Шəкерiм Құдайбердiұлының тəлiми көзқарастары

айтыс пен терменi, қисса мен дастандарды көп бiлуге тырысты. Фольклор арқылы ақын туған 
даланың əдет-ғұрпын, тұрмыс-салтын, тарихын жетiк бiлдi десек, дау тумас. Сынды көзбен қарап 
қазақ елiнiң этнопедагогикалық талаптарын өз бойына сiңiрдi.
 
Халықтық  тəлiм-тəрбиеден  ғылыми  педагогикаға  жол  алғанының  бiр  белгiсi – 19 жасынан 
бастап  Шəкерiмнiң  шежiре  жинауға  кiрiсуi.  Бұл  еңбектiң  мақсаты  тек  қазақ  рулары  мен  хандары, 
жүздерi  мен  батырлары  тарихын  зерттеп  игеру  еместiн. ''Шежiреде''  ақын-педагог  тарихи 
оқиғаларға  орай  өз  түсiнiктерiн  айқындап,  қазақ  жастары-ның  тарихи  санасын,  өзiндiк  этникалық 
санасын жетiлдiру мақсатын көздегендi.
 
Фольклор  арқылы  ақын  қыз  бала  мен  ұл  бала  тəрбие-леудегi  ата-ана  рөлiн,  əке-шешеге 
деген  балалардың  сүйiспеншiлiгiн,  əйелге  деген  қамқорлықты,  адам  өмiрiнiң  құндылығы  мен 
маңызын тапты. Ауыз əдебиетi қазақ халқының қоғамдық өмiрiн қалыптастырудағы, елдi бiрлiкке, 
жұртшылықты адалдыққа, адамгершiлiкке баулудағы əсерi туралы ол əңгiме етiп тұратын. Жастар 
өзiнiң туып-өскен жерлерiнде осындай шығармалардың бар болғанын бiлiп, адамгершiлiктi жоғары 
дəрiптеген туыстарынан тəлiм алсын деп ойлаған.
 
Шəкерiм  нағыз  таза  ұлттық  ортадан  шығып,  дала  педагогикасы  объектiсi  болып,  ұлттық 
рухтағы  тəлiмдi  өз  басынан  өткiзген  кезi  келгенде  ұлттық  пен  жалпы  адамдық  педагогиканың
субъектiсi мен зерттеушiсiне айналды.
 
Неше  тiл  бiлсең - сонша  рет  адам  боласың  дейдi  халық  нақылы.  Таза  қазақы  ортадан 
шыққанына  қарамай  ақын  араб,  парсы,  татар,  шағатай,  өзбек,  орыс  тiлдерiн  еркiн  меңгерген. 
Оның  лингвистикалық  талаптары  дүние  жүзiндегi  елдердiң  ғұламаларымен  таныстырып, 
солардың демократтық, гуманистiк идеяларына сəйкес өзiндiк көзқарастарын түйiндеуге мүмкiндiк 
бердi. Шəкерiм Шығыс жəне Батыс мəдениетiн меңгерiп, жалпы адамдық құнды-лықтарды, соның 
iшiнде  этнопедагогикалық,  этнопсихо-логиялық,  моральдық  концепцияларды  философиялық 
лирикасында, ғылыми аңсарларында /трактат/ шынық-тырып дамытқан. 
 
Шəкерiмнiң  психологиялық  тұжырымдамалары – оның  көп  жыл  бойы  Шығыс  пен  Батыс 
мəдениетiн  танып  бiлуiнiң  нəтижесi.  Ақынның  психологиялық  көзқарастары  философиялық
лирикасында, ''Үш анық'' жəне ''Мұсылман-дық шарты''  аңсарларында айқындалған. Психологияға 
деген қызығушылық оның 1919 ж. қазақ тiлiнде шыққан психо-логия оқулығына пiкiр жазуға себеп 
болды.  Ол ''жансыры''  деген  терминдi ''психология '' деп  атаған.   /Шəкерiм  Құдай-бердiұлы. 
Шығармалары. -Алматы, Ғылым, 1988, 340 бет/.
 
Ең   алдымен  ақынды  психологияның  философиялық  негiздерi  қызықтырған.  Ол  өзiнiң  жан 
туралы,  жанның  қасиет-терi  мен  қажеттiлiктерi  туралы  түсiнiктерiн  философия-ның  негiзгi 
мəселесiмен  ұштастырып  қараған.  Материя  мен  сананың  қарым-қатынасы  туралы  сұраққа 
идеализм тұрғысынан жауап бере тұра, бар болмыстың себепкерi жаратушы-құдай деп, Шəкерiм 
тек өзiне тəн дəлелдердi келтiредi. 
 
өз заманына сай ғылыми көзқарастарға ие болған ағартушы адамның психикалық қызметiнiң 
табиғатын ашқанда, таным процестерiнiң механизмiн көрсеткенде дiни түсiнiктерден аулақ болған. 
Осы  орайда  айтып  кеткен  жөн  болар:  Шəкерiм  ортағасырлардағы  ұлы  қазақ  ғұламасы, 
энциклопедист əл-Фараби жəне қазақ ойшылы Абай салған жолмен жүрiп, солардың ой-пiкiрлерiн 
дамытса, Шəкерiмнiң еңбектерi Ж. Аймауытов пен  М. Жұмабаев-тың оқулықтарына жол сiлтейдi.
 
Психикалық  қызметтiң  формалары  туралы  ойларында  Шəкерiм  гилозоистармен 
панпсихистарға  бiр  табан  жақын.  Оның  ойынша,  жан  адамдарда  да,  жануарларда  да,  өсiмдiк-
терде  де  бар,  бiрақ,  өсiмдiк  пен  хайуанат  əлемiнде  түйсiк  дəрежесi  төмен  болады.  Шəкерiмнiң 
адам  танымы  мен  жəндiктердiң  психикасының  сапалық  айырмашылығы  туралы  жазған  ойлары
қазақ  қоғамындағы  гносеология  дамуындағы  жаңа  сөз,  ой-пiкiр,  жаңа  кезең  жəне  саты  ретiнде 
Қазақстанның ғылыми психологиясының негiзiн қалағаны анықтан анық. 
 
Ойшыл-рационалистiң  ерекше  назарын  аударған  мəселенiң  бiрi – таным  процестерiнiң 
табиғаты,  түп-тамыры. ''Бiз  əр  нəрсенi  денедегi  сезiмiмiзбен  бiлемiз.  Мұқым  барлықтың  бəрi 
жаралыс жолмен ерiксiз бар болып жатқанын көрiп, бiлiп тұрамыз… Тəн сезiп, құлақ естiп, көзбен 
көрмек, мұрын иiс, тiл дəмнен хабар бермек. Бесеуiнен мидағы ой хабар алып, жақсы, жаман, əр 
iстi сол тексермек.'' (Шəкерiм. үш анық.)
 
Ақын-философ  шығармаларында  таным  процестерi   материалистiк  диалектикадағыдай 
белгiлi үш дəреже, сатыларға бөлiнбеген.
 
Сонымен,  Ш.  Құдайбердiұлы  халықтық  тəлiмдi  сынды  електен  өткiзiп,  дүниедегi  сан  түрлi 
педагогика-лық  тұжырымдарды  жан-жақты  қарастырып,  этникалық  жəне  ғылыми  педагогикалық 
ой-пiкiрлердi өзара бай-ланыстырып туған қоғамының қазынасына айналдырды.
 
Шəкерiмнiң  тарихи,  ғылыми,  философиялық,  психологиялық,  педагогикалық  көзқарастары 
Қазақстан  ғылымының  негiзiн  салған  кəсiби  педагогтар,  психо-логтар,  философтар  мен 
тарихшылардың ойларының қайнар көзi болды.

 
 
 
 
 
 
  
Жамбылдың тəрбие тағылымы (1846-1945)
 
Жамбылдың  тұңғыш  кiтабы 1944 жылы ''Песни  и  поэмы''  деген  атпен  орыс  тiлiнде  əуелi 
Алматыда,  соңынан  Мəскеуде  шықты.  Толық  жинағы  қазақ  тiлiнде  Сəбит  Мұқановтың  бас 
мақаласымен 1946 жылы  шықты.  Кiтаптың  беташарында  бiрсыпыра  фактылармен,  қазақтың  
тоқсан-нан асқан қарт ақыны бас-аяғы бiр-екi жылдың iшiнде одақ көлемiне қалай əйгiлi болғаны 
айтылғанды.
 
1936  жылы  Мəскеуде  қазақ  өнерi  мен  əдебиетiнiң  он  күндiгi  болғанда   Жамбыл  мен   Сəкен 
Сейфуллин екеуi Еңбек Қызыл ту орденiн алды.
 
Жамбыл  бүкiл  Жетiсу   өңiрiне  аты  шыққан  дарқан  ақын  болды.  Қазақтың  қараңғылық  халi 
қырық бөлiнiп  қаналған  мешеулiк жағдайы, оның  өрiсiн бұдан əрi  жiбермедi. Соның өзiнде, iзсiз 
ұшарсыз   өшiп  қалмай,  жер  бетiне  жарып  шығып,  жұрт  көзiне  жоталы   дарын  иесi  екенiн  таныта 
алуы, кейiн осы қалып дəрежеде Мұхтар Əуезовтың ''Абай жолы'' романына  елеулi  бiр ақындық 
образына   негiз  салуы - Жамбылдың   көптiң  бiрi  емес, iлеуде  бiр   ұшырасатын   ерен  талант 
екенiнiң айғағы.
 
Баспа жүзiнде қазақ оқушысы Жамбыл есiмiн ең алғаш 1923 жылы Шамғали  Сарыбаевтың 
''Қазақтың  революцияға  дейiнгi  ақын-жыраулары''  атты  мақаласында  таныды.   Бұдан  кейiн 
Жамбыл есiмi  он екi жыл бойы баспа жүзiнде көрiнбей кеттi.
 
Бiрақ Жамбыл жырынан тиылған емес, ешкiм ерен көңiл бөлмесе де қарт ақын өз төңiрегiне 
революция  заманы,  жаңалықтарына  əрдайым  үн  қосып,  халқының  күрес  жолын,  бақыт  жолын 
жырлап  отырды.  Алайда,  сондағы  жырларының  көпiшiлiгiн  ешкiм   жазып  алмағандықтан  iзсiз-
түзсiз жоғалып кеткен. Тек 1927 жылы Жетiсу жерi Түркiстаннан бөлiнiп Қазақстанға  қосылғанда  
шығарған ''Қазақстан  тойына'', 1927 жылғы  жер  бөлiс  науқанына  арналған ''Заман  ағымы'', 1928 
''өркенiң  өссiн  еңбекшiм''  деген  бiрен-саран  жырлары  ғана  сақталған.  Бұл  осы  екi-үш  жырының 
өзiн   бүгiн  оқып  тыңдасақ  қарт  жырау  сол  жылдары  қазақ  жерiндегi  жер  бөлiнiсiн,  оның  еңбекке  
байланыстылығын, барлық  байлық жер қойнауында деп, егiншiлiкпен айналысқан бау-бақша-мен 
гүлденген Жетiсу жерiн жырлайды, халықты, қалың жұртшылықты сол жылдардағы еңбекшiлердiң 
бiрiгуiн еңбек етуге шақырады. 
 
             Еңбекшiге  арналған  бұл  өлең  жырының  өзiнде  еңбек-шiлердi  бiрлесiп  еңбек  етуге, 
жастарды  еңбекке,  бiлiмге,  тəрбиеге  нұқсаған  қаншама  өсиет  өнеге  жатыр.  Сол  жылдары  одан 
кейiнiрек  те  жазылған ''Тарих  тағылымы-тəрбие''  атты  өлеңiнде  мынадай  жыр  шумақтары  
тəрбиенiң өмiрдегi орнын, сол дəуiрдегi жəне бүгiнгi жастарымызды  тəрбиенiң, еңбектiң құдiретiне 
тағылым етуге шақырады.
 
            Барлық адам өмiрi,
 
            Еңбектен келiп жаралған.
 
            Тiршiлiк, тыныс, рахат,
 
            Еңбекпенен табылған, немесе ендiбiр жерiнде өлеңнiң:
 
            Қуаныш, шаттық қызығы,
 
            Табиғат - байлық рызығы.
 
            Жер, су, шалғын, бəйшешек
 
             Еңбекпен  өсiп  танылған, - деп  жырау  бiр  ғана  еңбектiң,  маңызы  мен  мазмұнын  қаншама 
жырға қосады. Осының өзi ақынның алғашқы жыр бастауы еңбек пен еңбек тəрбиесi туралы үлкен 
тағылым болса керек.
 
            Отызыншы жылдардың соңы, қырқыншы жылдардың басындағы ақын өмiрiнiң шырқау биiгi 
деп аталатын кезеңi басталып, жыр маржанын төгiп, халық даналығын, халықтың дəстүрiн,  əдет-
ғұрпын  дəрiптеп,  өсиеттi-ұлағатты  жырларын  жазып,  жастарға  батасын  бергендей  болады.  Оған 
мынадай өлең  шумақтарын келтiруге боады:
 
            Жастарым жайнап жаңғырған,
 
            Еңбекпенен танылған.
 
            Көз жiберсек өткенге,
 
            Еңбексiз қолың жеткен бе?
 
            Теңсiздiк басы байлылық,
 
            Құр сенделдiк, қаңғыдық.
 
            Ерiнбей адал еңбек ет,
 
            Рахатын тап жаныңның.
 
            Елiңнiң аяулы ұлы бол,
 

            Бiл бабаңның қадiрiн, - деп еңбектiң мазмұнын аша отырып, еңбектiң түбi өнбек жəне рахат 
деген ой түйедi ақын.
 
             Жамбылдың  өлең-жырларында  патриоттық  сезiм,  тəрбиенiң  күшi  бар,  тəрбиенiң  күшiне 
сенген ақын, тəрбие тағылымын, үлгiсiн əрбiр өлеңнiң арқауы ете бiлдi. Қарт жырау  Жамбыл бұл 
жерде өлеңдерiн педагог, мұғалiм, оқушыларға тура арнап  жазбағаны белгiлi. Алайда, ол сол өзi 
өмiр сүрген дəуiрдегi қоғамның əлеуметтiк-экономикалық күйiн, жаңа  мəдениетiн, халықтың, бүкiл 
қоғамның тарихи дамуын, дəуiрге, белгiлi бiр кезеңге байланысты оқу-ағарту процесiнiң қалыптасу 
үлгiсiн жырына қосты. Бүгiнгi педагогикалық тұрғысынан қарап, ақын жырларын талдап, зерттесек, 
ол адамгершiлiк, ақыл-ой, дене тəрбиесiн, патриоттық, идеялық-саяси тəрбиенi, еңбек тəрбиесiнiң 
құрамдас  бөлiгi  ретiнде  қарап  көп  жырларында  еңбектi,  еңбек  тəрбиесiнен  бастап  тəрбиенiң 
барлық  түрiн,  еңбек   тəрбиесiнiң  құрамдас  бөлiгi  ретiнде  қарастырады.  Мұның  iшiнде   тəрбиенiң 
негiзгi  категориялары  ақылдылық,  даналық,  адамгершiлiк,  ұлағаттылық  пен  парасаттылық 
Жамбыл  өлең-дерiнiң  өзектi  проблемалар  ретiнде  қаралады,  соны  жырға  қосады.  Мұны  мына 
шумақтардан айқын көре аламыз.
 
            Еңбекпен туған елiмнiң
 
            Ағызып бiлiм бұлағын
 
            Адамшылық, даналық
 
            Туғызып ақыл ''құрағын''.
 
            өнерiм өшпес өмiрiм
 
            Даналығым, ақылым
 
            Пайда тигiз халқыма
 
            Лапылда, жырым лапылда!
 
            Жастарым жайна, жалында
 
            Еңбектiң тiгiп ордасын,
 
            Оқы-оқы, өнер қу қалма қапыда
 
            Бүгiнгi ұлы дүбiрде,
 
            Бұл да бiр сын ақынға
 
            Болашағым ұрпағым,
 
            Лапылда, өшпей лапылда!
 
            Ақын толғаулары оқу, өнер, бiлiмге, келешекке меңзейдi, жасөспiрiмдi алдағы өнер асуына, 
болашаққа, сəулеттi де салтанатты өмiр сарайын соғуға шақырады.
 
             Жамбыл 1930 жылдардың  соңында  жазған ''Абай  жастар  жыршысы'', ''Абайды  еске  алу'', 
''Абай  iзiмен''  атты  өлеңдерде  Абайша  толғанысқа,  Абайша  халқын  сүюге,  жастарды  оқу,  өнер, 
бiлiмге шақырады, оларды баулиды, тəрбиелейдi.
 
            ''Айтыстың арыстаны'' аталған Жамбыл өткiр, уытты жырлары мен қатар кең тынысты, ұзақ 
этикалық  туындылар  шығарады.  Айтыстың  əр  шумағында  тiптi  əрбiр  жолында  халқының,  сол 
кезеңдегi  еңбекшi  бұқараның  мүддесiн  көздейдi.  Теңсiздiктi,  бостандықты,  ерлiктi,  əйел  теңдiгiн  
жырға қосады. Мұны Құлмамбет, Сарбас, Досмағамбет сықылды үстем тап  дəстүрiнен, алдымен 
өзiнiң ақындық шеберлiгi биiк тұрады. Мысалы:
 
            Шат елдiң  шешенiмiн, даңғылымын,
 
            Шыным сол, правом бұл, заңды мұңым,
 
            Астанам, Алатаудан  саңқылдасам,
 
            Жетпей ме, жер жүзiне  жаңғырығым.
 
            Сондай-ақ, Жамбыл өзiнiң айтыстағы  ақындық биiгiн тəрбие тағылымы ретiнде жырлайды, 
оны жастарға өнеге ретiнде қалдырады. Тағы да ақынның мына бiр айтыс шумақтарын келтiрелiк: 
            Тегiнде кəрi құлақбын, сұңғыламын,
 
            Сондықтан сұлу сөздi жыр қыламын.
 
            Соғайын сезiмменен, ''Сұлу Сарай''.
 
            Жастарым отыратын ''Тұрақ'' болсын, - деп ақын жастарға  өлеңмен, айтыс өлеңiмен тұрақ, 
мекен,  бақыт  iздейдi.  Жамбыл   адам  бойындағы  адамгершiлiктi,   ақыл-дылықты,   батылдықты 
жырлай   отыра,  келеңсiз  құбылыс-тарды,  əдiлетсiздiк,  орынсыз  байлықты  əшкерлейдi,  сынап-
шенейдi. Құлмамбетпен айтысында:
 
 Құлмамбет ақылдықты айт, батылдықты айт,
 
 Елiмде орнап қалған татулықты айт,
 
 Қарынбайдай сараңдар толып жатыр,
 
 Айта алмасаң жайыңа, үйiңе қайт.
 
             Жамбылдың  қандай  өлең-жырларында  болмасын,  айтыста,  дастан,  поэма,  жеке  өлеңдер 
жазудағы  ақындық  дəстүрiнде  болсын,  əйел  образы,  əйел  бейнесi,  тəрбие  тағылымы  бұл  

тақырыпты  жырлаудағы  ақындық  межесi,  оның  поэзиясының  шырқау  биiгi  болып  табылады. 
Мұның  əр  жолында  бүкiл  шумақта  ақынның  адамгершiлiк  этно-эстетикалық  ақылға  құрылған  үн 
бар.
 
            Даналық, парасатты-бiлiмдi адам,
 
            Əлемге-ақыл асып құрған саян.
 
            Ақтоқты, Сара, Күлəш, Жiбек, Баян,
 
            Теңдiк iздеп, əлемге болған аян.
 
            Қазақ қызы əр кезде жыр мен  дастан,
 
             Салған  емес,  ешқашан  алдына  жан, - деп  қазақ  қыздарының  сонау  теңсiз  қоғамындағы 
тағдырын,  олардың  болмысын,  адамгершiлiгiн  қандай  қиын  дəуiрде  болмасын  жоғары  ұстаған 
қазақ  қыздары  мен  əйелдерiнiң  мəртебесiн  Жамбыл  өз  жырында  жоғары  биiкке  көтере  бiлдi. 
Тарих   тағылымын,  тəрбиенiң  тiптi  өзiнiң  басындағы  үлгiсiн,  өткен  өмiрiн,  кейiнгiге  жас  ұрпаққа 
Жамбыл үлгi етiп ұсынды. Оны былай жырлайды.
 
            Таусылмастай тағылым күнiм болсын,
 
            Басында бақыт, өзiңе жырым қонсын.
 
            Тəрбие даналығы басымдағы,
 
            Ұрпаққа, болашаққа үлгi болсын, - дейдi ақын.
 
             Жамбылдың  тəрбие  тағылымдары,  өлеңдерiнiң  өмiр-шеңдiгi,  өнерпаздың  бейнесi  жазған 
өлеңдерiнiң  санымен  ғана   анықталып  қоймайды,  поэзиядағы   əлi  күнге  дейiн  ешкiм   асып  түсе 
алмаған  сапасымен,  əсiресе,  өнерпаздық   диапозонының  кеңдiгiмен,  тақырыптарының,  қамтыған 
мəселелерiнiң  əр  алуандығымен,  сол  сияқты  ақындық  ерекшелiгiнiң  жан   тебiрентерлiк  күшiмен, 
үлкен  ұлағатты  тəрбиелiк  тағылымы-мен  анықталады.  Мұны  Жамбылдың  соғыс  аяқталып, 
халықты еңбек жолына түскендегi мына бiр өлеңiнен көруге болады.
 
   Шарықта, шаттан, шабыттан,
 
   Жеңiмпаз батыр халқымыз!
 
   Жығылды туы дұшпанның
 
   Бiз жеңдiк, Жеңiс - салтымыз
 
            Құтты болсын жеңiсiң!
 
            Жайраттың фашист жендетiн
 
            Жеңiп тұрiп түстiң сен
 
            Жолыңа бейбiт еңбектiң, - деп жырлағанды.
 
             Жамбылдың  басына  түскен  қайғы  Ұлы  Отан  соғысы  зардабының  əрбiр  ата-анаға  түскен 
қайғымен  тұстас  келгенi  белгiлi.  Бұл  оның  баласы  Алғатайдың  соғыста  қаза  табуы  едi.  Баласы 
Алғатайға  арнаған  жыры  күнi  бүгiнге  дейiн  сақталып,  тарих  бетiнен  табылса,  тағылым   ретiнде 
арнаулы орын алды. Онда ақын:
 
            Алатауды айналсам,
 
            Алғатай сенi табам ба?
 
            Қаратауды айналсам
 
            Қалқатайды табам ба?
 
            Сарыарқаны кезсем мен
 
            Сарғайып босқа қалам ба?
 
            Жасым жүзе келгенде
 
            Мұндай суық хабарды
 
            Естiсем неттi - ''өлгенде''
 
            Мұң-зар қайғы-қасiрет
 
             Бермесiн  еш  пендеге! - деп   күңiренедi  ақын,  бұл  от  басы   тəрбиенiң  балаға  деген  əке 
ғұмырының,  əке  құшағы-ның  айқара  ашылуын,  арман  еткен  баласын  жоқтауының  зары-мұңы,  
жоқтауы-қайғылы жанның шеруi едi.
 
             Жамбыл  жаңалықтың  жыршысы  болған.  Қарт  жырау  күнделiктi  айнала  ортаны,  көзiмен 
көрiп  құлағымен  естiгенiн  өлең-жырларының  арқауы  ете  бiлген.  Соғыстың  соңғы  жылдарының 
бiрiнде  Мұхтар  Əуезов  пен  Ақжан  Машанов  Жамбылдың  үйiне,  көңiлiн  сұрауға  барады.  Дəл  сол 
кезде  əл-Фараби  кiм  деген  мəселе  əдебиетшiлер  мен  ғалымдардың,  қазақ  зиялыларының 
арасында үлкен  əңгiмеге айналып жүрген кез екен.
 
             М.  Əуезов - Жəке  сiз  əл-Фараби  туралы  қандай  дерек   естiдiңiз,  не  бiлесiз - дейдi. 
Сырқаттанып   жатқан  Жамбыл  басын  көтерiп,  неге  бiлмеймiн,  бiлемiн.  Мен  дастан  жазып 
жатырмын - деп мына бiр өлең шумағын айта жөнелдi. Ол: 
 
            Əл-Фараби бабамның,
 
            Даналығын тапқаным.
 

            Жүсiптiң (Баласағұн) ''Құтты бiлiгiн''
            Басыма оқып жастандым.
 
            Абай бастаған жыр көшiн,
 
            Алға апарып тастадым.
 
            Қадырғали (Жалайри) мен Хайдардың (Дулати)
 
            Даналығын саралап,
 
            Арқауы еттiм дастанның
 
            Ғұламалар iзiмен,
 
             Адаспай  алға  басқаным - деп   əрi  қарай  шыдай  алмай,  қисайып  жата  кеткен. (Академик 
Мұқаметжан  Қаратаев  естелiгiнен).  Мiне,  Жамбылдың  ғұламалығы,  оның  тəрбиелiк  тағылымы 
көне заман деректерiн кейiнгi ұрпаққа жеткiзе бiлгендiгi.
 
             Педагогикалық  тұрғыдан  алғанда  Жамбыл  жырлары,  оның  тəрбиелiк  тағылымдары  ХХ 
ғасырдың басындағы, одан кейiнгi кезеңдердегi халықтық педагогиканың негiзiн қалаудың айқын  
айғағы.  Жамбылдың  бүгiн  орнатып  жатқан  гуманистiк  жəне  демократиялық  қоғамда  ұлт  мəдени  
тiлiмiзге, оның оқу-ағарту iсiне  өзiнiң өлең жырлары арқылы қосқан үлесi, сiңiрген еңбегi, тəрбие 
тағылымдары жастарымызды адамгершiлiк рухта тəрбиелеп еңбекке баулудың үлгiсi болмақ.
 
 
 
 
 
 
 
Ахмет Байтұрсыновтың ағартушылық қызметi (1873-1937) 
 
Ахмет  Байтұрсынов - қазақ  мəдениетiнiң  тарихында  үлкен,  бiр  дəуiрдi  алып  жатқан  алып 
тұлға.  Оның  тарихи  тағылымы  мол,  тəрбие  туралы  өзiне  тəн  прогрессивтiк  ой-пiкiрi  бар  ұлы  -
ғалым.  Қазақ  философиясының  (тiл  бiлiмi  жəне  əдебиет  тану)  негiзiн  салушы  педагог-ағартушы, 
мəдениет жəне қоғам қайраткерi.
 
А. Байтұрсынов - алғашқы қазақ тiлiнiң авторы (1912). Сол  кездiң өзiнде ол жүзеге асырған 
қазақ жазуы (''Жаңа емле ережесi'' айнала ортадан тиiстi бағасын алды. Оған прогрессивтiк  зиялы 
қауым ерекше назар аударады. Ал, 1924 жылы, ол жаңа қазақ алфавитi ретiнде қабылданып, оған 
ғалымының  құрметiне - Байтұрсынов  аты  берiлдi.  Ол  өз  заманында  барлық  түркi  тiлдес 
халықтардың  ең   жақсы  үлгiсi  ретiнде  қабылданды.  Сондай-ақ,  бiздiң  шетелдiк  отандастар   күнi 
бүгiнге  дейiн  Байтұрсынов  графикасын  пайдаланады.  Байтұрсыновтың  əдiстемелiк  еңбектерi 
қазiргi   кездiң  өзiнде  үлкен   беделмен  қолданылады.  Оның   қазақтың   тiл  бiлiмi  жəне  қазақ  тiлiн 
оқыту  методикасы  өзiнiң   сапалылығымен  жəне  ана  тiлiмiздiң  ерекшелiгiн  жинақтайтын  оқулық 
негiзi  ретiнде  үлкен  табыспен   мектептер  мен  жоғары  оқу  орындарында  оқытылып,  
қолданылмалы қазақ тiлiнiң қолтума оқулығына айналып отыр.
 
Ол өмiрiнiң алғашқы жылдарын бала оқытудан бастайды. Ол жөнiнде былай деп жырлайды.
 
Адамдық диқаншысы - қырға шықтым,
 
Көлi жоқ, көгалы жоқ-құрға шықтым.
 
Тұқымын, адамдықтың шаштым, ектiм,
 
Көңiлiн көтеруге бұл халықтың - деп  бейқам жатқан халқын сауаттандырып, өнер - бiлiмге, 
мəдениетке жетектедi.
 
Бұл  тұста   1890  жылдар  үстiнде  Ахмет   Байтұрсынов   тəрiздi  оқыған,  бiлiм  алған,  мектеп 
бiтiрген, орысша сауат ашқан өзге де қазақ азаматтарының  алғаш көрiне бастаған кезi едi. 1896 
жылы  Байтұрсынов  Омбыда   жұмыс  iстеп  отырып  Ақмола,  Семей  оқу  жүйесiн  басқарады.  Сол  
жылдары  ол  Қазақ  даласында   бала  оқыту  жайы,  оны  қатты  толғандырады.  Осы  кезеңде 
қазақтарды  оқыту  Ахметтiң  ой-түюiнше  өзгелердiң  емес,  өзi  тектес  оқығандардың  халық 
алдындағы  парызы - деп  түсiнедi.  Байтұрсыновтың   осындай  мақсаттарды  көздеп,  саяси-
көзқарастарын шыңдай түсуi Қарқаралыда өмiр сүрген 1896-1907 жылдар кезеңiмен байланысты. 
Осы жылдары оның айналасына қазақ зиялылары топтала бастайды.
 
Байтұрсынов 1907-1917 жылдар  арасында  Орынборға  жер  аударылып  сонда  тұрған
жылдарында  ғылым,  бiлiмге  бұрынғыдан  да  терең  үңiлiп,  қазақ  балаларын   оқытудың  əдiстерiн, 
қазақ  тiлi  мен   əдебиетi,  өнерi,  тарихы,  мəдениетi  туралы  өрен  ойлар  айтып,  бастауыш 
мектептерге  арнап  оқулықтар  мен  оқу  құралдарын   жаза  бастайды.  Халық  мұраларын,  ауыз 
əдебиетiн - эпос,  ертегi,  жұмбақтар  жинап  бастыру  iсiмен  айналысады,  ғылыми-зерттеу 
жұмыстарымен шұғылданады.
 
Ахмет Байтұрсыновтың қазақ елiнiң жоғын жоқтап,  санасына сəуле құюға байланысты жасап 
жүрген  еңбектерi  елге  тарай  бастайды. 1913-18 жылдар  арасында  бейресми   газет ''Қазақ''  
газетiнiң  редакторы  болып  жұмыс  iстеген  жылдарында - газет  бетiнде  халықты  оқуға,  бiлiмге, 
өнерге,  бостандыққа, теңдiкке шақырған ойларын газет бетiне  ашық жариялағанды.
 

Қазақтарды надандық шырмауынан шығарудың бiрден-бiр жолы ғылым-бiлiмге ұмтылу, оқу-
ағарту   жұмысымен  айналысу  деп  түсiнген  Байтұрсынов  бұл  пiкiрiн ''Қазақ''  газетiн  жариялауға 
ұдайы  ұмтылыс  жасаған. 1911 жылы  Орынборда  басылған ''Маса''  атты  жинағы,  халықты  өз 
тағдыры  үшiн  күреске   шақырып,  жұртшылықты   шырт  ұйқысынан   оятқан  дабылды  еңбек  -
топтама  туынды  болған.  Ахмет   қалғыған  халқын  ең  болмаса  маса  болып   шағып  оятайын, 
ойландырайын - деген мақсат көздейдi. 
 
Сары  маса  болып  ызыңдаған  өзi  екенiн,  Ахмет  Байтұрсынов, 1909 жылы  Петербургте 
басылған ''Қырық  мысал''  атты  еңбегiнде ''Малшы  мен   Мысал''  туындысында  жасырмай  ашық 
айтады. Онда мынадай  шумақ-өлеңдер болған:
 
Мысалы, қазақ малшы  ұйықтап жатқан,
 
Жыланды пəле дедiк  аңдып жатқан,
 
Пəленiң түрiн көрген мен Сары маса,
 
Халықты оянсын деп сөзбен шаққан. 
 
''Айқап журналы'' мен ''Қазақ'' газетi бетiнде көптен көтерiп жүрген, елдiң санасын көтеруден 
бұрын, сауат ашар ''Əлiп-би'' тiл құралын жазу үшiн графика жəне қазақ тiлiнiң дыбыстық жүйесiн 
жасаумен  Байтұрсынов 20 жылдар  еркiн  айналысады.  Ол  əуел  баста  араб  графикасына  бейiл 
бередi. Дəл осындай құралдың ересектер үшiн де аса қажет екенiн ескерiп ''Əлiпбидi'' жазады, бұл 
оқулық 1924 жылы  Орынборда, 1926 жылы  Семейден  басылып  шыққан.  Ал ''Тiл  құралы'' 1914 
жылдан бастап  жариялана  бастайды.
 
Ахмет  Байтұрсыновтың  ағартушылық,  ғалымдық,  қайраткерлiк,  ақындық  қасиеттерiн  
сараласаңыз - өзiнен бұрынғы үш ғұламаның Абайдың ақындығын, Ыбырай-дың ағартушылығын, 
Шоқанның   ғалымдығын,  оны  бiр  өзi  таңдап  алғандай.  Байтұрсыновтың  бойынан  осы  үш  қасиет 
бiрдей табылған. өлеңiн, ақындық шеберлiгiн Ахмет Абайша түрлеп, адам бойындағы надандықты 
шенейдi, саналылыққа ел болып бiрiгуге шақырады.
 
Бұл  неткен жұрт ұйқышыл,
 
Болсын кедей, болсын бай,
 
Жатыр бейқам жым-жырт жай -десе, ендi бiрде 
 
Шығармай бiр жеңнен қол, бiр жерден сөз,
 
Адалдық, алтыбақан, дертпен кiрдiк,
 
Жан-жақты  жаратқанға күзеттiрiп,
 
Жақынмен ырылдасып, иттей үрдiк - деп сол кездегi шындықты жырлайды.
 
Абайдың бiрден-бiр өлеңiн өткен уақыттың жайын ғана жырлайтын, кезеңдiк дүние деп қарай 
алмайтыны-мыз  сияқты,  Байтұрсынов  туындыларының  да  шеңберi   ауқымы  уақытпен  шектелiп 
қалған емес. 
 
Байтұрсынов өмiр шындығын, тəрбие  тағылымын мынадай  етiп келтiредi. 
 
Тықылдап, құр пысықтап сөйлейтiн көп,
 
Екiндеп ұшқыр атта қарқындаған,
 
Бос белбеу, босаң туған бозбала көп,
 
Киiздей  шала  басып  қарпылмаған - деп  сол  екi  шумақ  өлеңде - бүгiнгi  бiздерге, 
жастарымызға арналып айтып тұрғандай емес пе? Ахмет Байтұрсынов еңбек тəрбиесiн жырлаған, 
еңбек тағылымының туын көтерген дана -адам.
 
Ахмет Байтұрсынов еңбексiз, арзан iстердi надан-дықты, мешеулiктi, бiлiмсiздiктi өткiр сынға 
алған.
 
''...Жаны ашып, жаүан үшiн қайғырма?
 
Жаны мол, жақыны мол, малдың құлы... десе, ол ''Жұртыма'' деген өлеңiнде - 
 
Келгенде өздi-өзiңе  мықтысыңдар,
 
Қайтейiн өзге десе көнгiшсiңдер,
 
Сықылды сынық бұтақ төмендесең,
 
Кiм  жұлмас оңайдағы жемiсiңдi. 
 
Ахмет  үлкен  аудармашы.  Ол  Крыловты  аударған. ''Арыстан,  киiк  үəм  түлкi''  деген  мысал 
өлеңiн былай тұжырымдайды. ''Кiсiге таза жолдас табу қиын,
 
Көбiне-ақ дос етедi мал мен бұйым,
 
Досыңнан, дұшпаныңнан бiрдей сақтан,
 
Басыңда Сiрə ''Ахмет болса миың'' - деп, өзiне арнаған. Ендi бiрде:
 
Ойлама шын достарым мол екен - деп,
 
Сөзiне ере берме жол екен - деп.
 
Досыңды қиын iске қайрап тұрған,
 
Бiлгейсiң  шын  дұшпаның  сол  екен  -деп,  немесе  ол ''Жұртыма'', ''Қара  бұлтта''  деген 

өлеңдерiнде  қансып  жатқан  далаға  жауудың  орнына,  қарабұлттың  жауыны,  теңiзге  жаууын 
орынды  сынайды.  Жаңбырсыз   ''Даланы''  бейқам  жатқан  қазақ  дейдi.  Ахмет  өлеңi,   аудармасы 
болсын, бəрiн қазақ өмiрiне əкелiп тiрейдi.  Оянар ма екен, сабақ аларма екен, серпiлер ме екен 
деумен болады.
 
Қаршадайынан  елiм - деп езiлiп, халқым - деп қайғы жеген Ахмет Байтұрсыновты - азап пен 
тозақтың  бəрiн   басынан  кешiрген,  ақыры  қаратүнек  надандықтың  құрбаны  болған,  оның  өнер, 
бiлiм,  оқу-тəрбие,  тарихи  тағылымы  ұрпақтан-ұрпаққа  сақталып,  ұлы  адамның  аты  -əр  адамның, 
бүкiл жұрттың жүрегiнде мəңгi сақталары даусыз.
 
 
 
Мағжан Жұмабаев -ағартушы педагог
 
(1893-1938)
 
             Мағжан  Жұмабаев - қазақтың  кемеңгер  ұлы  ақыны.  Ұлтының  бақыты  үшiн  өз  бақытын 
құрбан-дыққа   шалғандардың  бiрi.   Қынап-тағы  семсердей,  халқының  игiлiгiне  не  iстеуге 
жұмсасада  даяр  болған.  Ол  ұлтының  патриот  ақыны,  оның  ерекше  ұлт   жандылығы,  жастарды 
патриоттық сезiмге тəрбиелеудiң үлгiсi болды. Ол бiр  жағы ұстаздары, бiр жағы əрiптестерi Ахмет 
Байтұрсынов  пен  Мiржақып  Дулатов  бiреуi  тiл  маманына  айналып  кетсе,  бiреуi  бiр  қолымен 
роман, бiр қолымен есеп оқу-лығын жазса, Мағжан ұстаздық етумен шұғылданған, оның үстiне оқу-
əдiстемелiк  құралдарын  жазған.  Ал,  ақынның ''педагогика''  кiтабы,  айтарға  жоқ,   қазақ  баласын 
тəрбиелеуде  күнi  бүгiнге  дейiн  мұғалiм,  жалпы  қазақ  қауымы  үшiн  таптырмайтын  үлгi,  тұңғыш  
қолтума оқулық.
 
             Мағжан  Жұмабаевтың ''Педагогика''   оқулығы - əрi  оқулық,  əрi  əдiстемелiк  тұрғыдағы, 
автордың көзiнiң тiрiсiнде екi мəрте жарық көрген. Бiрi 1922 жылы Орынборда, екiншiсi 1923 жылы 
Ташкент қаласында басылған.
 
            Мағжанның ''Педагогика'' кiтабы онбес бөлiмнен тұрады. Онда рухани жан тəрбие мен дене 
тəрбиесi  жан-жақты  терең   қамтылған  Жұмабаев  кiтабының  Орныборда  шыққан  нұсқасына  М. 
Жолдыбаевтың   қазаққа ''Педагогика''  кiтабы  қажеттi  де  ғажап  дүние,  тұңғыш  оқулық  деуiнiң 
маңызы үлкен. Мағжанның пайымдауынша бұл кiтап, баланың бесiкке салған күнiнен бастап, тəй-
тəй басқан əр қадамына,  елжiрей көз салуы,  қайтсе ол нағыз жiгiт,  азамат  болады,  осы заманғы 
өркениет өресiне қол артады-деп толғануы ғажап пiкiр, нағыз педагогикалық толғаныс таза шешiм.
            Кiтапта тəрбие  деген не? - деп сұрақ қойып анықтама берiледi. Педагогиканың қандай пəн 
екенiне түсiнiк берiле отырып, жалпы педагогика оның iшiнде дене тəрбиесiне жан-жақты талдау 
жасалады.  Тəрбие  бөлiмдерi  туралыда   нақты  əдiстемелiк  материалдар  бар.  М.  Жұмабаев 
балалар  əдебиетiнiң  классигi  мысалы  əртүрлi  эпостар,  балаларға  арналған   фольклорлық 
туындылардың авторы.  Ең бастысы баланы бесiктен еңбекке тəрбиелеудiң негiзiн салған ұстаз -
жазушы.  Мағжан   туындылары  бала  тəрбиесiнiң - таптырмас  құралы,  əдiстемелiк  түп  нұсқасы, 
қолтума дүние деуге əбден болады.
 

жүктеу/скачать 2,56 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: