Халықаралық Ғылыми-тәжірибелік конференцияның ЕҢбектері

156 
 
Фоломкина С.К. - 1986. - №2.  
5.
 
Банкевич  JI.В.Тестирование  лексики  иностранного  языка:  Учебное  пособие  /  Банкевич  JI.В.  -  М.: 
Высшая школа, 1981.  
6.
 
G.V. Rogova Methods of Teaching English / G.V. Rogova - M: Просвещение, 1983. - 35c.  
7.
 
Chrystaluk  Testing  Junior  Pupils  Achievements  //  English  language  and  Culture  /  А.Chrystaluk  -  2002.  - 
№41. - C.3-4.  
8.
 
Tulupova S. Quizzes, Tests, and Exams // English Language and Culture / Tulupova S. - 2003. - №47. - C.3.  
9.
 
Tim McNamara Language Testing / Tim McNamara - Oxford: Oxford University Press, 2000. - 140c. 
 
 
 
ҼОЖ:37.013.77 
БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ТҦЛҒАЛЫҚ ҚАСИЕТТЕРІН 
ДАМЫТУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ-ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗІ 
 
Мамбеталиева А.Қ., Мейрбекова М.А., Пәрте А.Ж 
М.Ҽуезов атындағы ОҚМУ, Шымкент, Қазақстан 
 
Резюме 
В статье рассматриваются пути развития и психолого-педагогические основы личностных качеств 
учащихся начальных классов   
Summary 
The  article  deals  with  the  ways  and  psychology-pedagogical  bases  of  developing  personal  qualities  of 
primary students 
 
Психология ғылымының соңғы жетістіктері тҧрғысынан қарағанда, бастауыш  мектеп оқушысы 
жеке тҧлғасын, қалыптастыру ҿзекті мҽселенің біріне айналды. 
Бастауыш  мектептегі  оқытудың  жаңа  экспериментгік  жҥйелері  шеңберінді  мектеп  оқушысы 
жеке  тҧлғасының  мотивациялық  қажеттілік  саласында  елеулі  ҿзгерістерді  айқындайтын  фактілер 
жинақтала  бастады.  Сҿйтіп  оқу  жҽне  тҽрбие  арасындағы  байланысты  айқындайтын  педагогикалық 
тҽжірибе пайда болды. Бҧл оқушының жеке тҧлғасы дамуының заңдылықтарын зерттеу міндетін толық 
мҿлшерінде  қоюға  мҥмкіндік  туғызды,  Осы  міндетті  шешумен  70-90  жылдары  ғалымдар  ҧжымы 
айналысты.  Ол  оқу  материалы  мазмҧнын  талдау  жҽне  жинақтау  ҧстанымы  негізінде  бастауыш 
мектепте  оқу  қызметін,  қалыптастыру  шеңберінде  жҥзеге  асты  (Д.Эльконин,  В.Давыдов 
тҧжырымдамасы). 
Бҧл эксперимент, біріншіден, зерттеудің тҧтастығын талап етті. Сол себептен оқушы тҧлғасының 
дамуын,  сынып  ҧжымын  жҽне  оларды  біріктіретін  оқу  қызметін  зерттеу  міндеті  бірге  қамтылды. 
Екіншіден  зерттеу  эксперименттік-генетикалық  болды.  Баланың  жеке  тҧлғасы  мектепте  болған  кезең 
бойы  оқу  қызметіне  кіріскен  сҽттен  аяқталған  дейін  зерттелді.  Бҧл  дамудың  психологиялық 
механизмдерін, бір жастан келесіге ауысу кезіндегі ҿзгерістерді айқындап баяндауға мҥмкіндік берді. 
Балалар  қарым-қатынасында  алуан  тҥрлі  тҧлғааралық  байланыстар  қҧрудың  ҿзгермелі  ҥрдісі 
бала  тҧлғасы  сана-сезімінің  дамуына  ықпал  егеді:  алдымен,  оқудағы  жетістіктерін  дҽл  бағалауға 
қатысты,  екіншіден  жеке  тҧлғаның  моралдік  қасиеттеріне  байланысты.  Қарым-қатынас  барысында 
белгілі жҧмысты атқаруға орай қасиеттер емес, баланың тҧлғасы, оның адамгершілігі ҥлкен маңызға ие 
болады. 
Сҿйтіп  бастауыш  мектеп  жасында  келесі  кезеңдерге  ҿтуді  қамтамасыз  ететін  тҧлғалық  ҽлеует 
қалыптасады.  Орта  жҽне  жоғары  сыныптарда  жеке  тҧлғаның  тҧрақты  қҧрылымы  қалыптасатынын 
зерттеулер  байқатты.  Оның  негізін  тіршіліктің  саналы  мотиві  ретінде  айқындалатын  идеал  қҧрайды. 
Оқушылардың  ҿмір  туралы  анық  тҥсінігі  қалыптасады,  бҧл  иамандығын  саналы  тҥрде  таңдауды 
қамтамасыз  етеді.  Оқу  мерзімі  бойы  сынып  ҧжымы  қҧрбылар  ҥшін  негізгі  референттік  топ  нағыз 
тҽрбие ортасы болып қалады. 
В.Давыдов  оқу  қызметінің  қҧрылымында  оқу  қажеттілігі,  мотивтер,  міндеттер,  ҽрекеттер  мен 
операциялар  секілді  бҿліктерді  атап  кҿрсетеді.  "Мектептің  бірінші  сыныбына  келген  балаларда  оқу 
қызметінің  біртҧтас  қҧрылымы  болмайды.  Қолайлы  жағдайда  ол  мектеп  қабырғасында  бірнеше  жыл 
ішінде, ҽсіресе, бастауыш сыныптарда қалыптасады - дейді ғалым. Бастауыш мектепте оқу қызметтің 
негізгі  жҽне  жекеше  тҥрі  болып  табылады.  Оны  атқару  барысында  оқушылардың  бойында  жаңа 
психикалық  қҧбылыстардың  дамуына  негіз  қалайтын  жҽне  ең  алдымен,  заттардың  пайда  болу  жҽне 
даму  заңдылықтарын  ашуға  бағытталған  теориялық  ойлау  негізі  дамиды  "Педагогика  ғылымы 
теориялық  жағынан  іргелілік  сипатта  болса,  тҽрбие  мен  оқытудың  теориясын  іске  асыру  жағынан 
қолданбалы сипат алады. 

157 
 
Тҧлғаның қҧрылымдық компоненттері ҥш бҿліктен тҧрады. Біріншіден, оның ақыл-ойын дамыту 
арқылы  санасын  жетілдіру,  екіншіден  азаматтық  ҿркениетті  тҧлғаның  біртіндеп  сіңіру,  ҥшінішден, 
жеке  тҧлғаны  іс-ҽрскетке ендіру  арқылы  ҿзін-ҿзі тҽрбиелеуге  белсене  қатыстыру.  Тҧлғаны  тҽрбиелеп 
жетілдіруде осы ҥш компонент тығыз бірлікте қызмет етеді. 
Ҽлеуметтік  кҿзқарас  тҧрғысынан  қарағанда,  тҽрбиеге  қоғамдық  бақылау  жҽне  тҥзету  енгізетін, 
жастарды  мемлекеттік  жҽне  қоғамдық  қҧрылымдар  арқылы  басқарып  бағыттайтын,  қоғамның  қазіргі 
жҽне  болашақ  ҿміріне  мақсаттылықпен  даярлау  ісі  деп  қараймыз.  Тҽрбие  ісі  адамның  қабілетін 
қоршаған  ортада  жҽне  оның  санасында  қалыптастыруды  мақсат  ететін  болғандықтан,  ол 
психологиялық  процесс. 
 
Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін 
дамытудың  педагогикалық- психологиялық негізі 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Жеке  басты  қалыптастыруда  ҧзақ  мерзімді  педагогикалық  ҽсер  туғызатын  ҽдістер  тиімді  деп 
саналады.  Оған  ҧзақ  мерзімді  жаттықтыру  ісі,  оқыту  ҽдістерінің  жҥйесі,  тҽрбиешінің  жеке  басының 
ҥлгісі  енеді  Бҧл  мҽселе  жҿнінде  (мҽселе  жеке  бастың  ҥлгісі  туралы  болып  отыр)  қазіргі  кезде  жиі 
айтылып  жҥрген  педагогикалық  авантюризмнің  ғылыми  негізсіздігін,  оның  тіпті  педагогиканы  жетік 
білмейтін  тҽрбие  ісінде  мамандығы  шамалы  адамдардың  ҿзінше  ойлап  тапқан  «жаңалығы»  деп 
қарауымыз керск, себебі идеалсыз жеке бастың қалыптасуы мҥмкін емес.Оқушы ҥшін шынайы ҧстаз- 
педагог идеал болуы керек. 
Әдебиеттер  
1.
 
Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика. Астана, 1986ж. 
2.
 
Ҽбиев Ж., Бабаев С., Қҧдияров Н.  Педагогика. Алматы, 2004ж 
3.
 
Ҽбенбаев С.Ш. Тҽрбие  теориясы мен ҽдістемесі. 
4.
 
 Жаппаров А. Оқушылардың сҿйлеу дағдыларын қалыптастыру жҽне мазмҧндама   жҥргізудің 
ҽдістемесі. Шымкент, 2002 жыл. 
 
 
ҼОЖ:373.3:047.36 
 
БАСТАУЫШ СЫНЫПТЫҢ ОҚУ-ТӘРБИЕ ҤРДІСІНЕ ДЕҢГЕЙЛЕП ОҚЫТУ 
ТЕХНОЛОГИЯСЫН ПАЙДАЛАНУ ЖОЛДАРЫ 
 
Мамбеталиева А.Қ., Мейрбекова М.А., Пәрте А.Ж 
М.Ҽуезов атындағы ОҚМУ, Шымкент, Қазақстан 
 
Резюме 
В  статье  рассматриваются  пути  использования  разно  уровневой  технологии  обучения  согласно 
учебно-воспитательному процессу в начальных классах 
 
Summary 
The  article  deals  with  the  ways  of  using  leveled  technology  of  teaching  concerning  educational  process  in 
primary classes   
 
Қазіргі заманның талабына сай білім беру ҥшін бҥгінгі таңда оқытудың мазмҧнын ҿзгерту, яғни 
білім  беру  сапасын  арттыру  қажеттілігі  туындап  отыр.Кҿптеген  педагогикалық  технологиялар  оқу-
тҽрбие ҥрдісінде пайдаланып келеді. 
Психологиялық жақтары 
1.
 
Оқушы тҧлғасының дамуы 
2.
 
Қарапайым  дағдылар,  ептіліктердің 
қалыптасуы  
3.
 
Оқу – танымдық мотивтерінің 
4.
 
Моральдық қасиеттері  
5.
 
Тҧлғалық ҽлеуеті 
6.
 
Танымдық ҿнегелік 
7.
 
Табиғи  кҥш  пен  қабілеттерінің 
дамуы 
Педагогикалық жақтары 
1.
 
Сана-сезімін жетілдіруге 
2.
 
Адамзаттық ҿркениетті сіңіру 
3.
 
Ҿзін-ҿзі тҽрбиелеуге қатыстыру  
4.
 
Оқыту ҽдістерінің жҥйесі 
5.
 
Тҽрбие 
ҽдістері: 
сендіру, 
жаттықтыру,  ынталандыру,  жағымды  ҥлгі 
ҿнеге кҿрсету мадақтау  
6.
 
Адамгершілік сезімін дамыту 

158 
 
Деңгейлеп оқыту оқушылардың білімін жаңа ҽдіспен, яғни рейтингтік жҥйе бойынша бағалауға 
мҥмкіндік  береді.  Яғни  оқушылардың  ҽр  тақырып  бойынша  қорытынды  бағасы  оның  жинап  алған 
ҧпайымен  сҽйкес  қойылады.  Жинаған  ҧпайларын  оқушылар  сабақ  соңында  кестеде  тиіс  нҥктемен 
белгілеп  отырады.  Осы  нҥктелердің  арасын  ҥздіксіз  сызықпен  біртіндеп  қосса,  график  шығады.  Ол 
оқушының даму мониторингі деп аталады.  
Мониторинг  дегеніміз  -  белгілі  бір  нҽрсенің  жай  –кҥйін  бақылау,  талдау  жҽне  болжау  жҥйесі. 
Бҧл  сҿз  ағылшынның  «монитор»  деген  сҿзінен  алынған.  Белгілі  параметрлі  анықтаудағы  бақылау 
қҧралы.  Мониторинг  техникалық  қҧралдардың  кҿмегімен  жҥргізілетін  бақылаудың  ерекше  тҥрі  деп 
қарастыруға болады.  
Оқыту  ісіндегі  маңызды  жҧмыстардың  бірі  –  оқушылардың  пҽндер  бойынша  алған  білім 
деңгейлерін бақылау жҽне тиісті дҽрежеде бақылау. Оқушының сабаққа тиянақты қатысып отыруы, ҿз 
оқуына  жауапкершілікпен  қарауы,  алған  теориялық  білімін  болашақта  пайдалана  білуі  осы  кезеңнің 
дҧрыс ҿткізілуіне кҿп байланысты. 
Рейтенгтік  жҥйеде  сабақта  орындаға  ҽрбір  тапсырмаларын  ҧпай  арқылы  бағалап  отыру 
кҿзделеді.  Бҧл  жҥйе  арқылы  оқушының  ҽр  пҽн  бойынша  даму  деңгейі  мен  бейім  қабілетін  ертерек 
байқауға мҥмкіндік жасалады.  
Рейтинг жҥйесінің артықшылығы тҿмендегідей: 
Оқушы қызметінде: 
1)оқушыны жеке тҧлға ретінде ҿз бетінше дамуы мен тҽрбиесіне ықпал етеді; 
2)пҽндерді оқытуда ізгілендіру ҧстанымына жҽрдемдеседі; 
3)оқу жҧмысында мҧғалім мен оқушының ынтымақтастығын қалыптастыру; 
4)рейтинг  бақылау  қызметі  тҽрбилеуші  ,  дамытушы,  бақылаушы  жҽне  басқарушы  рҿлін  де  атқара 
алады; 
5)  рейтингтік  жҥйе  оқушылардың  танымдық  іс-ҽрекетіне  тікелей  саналы  тҥрде  ҽсер  етуге  мҥмкіндік 
туғызады.  Шҽкірттің  ақыл-ой  ҽрекетінің  сипаттамаларын,  тапсырманы  орындау  тездігі,  тҥсіну 
тереңдігі т.б. кҿрсететін жҥйелі байланыс сапсы артады; 
6) жҧмыс нҽтижесі мен ҿз мінез-қҧлқын дҧрыс бақылап –бағалау дағдысын қалыптастырады; 
7) ырықты зейінін тҽрбиелеп, жетілдіруге ықпал етеді; 
Мҧғалімнің қызметінде: 
1) оқушының оқуындағы кемшіліктерді анықтап, тҥзетудің ҽдістері мен тҽсілдерін алдын –ала белгілі 
бір жҥйеге келтіру мҥмкіндігі бар; 
2)бақылау ҥлгілерін , бағалаудың қалыпты критерийін жасау; 
3)оқу қызметін тиімді ҧйымдастыру мен оған тҥзету жасау тҽсілдерін меңгерту; 
4)оқушының білім деңгейін бағалау мен анықтауда компьютермен жҧмыс істеу дағдысын меңгеруі; 
5)сыныптағы  ҽр  оқушы  ҥшін  жаңа  кҿңіл-кҥй  ахауалын  қамтамасыз  етуді  жоғары  деңгейде 
ҧйымдастыру т.б. педагогикалық қызметтің орнығуына жағдай жасау; 
Мониторинг  пен    рейтинг  ҿзара  тығыз  байланысты.  Мониторингсіз  рейтинг  ,  рейтингсіз 
мониторинг  болуы  мҥмкін  емес.  Сондықтан  аладымен  рейтингтік  жҥйеге  кеңірек  тоқталып  ҿтсек 
дейміз. 
Рейтингтік  жҥйе  ҽрбір    оқушының  дара  қабілеттері  мен  мҥмкіндіктерін  нақты  анықтап 
береді.Жыл  бойына  баға  алмай  қалған  немесе  қай  тақырыпта  кҿңілді  кҿбіріек  бҿлу  керек  екендігін 
нақтылап  кҿрсетіп  тҧратын  білім  кҿрсеткіші  іспеттес  кесте  .  Білім  берудің  мемлекеттік  стандарт 
талаптарына  сай оқыту  нҽтижелеріне  қорытынды  шығарғанда  оқушы  мен  оқытушының іс-ҽрекетінде 
рейтинг бағаны пайдалану орынды.  
Рейтинг  кҿрсеткіші  бағаланатын  нысанның  топтағы  басқа  осындай  нысандарға  қатысты  реттік 
орнын сипаттайды. 
Оқушының  рейтингі  оған  қойылған  барлық  бағалардың  жиынына  тең  шаманы  кҿрсетеді. 
Оқытушының рейтингі оның қойған барлық бағаларының жиынына тең шаманы айтады. 
Оқушылардың  ҥлгерім  деңгейіне  қойылатын  бағасы  рейтинг  ҽдісімен  ҿлшенгенде    мыналар 
ескеріледі: 
-оқушылардың білімі мен білігі; 
-орындалған жҧмыстың кҿлемі мен саны; 
-тексерілген жҧмыстың маңыздылығы; 
-тексерілген жҧмыстың кҥрделілігі; 
-босатылған сабақтың саны; 
-сыныптағы жҽне мектептегі тҽрбиелік жҧмыстарға қатысуы; 
-олимпиадаға қатысуы. 
Рейтингтік  жҥйенің  ең  басты  ерекшелігі  –  шҽкірттің  сыныптағы  сабақ  кезеңдері,  ҥйдегі  іс-
ҽрекетін толығымен қамтып, бҥтін сандармен ҿрнектелетін балдар ретінде қойылып отырады. Олар оқу 
ҥрдісінің ҿң бойында нҽтижесін кҿрсете алады. 

159 
 
Рейтинг жҥйесінде оқушының оқу ҽрекетінің барлық тҥрлері бағаланады. Бҧнда оқу ҥрдісіндегі 
жҽне одан тыс оқу ҽрекетінің жинақтаған нҽтижелері оқушының білім деңгейін сипаттайды. 
Қорыта  айтқанда,  деңгейлеп  оқыту  технологиясының  тиімділігі  осы  тҽжірибе    барысында 
байқалып, оқушылардың оқуға деген қызығушылығы мен қатар шығармашылық деңгейі де кҿтерілді. 
Ҽр оқушы ҿзінің деңгейіне, білім дҽрежесіне байланысты тапсырмалар орындай отырып, ҽлсіздер білім 
алуға ҧмтыла тҥседі, мықтылардың ҿзіне тҽн деген сенімділіктері арта тҥсті. Нҽтижесінде: жан – жақты 
шығармашылық іс - ҽрекеті бар тҧлға болып қалыптаса алады.  
 
Әдебиеттер  
1.
 
Қоянбаев  Ж. Б. , Қоянбаев Р. М.  Педагогика , -Алматы , 2000. 
2.
 
Бҧзаубақова К.Ж. Жаңа педагогикалық технология . Тараз : ТарМу , 2003. 
3.
 
Баймаханова С. Деңгейлеп саралап оқыту. //Қазақстан мектебі. №10, 2004, 63-67 бет. 
4.
 
Мҧхитанова С. Деңгейлеп оқыту тҽсілімен // Қазақстан мектебі . № 12,  2004 ,51-52 бет. 
 
 
ҼОЖ 351.382. 
 
ЖАЛПЫ ОРТА МЕКТЕПТІҢ ХИМИЯ САБАҒЫНДА ЗАМАНАУИ МУЛЬТИМЕДИЯЛЫҚ 
ТЕХНОЛОГИЯ ҚҦРАЛДАРЫ КӚМЕГІМЕН КӚРНЕКІЛІК ПРИНЦИПТІ  ЖҤЗЕГЕ 
АСЫРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ 
 
Мантаева
1
 А., Умарова
2
 А.А., Бҥркіт
3
 Ә.Қ.,  
Абдуллаева
4
 З.Ғ., Жаналиева
4
 Д.А. 
 
Ордабасы ауданы, Бадам елді мекені, С.Сейфуллин атындағы жалпы орта мектебі
1
, Сайрам ауданы, 
Қарамҧрт елді мекені, №1 мектеп-гимназиясы
2
, Халықаралық гуманитарлық-техникалық университеті
3
,  
Сайрам ауданы,№94 жалпы орта мектебі
4
, Шымкент, Қазақстан 
 
 
Резюме 
В  этой  статье  рассматриваются  осуществление  принципа  наглядности  средствами 
мультимедийной технологии в обучении химии в СОШ. 
  
Summary 
For realization above said before teacher standsthe question is it necessary to perfect, the quality a teaching, 
efficient and demonstrative using of new informational technologies, as well as complex use of education facilities 
on himics  lesson in the secondary school. In this article we consider the notion of the visual teaching. 
 
Біз  бҧл  мақалада  кҿрнекілік  принцип  жайлы  жҽне  оны  жҥзеге  асырудағы  мультимедиялық 
қҧралдар  туралы  баяндаймыз.  Жалпы  орта  мектептің  химия  пҽнін  оқытуда  кҿрнекілік  принципті 
жҥзеге  асыруда  заманауи  мультимедиялық  технология  қҧралдарын  қолдануға  болады.  Кҿрнекіліктің 
ҽртҥрін  ің  ҿзіне  тҽн  атқаратын  функциялары  бар.  Кҿрнекілік  тҥрлері:  табиғи  кҿрнекілікке  химиялық 
заттар,  минералдар  жҽне  т.б.  жатады.  Кескіндік  кҿрнекілікке  карталар,  картограммалар,  схемалар, 
диаграммалар, «Д.Менделеев кестесі» жҽне т.с.с. жатады. Мысалы кестенің бірнеше тҥрлері бар. Олар: 
хронологиялық,  синхрондық,  тақырыптық,  графикалық  кестелер.  Экранды-динамикалық  кҿрнекілік 
қоршаған дҥниеніні бейнелейді. Олар: диапозитивтер, диафильмдер, эпипроекциялар, оқу киносы, оқу 
теледидары. 
Дыбысты 
техникалық 
кҿрнекілікке 
грампластинкалар, 
магнитофильмдер, 
радиоқабылдағыштар  жатады.  Кҿрнекі  қҧралдар  оқу  материалдарын,  ҽсіресе,  теориялық  ережелерді 
есте жақсы сақтау жҽне жеңіл тҥсіну ҥшін қолданылады. 
К.Д.Ушинский  баланы  тек  кҿрнекі  оқытуды  логикамен  ҧштастырғанда  оқушының  кҿрнекі 
ойлауын  тҽрбиелеу  қҧралы  болып  табылады  деп  ҧйғарды.  Кҿрнекі  оқыту  «ақылдың  дамуына»  жол 
ашады.    Сол  кездегі  арифметика  бағдарламасына  орынды  сын  айта  отырып,  оның  орынына  ҿз 
бағдарламасын  ҧсынды.  Ол  арифметиканы  оқытуды  ҿлшеу  жайлы  кҿрнекі  тҥсініктерден  бастауды 
ҧсынды.    Геометриялық    формаларды  оқыта  отырып  арифметиканың  ҿзіне  кҿрнекілік  пен жандылық 
беру ҥшін мҧғалім ҿлшеулерді пайдаланады деп кҿрсетеді К.Д.Ушинский. 
Сонымен,  К.Д.Ушинский  нақтыдан  абстрактіге,  ҽрекеттен  теориялық  жалпылауға  ҿтуге 
шақырады. Ол кҿрнекі оқытудың мҽнін терең тҥсінеді: ол ақыл-ой қабілетінің дамуына, материалдың 
мазмҧндалу  мҥмкіндігіне,  оқу  жҧмысындағы  белсенділік  пен  даралануға,  материалды  эмоциялық 
қабылдауға, алынған білімді жҥйелендіруге жол ашады. 
Орыс  педагогы  Н.Ф  Бунаков  (1837-1904)  кҿрнекілікті  оқудың  шынайы  ҿмірмен  байланыс 
қҧралы,  ҿмірлік  қажетті  білімді  алу  қҧралы  деп  есептеп,  кҿрнекілік  тҥсінігін  шығармашылық 
элементтермен  байланыстырды.        М.Жҧмабаев:  «Бір  затпен  танысқанда  сыртқы  сезімдердің  кҿбі 
қатынасса,  ол  зат  ҧмытылмайды.  Балаға  бір  нҽрсені  білдіру  керек  болғанда  осы  жолды  ҧстау  керек. 

160 
 
Яғни  мҥмкін  болғанша  баланың  сыртқы  сезімдерінің  кҿбін  қатынастыру  керек.  Мысалы,  бір  заттың 
тҥрін  де  кҿрсет,  дыбысын  да  естірт,  ҧстатып  та  кҿр,  иіскет,  дҽмін  татқыз,  сыйпат,  суретін  салғыз 
Баланың  жаратылысының  ҿзі  осыны  тілейді.  Бала  ҿзінің  кҿрген  нҽрсесін  ҧстағысы  келеді,  естіген 
нҽрсені кҿргісі келеді. Ҧстаған нҽрсесінің дҽмін татқысы келеді. Осы жолды ҧстағанда баланың білімі 
берік  болады.  Мысалы,  дҧрыс  жазуы  ҥшін  қҧр  ережелерді  білуі  жетпейді.  Қолдың,  кҿздің,  қҧлақтың 
ҽдеттенуі шарт». 
Қазіргі  уақытта  психологиялық-педагогикалық  жҽне  ҽдістемелік    ҽдебиеттерде  кҿрнекілік, 
кҿрнекі оқыту, кҿрнекілік тҥрлері, кҿрнекілік қҧралдары жіктемесінің сан-алуан жолдары келтіріледі. 
Ғылыми  ҽдебиеттер  мен  мектеп  практикасында  «кҿрнекілік»  сҿзі  ҥш  мағынада  қолданылады. 
Біріншіден,  ол  кейбір  обьектілер  (кҿрнекі  қҧралдарды),  екіншіден,  кейбір  қасиеттерін,  ҥшіншіден, 
адамның  белгілі  бір  іс-ҽрекетін  (кҿрнекілік  қҧралдарын  қабылдау,  оларды  пайдалануды)  білдіреді. 
Терминнің кҿпмҽнділігіне байланысты оның ҽр тҥрлі анықтамалары бар. 
Психологиялық  зерттеулер  (Н.А.Менчинская,  П.А.Гальперин,  Т.В.Кудрявцев,  Л.В.Занков  жҽне 
басқалар) кҿрнекілікті «абстрактілік деңгейде жҽне практикалық іс-ҽрекет ҥдерісінде қарастырады. 
З.И.Калмыкованың  пікірінше,  кҿрнекілік  практикалық  іс-ҽрекеттерімен  ғана  байланысты  емес, 
сонымен  бірге  оқушылардың  заттармен,  оларды  алмастыратындармен  (сызбалармен,    кескін,  график 
жҽне суреттермен) іс-ҽрекет орындауына тҽуелді.  
З.И.Калмыкова  кҿрнекіліктің  практикалық  формасына  бақылауға  мҥмкін  болатын  қҧралдармен 
бірге,  сондай-ақ  ойлау  экспериментін  де  жатқызады.      Сонымен,  кҿрнекі  оқыту  ҧғымы  объектімен 
немесе оны алмастырушы затпен тікелей практикалық іс-ҽрекет, сондай-ақ ойлау іс-ҽрекетімен тікелей 
байланысты.  Ғалымдардың  екінші  тобы  кҿрнекілік  ҧғымын  бейне  ҧғымымен  байланыстырады. 
Оқытудағы  кҿрнекілік  объективті  шындықтың    тікелей  қабылдау  кезінде  пайда  болатын  сезімдік-
кҿрнекілік бейнелерді пайдалану, жҽне жеткен жетістік нҽтижесі таным-білім ретінде тҥсіндіреді. 
Л.Н.Нуритдинов бейнелерді екі тҥрге бҿледі. Бірінші топқа шынайы объектілер тікелей кҿрініс 
беретін  сезімдік  кҿрнекі  бейнелер  кіреді.  Екінші  топқа  абстрактілік  формада  кҿрініс  беретін 
рационалды  бейнелерді  жатқызды.  Бейне  мен  кҿрнекілік  тҥсініктері  тығыз  байланысты,  ол 
кҿрнекіліктің  сезімдік  жҽне  рационалдық  екі  сатысын  бҿліп  кҿрсетеді.  «Рационалдық  кҿрнекілік  - 
теориялық  ҧғымның  сезімдік  нақты  формада  кҿрсететін  дидактикалық  қҧрал;  осы  қҧрал  кҿмегімен 
оқушылардың  шығармашылық  белсенділігін,  логикалық  ойлауын  дамытып,  танымдық    іс-ҽрекет 
дағдыларын қалыптастырады, шығармашылық, ғылыми-дҥниетанымдық ҧғымдарды игереді». 
Химияны оқытудағы кҿрнекіліктің, кҿрнекі оқыту ҧғымының нақты анықтамасын бермегенімен, 
зерттелуші  қҧбылыс  жайлы  сезімдік  елестету  қажеттігін    бҿліп  кҿрсетті.Л.М.Фридман  кҿрнекілікті 
қабылдау,  есте  сақтау,  ойлау  мен  қоршаған  орта  обьектілерін  тану  кезіндегі  психикалық  бейнелердің 
ерекше қасиеті деп  есептейді. Бірақ  кез келген бейне  кҿрнекі  емес. Психикалық бейнедегі кҿрнекілік 
дҽрежесі обьектінің қаншалықты тҥсінікті де, таныс екендігіне, адамның жеке ерекшеліктеріне тҽуелді. 
Кҿрнекі бейнені жасаудың сыртқы шарты болып белсенді танымдық ҽрекет танылды. Обьектіні енжар 
тҥрде бақылау оның кҿрнекі бейнесі жасалуына алып келмейді. Л.М.Фридман кҿрнекілікті - бҧл тҥсіну 
мен белсенділік деп тҧжырымдайды. Ол «кҿрнекі оқыту» терминін пайдаланбайды.  
В.Г.Болтянский  [1]  ҿзінің  кҿрнекілік  формуласын  ҧсынады:  «Кҿрнекілік  формуласы  – 
изоморфизм+қарапайымдылық».  Ондағы  кҿрнекілік  тҥсінігі  модель  тҥсінігімен  байланысты: 
«...кҿрнекілік жайлы мҽселені талқылау ҥшін қҧбылыстың екі моделін білу қажет: олардың біріншісі - 
абстрактілік модель,  яғни,  біз  оқушы  санасында  қалыптастыруға  тиісті  қҧбылыс теориясы, екіншісі  - 
кҿмекші,  оқу  моделі  («модель-кҿмекші  қҧрал).  Кҿрнекілік  жайлы  тек  егер  ол  бірінші  моделге 
изоморфты болып, қабылдаудың қарапайымдылығына ие болса ғана екінші моделді қолданудың мҽні 
бар. Ол изоморфизмді қҧрылымдардың бірдейлігі ретінде тҥсінеді». 
В.Е.Евдакимов та кҿрнекілікті изоморфизм мен қарапайымдылық - оқу қҧралдары кҿрнекілігінің 
ажырағысыз белгілері деп тҥсінеді. Ол кҿрнекі бейне тҥсінігін танымдық ҽрекетпен байланыстырады. 
Л.Н.Леонтьев  кҿрнекілік  оқушы  жҥзеге  асыратын  ішкі  ҽрекеттердің  сыртқы  тірегі  қызметін  атқаруы 
керек деп ҧйғарады. 
Қазақ  ҧлттық  энциклопедиясын  редакциясын  басқарған  Б.Аяған:    «Кҿрнекілік  ақпараттың, 
дҽрістің, ҥгіт-насихаттың,  жарнаманың  танымдылығы  мен  пҽрменділігін  арттыру  жолы, оқытуда 
заттар    мен    қҧбылыстардың    ҽрқайсысының   ҿзіне    тҽн    жаратылыс  бітімін,    сыр-сипаттарын    сезім  
мҥшелері  арқылы  байқау,  қабылдауға  баулиды. Адам  қоршаған  ортаны, дҥниені,  қҧбылыстарды  
бес  сезім  мҥшесі  арқылы  тҥсінеді.  Оның  ішінде  ақпаратты  ең  кҿп қабылдайтын  сезім  мҥшесі –  
кҿру    тҥйсігі.    Адам    шынында  терең    таңбаланатыны    да    осы    кҿру  тҥйсігі    арқылы    қабылдаған 
ақпарлар. Бірақ, тҥйсік ҿздігінен  қҧбылыстардың  ішкі байланысын, олардың  заңдылығын  бейнелей   
алмайды.  Қҧбылыстардың    мҽнін    адам    санасында  ойлау,  пайымдау    қабілеті    ғана    бейнелейді. 
Кҿрнекіліктің нҽтижесінде  қоршаған    ҿмір  қҧбылысын    жҽне  заттарды      салыстыра    ойлап,  пайымға  
салып  қабылдау  арқылы оқушылардың  мҽселені  тҥсіну дҽрежесі  артады, сана-сезімі қалыптасады. 
Сонымен    бірге,  қабылданған    ақпарлар  оның  міндеттеріне    байланысты    талданып,  қорытылады. 

161 
 
Кҿрнекілік  қҧралдары    оқушыларға    бейнелі  тҥсінік    беру    ҥшін    ғана    емес,  оқушылардың   ҧғымын 
қалыптастырумен  бірге,  абстрактілі байланыстар  мен  тҽуелділікті   тҥсіндіру ҥшін  олданылады [2].  
Ғалым-педагогтар кҿрнекі оқытуды сезім мҥшелеріне ҽсер ететін, нақты қабылданатын объекті 
немесе  қҧбылыстармен  байланыстырды;  олар  кҿрнекі  оқыту  мҽселесін  кҿтерді;  кҿрнекі  оқыту  мҽнін 
негіздеді; оның мектепте қолданылу ҽдістемесін жасап, ҽрекеттің кҿрнекі оқытумен байланысы жайлы 
мҽселе қойды. 
Дегенмен,  олар  кҿрнекілік  қасиеті  тек  нақтыға  ғана  тҽн  деп,  ал  абстрактілік  ҧғымын 
кҿрнекілікпен  байланыстыруға  болмайды  деп  есептеді.  Кҿрнекілік  принципін  қолдану  ҽдістемесі 
негізінен химия сабақтарына қатысы болып, кҿрнекі оқытудың компоненттік қҧрамы анықталған.  
Жалпы  орта  мектептің  химия  пҽнін  оқытуда  кҿрнекілік  принципті  жҥзеге  асыруда  заманауи 
мультимедиялық  технология  қҧралдары  арқылы:  оқу  материалдары,  кестелер,  графиктер,  сызбалар, 
транспоранттар,  слайдтар;  мҽтіндік,  графикалық,  дыбыстық,  анимациялық,  бейнелік  ақпараттар  т.б. 
жҥзеге асырамыз. 
 
 
 
 
1-cурет. Заманауи мультимедиялық технологиялар 
 
Химия  сабағында  оқу  материалдарын  ҧсыну  қҧралдары:  теледидар,  бейнемагнитофон, 
мультимедиалық-, бейнелік-, оверхед- проекторлар, компьютер, интерактивті сенсорлық  тақталар т.б.  
кҿмегімен  кҿрсетіледі.    Оқу  материалдарын  ҧсынушы  мҧндай  қҧрылғыларды  мультимедиалық 
қҧралдар деп айтуға болады. 
Мультимедиалық  технологиялар  саласындағы  мамандардың  пікірінше,  бҧл  саланың  дамуын 
анықтайтын  факторлардың  бірі  –  дербес  мультимедиалық  компьютерден  желілік  жҥйеде  жҧмыс 
істейтін  мультимедиалық  кешендер  ортасына  ҿту  процесі.  Қашықтан  оқыту  жҥйесінің  техникалық 
жабдықталуы  компьютерлік  желілер  мен  мультимедиалық  технологиялардың  қолданылуымен  жҥзеге 
асырылады.  Қазіргі  таңда  компьютерлік  желілер  жҿнінде  біршама  тҥсінік  қалыптасқанымен, 
мультимедиалық  технологиялар  туралы  біздің  тҥсінігіміз  мардымсыз.  Осыған  байланысты  бҧл 
технологияларды оқыту процесінде пайдаланудың тиімділігін анықтау жолдарын қарастырамыз. 

162 
 
 
2-cурет. Химия пҽнін оқытуда  заманауи ақпараттық-телекоммуникациялық  қҧралдарын 
қолдану. 
 
Мультимедиалық  қҧралдардың  химияны    оқыту  процесіндегі  тиімділігін  оқытудың  мақсатына, 
мазмҧнына,  формасына,  қҧралдары  мен  ҽдістеріне  сҽйкестілігі  тҧрғысынан  анықтауға  болады.  Ал, 
мҧны  жҥзеге  асыру  кибернетика  ғылымының  зерттеу  ҽдістеріне  сҥйену  негізінде  орындалады. 
Кибернетика  –  қоғамдағы,  тірі  организмдердегі,  кҥрделі  машиналардағы  процестердің  жалпы 
заңдылықтарын  басқаратын,  олардағы  ақпаратты  беретін  ғылым.  Кибернетика  басқару  жҥйесіндегі 
ақпараттық  процестерді  зерттейді.  Ғылымның  дамуы  ғылыми-зерттеу  жҧмыстарын  жҥргізудің 
тҽсілдерін  ҥнемі  ҿзгертіп  отырады.  Қазіргі  кезге  дейін  ғылым  дамуы  мынадай  кезеңдерден  ҿтті:  1) 
ғылыми  жҥйелік  тҽсілдің  сипаттамасы  зерттеу  нысаны  ретінде  анықталды;    2)  зерттеу  нысанына 
„терістеу жҽне қҧрылымдау‖ деп аталған ғылыми ҽдіс қолданылды. Оның негізгі идеясы: оқытылатын 
жҥйе  жҿніндегі  жаңа  ҧғымдар  мен  анықтамалар  бҧрынғы  ҧғымдар  мен  анықтамаларды  тексеру 
негізінде пайда болады; 3) жҥйелі талдаудың дамуына байланысты терістеу жҽне қҧрылымдау ҽдісінің 
орнына „талдау жҽне қҧрылымдау ҽдісі‖ қолданылуда. Жҥйені зерттеудің бҧл ҽдісін пайдалану кезінде 
шешілетін  мҽселенің  ҧғынықты,  шешімді  ҥлгісі  жасалып,  оны  ары  қарай  дамыту  жолдары 
қарастырылады [3].  
Жалпы,  педагогикалық  зерттеу  нысанына  қолданылатын  жҥйе  мынадай  қҧрылымдардан  тҧруы 
керек: 
-Химияны оқытудың мақсатын анықтайтын ҽлеуметтік жҥйеден; 
-Химияны оқытудың мазмҧнын анықтайтын ғылыми білімдер негізіндегі ақпараттық жҥйеден; 
-Химия пҽнін оқытудың жалпы жҽне жеке ҽдістерін дамыту жҥйесінен; 
-Химияны оқыту процесін ҧйымдастырушылық жҥйесінен. 
 
3-cурет.Химия сабағында интербелсенді тақта қҧралдарын қолдану. 

163 
 
 
Қорыта  айтқанда,    жалпы  орта  мектептің  химия  пҽнін  оқытуда  кҿрнекілік  принципті  жҥзеге 
асыруда заманауи мультимедиялық технология қҧралдарын қолдана отырып, химиялық реакцияларды, 
молекулалар  мен  атомдар  жайлы  тҥсінікті  кҿрнекті  тҥрде  тҥсіндіріп,  сабақтың  сапасын  арттыруға 
болады.  

жүктеу/скачать 3,9 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: