйгіштігіне, 
уәдеге беріктігіне, қайырымдылығына көзіміз тағы да анық жетті.
Әлкей аға кейде өзінің күрделі үзақ экспедицияларына толық 
есеп  бергендей  терең  мағыналы  хаттар  жазып,  хабарласып 
түрушы  еді.  Міне,  осындай  елеулі хат-хабарларының бірі — 1967 
жылғы  3  қыркүйекте  арабша  жазған  хаты.  “Ардақты  Жайық! 
• 
Алматыдан  көп  сәлем!  Жазған  хаттарың,  жіберген  фоталарың 
(бүрынғысы  да,  соңғысы  да)  келіп  жеткек  Осывның  барлығына 
ой  бөліп,  мерей  көрсеткеніңе  таусылмайтын  алғыс  айтам. 
Ауырмай,  сырқамай,  жақсы  көретін  Отанға  көп  қызмет  істеуіңе
тілек  білдірем. 
, 
■
Мен  өзім  жаздың  шілде  айын,  тамыздың  жартысын  қырда
экспедицияда  өткіздім.  Алматыға  келгеніме  екі  жүмадан  асты. 
Биылғы зерттегенім -  алдыңғы жылдардың жалғасы. Сарыарқаны 
бұдан 4000 жыл бұрын мекендеген тайпалардың оңтүстікке барып 
жеткен  жерлері,  екінші  түрлі  айтқанда,  Сарыарқа  мен 
Бетпақдаланың шекарасы.  Осы араны бүрын ел қоныстаған ба, 
соны  зерттеп  білу  керек  еді.  Осы  мәселені  толық  түсіну 
мақсатымен  жаздың  жақсы  айларын  Бетпақдаланың  солтүстік 
шетінде  өткіздім.  Мүңлы,  Қулы  тауларының  Бетпақдаламен 
үштасып  жатқан  жерлерін  кездім.  Кектас,  Атасу,  Шашағай, 
Батпақсу езендерінің бойында болдым. Атасу бойына тоқтап, сол 
жерде  көбірек  зерттеу  жүмысын  өткіздім.  Атасу -Сарыарқаның 
Бетпақдаламен  шектесіп  жатқан  езендерінің  ішіндегі  ең  көзге 
түсетіні. Сондықтан бүл жерде ерте заманның өзінен адам бапасы 
белгілі  түрақ  еткен  бір  қауырт  жер.  Бүл  жерде  әсіресе  қола 
дәуірінің белгілері өте жойқын түрде кездеседі. Сол кезден қалған 
қаланың  да  орны  бар.  (Атасу  қаласы).  Бүл  жердегі  мәдениет 
белгілерінің ең тамашасы “Саңғыру” -  ең алғаш жасалған өнердің 
(искусствоның) ішінде сәулет енерінің (архитектура) көрмесі деуге 
болады.  ОсЪілар туралы  бірталай  байтақ  мәліметтер жиналды. 
Қыс  бойы  соларды  ғылым  сүзбесінен  еткізіп,  бір  кітап  жазсам 
деген  үміт бар.  Оны  келешек керсетер. 
1
100

Өзіне  Атасу  бойынан  бір  хат  жазып,  бір  ақылды  қарттың 
баласьін  оқуға  түсіру туралы  айтқан  едім.  Ол  баланың  қабілеті 
тегінде  мақтаулы  болмаған  шығар.  Оның  кемшілігін  енді  әкесі 
тартатын  болады.  Жақсы  әке  мен  жаман  баланың  ісі  ту бастан 
жүрекауыртатын бір дерт қой. Келінге, балаларға менен көп сәлем. 
Жүрегі мәңгі жас, өзіңе жақын жүретін ағайымызға да көп сәлем!
Әлкей”.
Сіне, Әлекеңнің өз алдына дербес ғылыми мақалаға тұрарлық 
бір  хаты  осындай.  Бул  хаттан  да  оның  жастарға  қамқорлығын, 
адамдарға  қайырымдылығын,  мейірбандығын  анық  көресіз.  Бул 
хаттың соңына  сол  1967 жылдың 29  қыркүйектегі  күні  мен  өзім: 
“Баянауыл жаққа кеткенімде үйге біреу Әлкей ағайдан хат әкеліп 
едім  деп  телефон  соғыпты.  Келген  соң  іздестірдім.  Табылмай 
кетті.  Сол  Әлекең  тапсырған  бала  екен  ғой”,  -  деп  жазыппын. 
Әрине,  Әлекеңнің  ол  хатының  бұл  күнде  қайда  екені  белгісіз. 
Хаттың  байыбына  бармайтын  баланың  жыртып  тастауы  да
ықтимая
Әлекеңмен  сұқбаттасып,  сыр тартқанда ғалым  іші толы  сыр 
сандығын айқара ашып, ішіндегі асыл тастарың жақут-маржанын, 
гауһар-меруертің  алтын-күмісін  алдыңа жайып  салады.  Қорқыт, 
Алпамыс,  Қобыланды,  Тарғын,  Манас,  Қамбар,  Баян,  Қозы 
Көрпеш-Баян  сұлу,  Жиренше,  Жошы,  Апаша  хан,  Ақсақ  Темір, 
Шыңғыс  хан,  Айша  бибі,  Қыз  Жібек,  Құртқа,  Күнікей,  Назым, 
Ақжүніс,  Қарашаш  — бәрі-бәрі  ел  көшкендей  көз  алдыңнан 
тізбектеліп  өтіп  жатады.  Қай  таудың  бөктерінде,  қай  обаның 
астында,  қай  өзеннің  қабағында  не  бар  — бәрі  де  Әлекеңе  күні 
кеше  өзі  көрген  адамдардай,  қоймада  текшелеп  қойған 
бұйымдардай.  Әлекеңмен  әңгімелескенде  көңілің  де,  бойың да 
өсіп қалады. Білімің, үғымың толығады. Оның қасындағылар жел 
басылғандағы қалың шөптей тына қалады. Ол өз атасы Олжабай, 
оның  түстағы  Жасыбай  батырлар  жайлы  қызықты  әңгімелер 
шертеді.  Бүл  оған  дәл  бір  күні  кешегі  көрініс  сияқты.  Қай 
шаһардың архивінде әлі ақтарылмаған, шаңы қағылмаған қандай 
рухани  қазына,  нақты  деректер  жатыр?  Беғазы-Дәндібай 
мәдениетін  қалай түсіну керек?  Бүл  қай  дәуірді қамтиды?  Міне,
101

ол осылайша көңіл түбінің де, жер қабаттарының да қатпарларын
ақтарып,  сүзіп  береді. 
;щ ]
Бірде  ауызекі  шежіреге  сүйеніп,  керей  руының  Ақсарыдан 
тараған бір бұтағынан өзім 14-інші атада түрғанымды аңғарттым. 
Әлекең  қолына  қаламын  алып  есептей  бастады да Ақсары  ХІҮ 
ғасырда өмір сүрген кісі екен деп түйді. Олжабай батыр демекші, 
Әлекеңнің бір жақын туыстарын ел аралап жүріп, осы берегірікте 
Қарағанды  облысы  Молодежный  ау^аны ны ң  “О сакаров” 
совхозынан  кездестірдім.  Әлекеңнің  бір  туысының  бәйбішесі:
- 
Олжабай  атамыздың  жаугершілікте  үстайтын  ақ  туы  осы 
үйде еді, ана бір жылдары әжеміз жүрттың әр түрлі сөзінен секем 
алып,  отқа  жағып  жіберді,  - деді.  Мен  бірде:  “Осы  рас  па?” деп 
сұрағанымда,  Әлекең:  “Иә,  рас,  естігенде  қатты  өкіндім.  Өзім әр 
қалада,  әр  жақта  жүріп  атамыздың  туын  өз  қолымда  сақтай 
алмап едім. Жеңгеміздіңжұрт сөзінен қорқып отқа жағып жібергенін 
естігенде, жылап жібере жаздадым. Өткен бір заманға куә болатын 
музей  мүлкі  еді”,  - деп  Әлекең күрсініп  қалды.  Әлекеңнің өз ата- 
анасының  бейіті  де  Қарағанды  мен  Павлодар  облыстары 
арасында,  жоғарыдағы  “Осакаров”  совхозының  іргесінде  екенін 
де жені  келгенде  ескерте  кеткім  келеді.  Ғалым  аға  көзі тірісінде 
осы  екі  зиратқа  да  барып,  ата-анасының  басына  белгі  орнатып
еді. 
Л
Ә.  Марғұланның  Қазақстаң  оның  ішінде  әсіресе  өзі  туып- 
өскен,  ой-шүқыры  көңіліне  жас  күнінен  зайыр  Орталық 
Қазақстанның  әйгілі  Сарыарқа  белінің  өткен-кеткен  әрқилы 
дәуірлерін  зерттеудегі,  оның  нәтижесін  халықтың,  ғылымның 
тілегіне,  ортақ  иелігіне  айналдырудағы,  еліміздің еншісіне табыс 
етудегі, жаңа қоғамымыздың ортақ қажетіне жаратудағы сіңірген 
еңбегі  орасан  зор.  Ж езқазған  облысы  алабының  Ұлытау 
аймағындағы,  Кеңгір, Жезді, Сарысу, Атасу өзендері бойындағы,  ^ 
Алтын  шоқыдағы  тарихи  ескерткіштердің сырын терең ашу,  кен 
байлықтарын  анықтай  түсу,  Балқаш,  Тоқырауын  өлкесін,  , 
Бетпақдаланы,  Қарағанды  іргесінің Шерубай-Нұра жағасындағы  ^ 
әйгілі  Беғазы-Дәндібай  кіндігін  анықтап-айқындау,  Қарқаралы,  | 
Кент,  Бесоба.Кеңтөбе  салаларынан  елеулі  қазба  жұмыстарын 
жүргізу,  атақты  Қызылкеніштің  сырын  айқындау.  Баянауыл,  s
102

Ереймең Қаракөл төңіректерін түбегейлі зерттеу Ә. Марғұланның 
есімі мен еңбегіне ұлан байтақ Сарыарқадағы  берік ескерткіш.
Ә.  Марғүлан  өзі  мықтап  соңына  түскен  археологияда, 
хапқымыздың көне, ежелгі әдеби мүраларын зерттеуде заманның 
жасқаншақ қүлы  болмай,  жайдары да жайсаң топ  бастаған  үлы 
болып өткен өр де, ер де адам. Ол бар өмірін, білімің тәжрибесін 
ғылымға  қалтқы сы з  сарп  еткен  шын  мәніндегі  қажымас 
қайраткер,  тері  әбден  алынған  еңбек  торысы  ғана  емес,  топ 
жарған сәйгүліктұлпары, жүйрігі еді. Әлекең қалдырған мол мұра 
біздің бүгінгі  рухани  байлығымыздың алтын  қоры.
Біз  әрідегі  Шоқанымыз,  берідегі  ат төбеліндей  біраз  саңлақ 
оқымыстыларымыз  болмаса  өз  жеріміздің  қадірін,  еліміздің 
тарихын жөнді білмей, білуге мүмкіндігіміз де болмай өскен аңғал 
жүрт  едік.  Біздің  табиғи,  рухани  байлығымыз  бен  адамгершілік 
қадір-қасиетімізді өткен  уақытта өзімізден  гөрі,  өзге жұрттардың 
ойлы,  парасатты  саяхатшылары,  тарихшылары  біркелкі  дүрыс 
түсініп,  әділ  бағасын беріп  кеткен еді.
Міне,  біздің  үлттың  ар-намысы,  ғылыми  ар-үяты  таза 
азаматы  Ә.  Марғұлан  халқымыздың  өткендегі  үзақ  сүрлеу- 
соқпағын  бүгінгі  ұрпаққа  ертелі-кеш  жер  астынаң  ел  аузынаң 
архив қазынасынан инемен қүдық қазғандай түртініп жүріп, дүрыс 
көрсетіп,  сыры  кетсе  де  сыны  кетпеген  асыл  мәдени 
мүраларымызды  шаң-тозаңнан  тазартып,  тозығы  жеткен  қайта 
жаңартып  қалпына  келтірген  сәулетшілердей,  мүсіншілердей, 
суретшілердей,  қолда,  көкіректе,  сақталған  қойма  мүлік- 
мүкәмалдарымызды  бүгінгі  күннің  керегіне  жаратып,  төрімізге 
жайнатып қоюшылардың бір үқыпты қайраткері болды. Бүл еңбек 
ертеден  бері  рухани  байлығы,  заттық  бөлгілері  жиналмай, 
шашылып  келе  жатқан  қазақ  халқын  іргелі  елдерге  теңдес, 
тетелес,  қадірменді етуге зор  мүрындық болып отыр.
Әлекеңнен ең соңғы шағын хатты 1985 жылы алдым. Арабша: 
“Қадірлі  Жайық,  жаңа  жылды  барлық  ізгілікпен  қадірлейік! 
Сендерге  көп  күш,  қуат,  жеміс берсін.  Тілеген тілектерің іске аса 
берсін! Әлкей  Марғүлан", - дөп жазыпты.  Бүрынғы хаттарындай, 
қуттықтауларындай  көтеріңкі  көңіл,  асқақ  серпін  сөзілмөді. 
Көңілсіздеу,  күрсіне  жазғандай  бәсең  сөз.  Хат  астына  уақыты
103

жазылмаған.  Содан  кейін...  Иә.содан  кейін  ақыры  сол 
жолы 
Алматыдан үй  адресіне жедвл  қаралы телеграмма сап 
ете түсті: 
"Академик Марғүлан қайтыс болды” делініпті. Ешкімнің қолы 
жоқ. 
Зады,  Әлекеңнің  менімен  көптенгі  тығыз  қарым-қатынасын, 
пікірлестігін  білетін  үй-іші жандарының бірі жолдағандай. 
J 
Міне,  қазақ  халқының  аяулы  перзенті,  өнегелі  ғылым 
қайраткері,  еліміздің  рухани,  заттық  байлвықтарын, 
қүнды 
ескерткіш терін  түбегейлі  зерттеуші  патриарх,  үлан-ғайыр 
еңбегімен ұрпақтан-үрпаққа өшпес мол мүра қалдырғаң жаны 
да, 
ары  да  таза  Әлкей  Марғүланның  арамыздан  қайтпас  сапарға 
аттарғанына  біраз  уақыт  өтті.  Ғалым  мәңгі-бақи 
көз 
жұмса 
да 
оның  артында  халқы  үшін  тірнектеп  жиған  мүрасы  қалды. 
Өзі 
қайтыс болғаннан  кейін жарық көрген “Ежелгі жыр,  аңыздар” 
сол 
Әлекең жинап,  сүрыптаған  көп асыл  қазынаның бірі ғана.  Кейінгі 
үрпақ  Әлкей  Маргүланның  өзі  сан  жүйеге сараптап  та  сүрыптап 
кеткен  кеп  еңбектерін  алдағы  уақытта да  үңіле  оқып,  зердесіне, 
жадына  берік  тоқып,  қуаныш  қүшағына  бөленетін  болады. 
Ғүламаға  өшпес  ескерткіш  осы!
1994 ж.

Ғаф у Қайырбеков,
ақын
АКАДЕМИК  ӘЛКЕЙ  МАРҒҰЛАН!
Білмейтін  байдан  ба,  жарлыдан 
Дүниеге туып  бір  қалды  үлан,
Туды да  «білім»  деп  салды  үран -  
Ашылып  кең сарай  алдынан  -  
Жас -  бала  -  Әлкей  Мағулан.
Жер - көктің тарихын  қамтығаң 
Талайға теңдерді  шандыған, - 
Шешем  - деп,  тосыннан  «салды  лаң»  - 
Халайық боп  қалды  таң бүған -  
Жас жігіт -  Әлкей  Марғүлан.
Даланы шарлағаң тау барғаң 
Қырлардың  қыртысын  аударғаң 
Қираған қүмыраға жүққан  шаңдардан 
Өлген  қалалар сырын аңғарған -  
Археолог -  Әлкей  Марғүлан.
Қос күмбез,  төрт  құлақ тамдардаң 
Сусыз  бос  қалған  аңғардаң 
Құлағы  тас болған  шалдардан 
Шымшымдап  шындықты  зорға  алған.
Тарихшы  -  Әлкей  Марғүлак
Таңбалы  жартастың  жырынан 
Қынаның бояуы  қорығаң 
Орхон жазуын  таныған 
Асқан зеректік дарыған -  
Филолог -  Әлкей  Марғүлан.
105

Салтанат,  салқар  көш  сабылғаң 
Салт-сана,  сөукеле  салынғаң 
Сан ғасыр  күй  тартқаң  салып  өн 
Хабардар  қазақтың  заңынаң  - 
Этнограф - Әлкей  Маргулан.
Жолынан  жумбақ,  тылсым  табылған 
Ашла,  шетпе -  дел олар жалынғаң 
Белгісіз мекендер -  ат,  айдар тағылғаң 
Радлов,  Потанин табынғаң 
Географ  -  Әлкей  Марғұлан!
Осынша  ескідең  арғыдан 
Жаңағы жоқ әм  будак 
Сөз  айтса,  журтты  естен  таңдырғаң 
Кеңес  -  сухбаттың  бағын  жандырған 
Шешіре -  шешен  Марғулан
Дауысын  тарих  шаңы  қарығаң 
Сонау әлем  шарлаған  шағынаң
Жылдардың  жүйткіп  жалынаң 
Жетпіске  киіктей  қарғыған 
Марқасқа - маңғаз  Марғулан.
Маңдайың  көлеңке  жүрмес  маңынаң 
Оқымыс екенін ел  айтпай танығаң 
Қазақтың  қалың  қауымынаң 
«Жулдыз»дың  сәуле  жарығынаң 
Қуттықтау  сәлемін  қабыл  ад 
Академик  -  Әлкей  Марғулан!
1984 ж.
106

Рахманқул  БЕРДІБАЕВ,
Қазақстан Республикасы Үлттық 
Ғылым академиясының академигі
ҒАЛЫМНЫҢ ОЙЫ  ОРТАҚ
Қазақ  ССР  Ғылым  академиясының  академигі,  белгілі 
фольклорист, атақты археолог,  шоқантанудың жетекші маманы, 
тарихшы,  этнограф  Әлкей  Хақанұлы  Марғұлан  жетпіс  жасқа 
келді.  Бірнеше  пән  (ғылым)  бойынша  білікті  пікір  қозғап  келе 
жатқаң  шын  мағынасындағы  шығыс зерттеушісі  бола ғалымның 
өмір жолы да  еңбек жолы да  ғибратты.
Ә. Марғұланның ғылым әлемінде атқарған істері туралы ұзақ 
та, қысқа да айтуға болады. Желілеп айтса оның өмірі мен өнегесі 
үлкен қызғылықты кітаптың мазмұнын қурар еді. Және ондай кең 
әңгімеге  тәуекел  ету  үшін  ғалымның  өмір  сапарын  тереңірек, 
жүйелірек  қарастыру  қажет.  Біз  дәуіріміздің  ең  даңқты,  кесек 
тұлғаларының  бірі  туралы  қы сқаш а  ғана  ойлар  түюмен 
шегерілеміз.
Оның  өмірбаяндық  мәліметтерін  сырттай  шолып  шыққанда 
да бірнеше елеуді жайлар көзге түспей  қалмайды.  Ерте жасында 
ауылдық мектептен  араб әрпін танып сауатын ашуы,  есейе келе 
орысша  оқып,  ақырында  Лениград  университетін  бітіруі  екінің 
бірінің  басында  кездесе  бермейтін  сәттілік  деуге  болады. 
Ә. Марғүланның жасы егде тартса да, еліміздің архивынан архив 
қоймай  аралап,  қазақ  тарихына,  мәдениетіне  қатысты  деректі 
тірнектеп  жиюына  да  баяғы  арабша  себеп  болып  келе  жатқаны 
анық.  Жасыратыны  жоқ,  қазіргі  жас  ғалымдарымыздың  архив 
қазынасына қол арта алмай жүргендігінің бір себебі де арапшаға 
шалғайлыққа  байланысты.
Болашақ  ғалымның  халық  тарихын  жанымен  сүйіп  өсуіне, 
өмірлік  нысаналарының  айқындалуына  жасынан  ауыз  әдебиеті 
нүсқаларың аңыздарды, ақындар шығармаларын көбірек жаттап 
өсуі  де  себепкер  болса  керек.  Әсіресе,  Ә.  Марғүланның  туып- 
өскен  жері  -   Баянауыл  атырабында  көне  тарихты  да,  XV-XIX 
ғасыр әңгімелерін де мол білетін шежіре ойлы кісілер аз болмаған.
107

Ол 
X V III 
ғасы рда 
қа за қ 
халқының 
ж оңғар, 
қытай 
басқыншыларына  қарсы  күрес  хикаяларың  ел  батырларының 
ғажайып  ерлігін,  X IX   ғасырдың  түрлі  оқиғаларымен  белгілі 
адамдары  туралы  нақтылы  мағлүматтарды  өз  ауылының 
қариялары нан  естіген.  Қ а за қ  халқының  азатты қ  күресін 
бастаушылардың бірі — Олжабай  батыр болы  келуі дө.  Олжабай 
туралы үшан-теңіз әңгіме, аңыз, жырдың жасалғаны да оның жас 
! 
қиялын  тербетпеуі  мүмкін  емес  еді.  Оның үстіне  Сарыарқа  жері 
қазақ  әні  мен  өлеңінің  ту  тіккен  ордасы  болуы,  ол  елден  небір 
дүлдүл  өнерпаздар  шыққаны,  солардың  кейбіреулерінің  тікелей 
ықпалын  көруі  де  Ә.  Марғүланның  тұңғыш  мектептері  болады.
Кейінірек  Марғүланның  қазақ  фольклорың  XVIII  ғасырларға 
дейінгі  батырлар  жырын  негізгі  тақырып  етіп  алуына  да, 
археология  саласынан  Орталық  Қазақстанның  көне  мәдениетін 
зерттеуге  бел  байлауына  да  жас  кезінде  көңілге  мықтап  түйген 
мүраттар  түрткі  болған  секілденеді.  Ол  аңыз  түрінде  жеткен 
тарихтың  шын  ғылми  келбетін  көрсетуді  көздегендей. 
JB
Ә.  Марғүланны ң  о қуға,  білімге  талпынып,  алдына  ірі 
мақсаттар  қоюына  өзі  жасында  көрген  Сүлтанмахмүттың,  бұған 
жақсы пейілін аямаған Қаныш Сәтбаевтың, жас кезінен достасқан 
Мұхтар  Әуезовтің  тағы  басқа  көрнекті  адамдардың  тиісті 
дәрежеде  ықпалы  болғаны  да  атап  көрсететін  қүбылыс. 
^
Ленинград университетінде заманының ең озық ойлы, терең 
білімді ғалымдарынан дәріс тыңдап, тәлім алуы Ә.  Марғұланның 
зерттеуші  ретінде  қалыптасуына  жағдай  жасады.  Шындығында 
ғылымның  титандары:  В.В.  Бартольдтен  Орта  Азияның  тарихы 
мен  археологиясы,  С.Ф.  Ольденбургтен  Үнді  фольклоры  мен 
өнері, Ю.И.  Крачковскийден араб филологиясы, Е.Э. Бертельстен 
парсы  поэзиясы,  С .Е .  М аловтан  кене  түркі  тілдері,
А.Н. Самойловичтен Орта Азия халықтарының әдебиеті, Н.Я. Марр 
мен  И.И.  Мещаниновтаң  В.Л.  Щербадан тілтану туралы дәрістер 
тыңдау аз олжа емес еді. Осы секілді ғүламалардан көрген тәлімін 
ол  өзінің  ғьілыми  өмірінің  түрақты  принциптеріне  айналдырған. 
Қандай  тақырып,  қай  мәселе  жөнінде  сөз  болса  қай  пәннің 
тарихына  дейін  тереңдеп  бару  айтылған,  жазылған  пікірлерді 
толық есепке алып отыру, түпнүсқаны тауып оқу, ғылымның өзге
108

салосындағы  жөтістірге  де  сүиену,  кең  көлемде  салыстыруға 
қабілеттілік  —  қысқасы,  ғылми  еңбектің  классикалық  үлгісі  мен 
дәстүрін  пір  түту  ғалымның  бүлжымас дағдысына  айналады.
Өзінің  ұзақ  зерттеушілік  өмірінде  Ә.  Марғүлан  қыруар 
материал  жинаған.  Неш е  алуан  меруерт  ойлар,  ақыл-ой 
маржандары  сол  қолжазбаларында  түнып  тұрғаны  ақиқат.  Өзге 
қайсібір адамдардың қолына түссе ол материалдардан әлденеше 
томдар шығарып та үлгірер еді.  Бірақ Ә.  Марғүлан олай етпейді. 
Қазақ, орыс тілдерінде барабар жатық, жүйрік жаза алатын ғалым 
көлемге  қызықпайды.  Ол  үшін  басты  критерий -  сан  емес,  сапа. 
Сондықтан  оның  көлемі  аздау  көрінетін  зерттеулерінің  салмағы 
өте  ауыр  тартып  отырады.  Ә.  Марғүлан  еңбектерінде  айтылып 
қалған  қайсібір  ғылыми  идеялар  арнаулы  тексерулердің 
тақырыбы  бола  алады.  Ғылым  әлеміне  араласқалы  бергі  елу 
жылға жуық  өмір  оның  жүрек батыры  екенін дәлелдейді...
Қадірлі  ғалымның  фольклорға  қатысты  еңбегінің  дені  қазақ 
эпосының  тарихын,  эволюциясын,  жырларды  туғызған  түр 
себепкері  -  жыраулар  ролін  анықтауға  арналғаны  аңғарылады. 
“Эпос  жыры  туралы”  1940,  “Алпамыс”  (1946),  “Қазақ  эпосының 
сыпаты  және  тарихи  шарттылығы  туралы”  (1946),  “Қазақ 
халқының  эпикалық  аңыздары"  (1946),  “Қазақ  халқының  ертегі 
поэтикалық  дәстүрін  сақтаушылар  хақында”  (1957)  тәрізді 
мақала,  зерттеулерінде  көптеген  қүнарлы  ойлар айтылған
Ә. Марғүланның Қорқыт туралы зерттеулері де эпостың шығу 
тегін  анықтау  мақсатына  бағындырылған.  Сонау  оғыз-қыпшақ 
заманының,  ежелгі  Сырдария  бойының  Қорқытқа  байланысты 
аңыздарын  ғалым  ұдайы  жинастырып  келе  жатқанын  білеміз. 
Қазақ  эпосының  көп  қырларын  Ә.  Марғұлан  өзінің  Шоқанға 
арналған зерттеуінде  кеңінен  сөз етеді...
Қазақ 
халқының 
пэтикалық 
дәстүрін 
сақтап, 
жалғастырушылар  туралы  ғалымның  бағалы  ескертпелері  мен 
нақтылы  тексерулері  ерекш е  атап  көрсетерлік.  Ғасырлар 
тасасында  аты-жені  ұмыт  боп  кеткен  талай-талай  ақың  жырау 
жыршының есімін қайта “тірілтіп”, ғылым мүддесіне пайдалануда 
Ә.  Марғүланның  бастамашылық  біріншілік  қадамы  көпшілікке 
қанықты.  Оның  зерек  зейіні  үмытылған  қанша  фольклорлық
109

мұраны жаңадан ашты.  Бұл күнде мағнасы көмескіленген немесе 
мүлде түсініксіз көп атаулардың да дәл мәнін Ә.  Марғүлан тауып 
беріп  жүргенін  білеміз.  Қазақ  совет  энциклопедиясы  томдарына 
кіретін көнерген көне терминдер мен ұғымдарды  жазуға академик 
Әлкей Марғүлан жәрдемге келіп, осындай міндеттің басым бөлегін 
өз мойнына алып жүретінін редакция қызметкерлері түгел біледі. 
Қазақты ң 
тарихы на, 
этнограф иясы на 
фольклорына 
археологиясына  қатысты  проблемалар  мен  деректерді  Ә. 
Марғулан  кемел  сезетің  нағыз  сауатты,  салауатты  кеңес  айта 
алатын,  дер  кезінде  көмекке  келетін  бірнеше  ғылымды  қатар
меңгерген  кісі. 
і Я
“Қазақ жырын туғызудағы мотивтер" (“Халық мүғалімі”, 1940,1 -2) 
деген  м ақалада  қазақ  эпосында  неғүрлым  кең  де  көркем 
сыпатталған  жиынтық  түлғалар  сез  болады.  Автор  елін,  жерін 
жаудан  қорғайтын,  халық  үшін  қандай  қиын  іске  де  қайтпай 
баратын  батыр  бейнесі  жы рларда  неліктен  негізгі  орын 
алатындығын  тарихи,  әлеуметтік жағдайлармен дәлелдейді.  Көп 
жерлерде  әлемдік  эпостың  тәжірибесін  салыстыра  отырып, 
түжырымдары  мен  ойларын  сенімді  түйіндейді.  Бұдан  кейін 
жырларда  ер жігіттің  серігі -  сүйген  жыр  бейнесінің  қаншалықты 
жан-жақты жасалғанына тоқталады.  Ескі  грек мифологиясы  мен 
түрік-моңғол жырларының кей түстағы уқсастық, сарындастығын 
да  ашып  отырады,  мұндай  қүбылыстың  түп  себептерін  айтуға 
тереңдеп  барады.  Алып  батырды  табатың  ер жігітке опалы  жар 
болатын,  ақылды  сүлу,  ел-жұртқа  мейірімді,  қамқорлық  бір 
басынан  табылатын  әйел  түлғасын  жасау  да  қоғамдық  өмір 

жүктеу/скачать 13,81 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: