Оқулық ретінде ұсынған Алматы 2009 «Эверо» (075)

М  
Садуақасов, 
Г. 
Ватырбаев
Бұл  көрсетілген беріктікті  материаллың беріктік  немесе  уақытша 
карсыласу  шегі  деп  те  атайды,  ал  Рк -   беріктік  шегіне  сай  бұйымды 
(үлгіні)  кирататын  күш  (ол  кернеу  туғызатын  күштен  (Р)  айыру  үшін 
“к” индексімен белгіленеді).
Материал  беріктігі,  оның  күштің  қай  түріне  карсыласуына 
(кедергі  керсетуіне)  байланысты  КсЫГ, 
КИІ0,  Кмғу  деп  белгілейді. 
Материалдың  беріктік  шегін  табу  үшін  оның  үлгісін  престерде,  үзгіш 
машиналарда, т.б. киратады.
Құрылыс  материалының  кұрылымы  біркелкі  болмагандыктан, 
оның  беріктік  шегін  бірнеше  (әдетте  үштен  кем  емес)  үлгілерді 
қиратқаннан  соң,  олардан  шыккан  орташа  көрсеткішке  теңестіреді. 
Үлгілердің  формасы  мен  өлшемдеріне  байланысты  оларды  сыннан 
еткізгенде, яғни қиратқанда табылған беріктік керсеткіштері езгереді.
Мысалы, сығу беріктігін табу үшін қабырғасы 2  (ғылыми-зерттеу 
үшін)  ...  30  см  текшелер  (кубиктер)  сынға  салынса  (қиратылса),  кіші 
текшелердің  беріктігі,  сол  материалдардан  істелінген  (дайындалған) 
үлкен текшелердің беріктігінен жоғары болып  шығады.  Призмалардың 
&сығ  олармен  келденең  кимасы^  бірдей  кубтардың  беріктігінен 
айтарлықгай темен.  Өйткені,  үлгіні  сыкқанда  ол  келденеңінен  кеңиді. 
Үлгі мен престің жоғарғы және теменгі табандары арасындағы үйкеліс
— үлгінің  пресс  плиталарына  жанасқан  жақын  белшектерін  келденең 
кеңуден,  демек  қираудан  қорғайды.  Сыкқанда  үлгінің  орта  шені, 
келденең 
кеңудің  әсерінен,  алдымен  кеңиді.  Сондыктан  морт 
материалдан  жасалған  кубты  сыққанда,  ол  төбелері  қосылған  екі 
пирамиданы  беліп,  қирайды  (2.4а-сурет).  Егерде  үлгі  табандарын 
майлап  (мысапы,  парафинмен),  үйкеліс  күшін  азайтсак,  онда  куб 
келденең  бос  кеңудің  әсерінен  вертикачьді  жарықшактарға  белініп, 
бірнеше  кесектерге  ыдырайды  (2.4ә-сурет).  Пресс  плиталарына 
таянатын  (орнатылатын)  аудандарына  май  жағылған  кубтың  сыгу
беріктігінің 
шегі, 
майланбаған 
куб 
беріктігінің 
50 
проценті 
шамасында.
2.4-сурет.  Морт материалдар қирауының схемасы: 
а
 - 
кэдімгі кубты сыққаида; 
ә- жогаргы жэне төмеигі табаидары майланзан кубпгы сыщаңда
Үлгілердің  беріктілік  мелшері,  оларғы  сыртқы  күштердің  түсу 
жылдамдығына да байланысты. Егер  күш стандарттағы  көрсетілгеннен
18

гөрі  тез  түссе  (берілсе),  онда  сынның  қорытындысы,  яғни  үлпнің 
беріктілігі  жоғары  болады.  Өйткені  мұның  салдарынан,  үлгіде  пайда 
болатын  пластикалык деформациялар күш түсу  жылдамдығына сәйкес
тез есе алмай қалады. 
. . . .
Келтірілген  мысалдар  —
  қүрылыс  материалдарыньщ  беріктіліпн
аныктау  үшін  олардың  формасы,  өлшемдері,  сығылатын  табан бетінің
сипаттамасы 
мен 
оларға  күш  түсуінін,  жылдамдығы  әртүрлі
материалдарды 
сынауға 
арналған 
стандарттарда 
көрсетілген
талаптарға сай болуы жайлы.
2.3  және  2.4-кестелерде  кұрылыс  материалдарының  'гүрлеріне
сәйкес,  олардың  әртүрлі  беріктіктерін  анықтау  үшін  қолданылатын 
үлгілердің формасы, өлшемдері, есеп формулалары көрсетілген.
Жалпы  алғанда  сығу  жоғарыда  көрсетілген  (2.14)  формула 
аркылы  анықталынады.  Созу  — болаттың,  бетоннын,  талшыкгы,  т.б. 
материалдардың  беріктігін  сипаттау  үшін  пайдаланылады.  Осы 
көрсетілген 
екі 
беріктіктің 
өзара 
қатынасына 
байланысты 
материалдарды  үш  топқа  бөлуге  болады:  бірінші  созу  —  сығудан 
жоғары  материалдар  (талшықтағыш,  т.б.),  екінші  созу  — сығуға  тең 
материалдар  (болат),  үшінші  созу — сығудан  төмен  материалдар  (морт
— табиғи тастар, бетон,  кірпіш).
2.3-кесте
Материалдардың сығуга беріктілігін стандарттык әдістермен
анықтау схемасы
Үлгі
Эскиз
Еселтеу
формуласы
Материал
Стандартты үл- 
гінің мөлшері, см
1
2
1 
3
4
5
Бетон
15x15x15
Куб
Құрылыс
ерітіндісі
7,07x7,07x7,07
&=Р/а2
Табиги тас
5x5x5 
І0x10x10 
15x15x15 
20x20x20
1
Призма
Бетон
а -   10;  15; 20 
һ *  40; 60; 80
К*Р/а2
Ағаш
а -  2; һ =* 3
Құрамалы үлп
Я=Р/5
Кірпіш
8*12;
»=12,5;
һ*14
Цемент-күм ерітіндісінен 
немесе  гипстен жасалынган 
лризма үлгінін жартысы
Цемент
а«*|
К»Р/5
Гипс
$ -2 5  см2
Жарыкшак немесе малта 
тастың цилиндрдегі үлгісі
Уа=
(Ш гтг)/
ШгІОО
Бетоннын ірі 
толтырғыш- 
тары
<1*15
Һ“ І5
19

М.  Садусщасов, Ғ.  Батырбаев
Материалдын созу және июге беріктіктерін стандартты әдістермен
аныктау схемасы
2.4-кесте
Стандартгы үлпнщ  
мөлшері, см
Материал
Есептеу
ормуласы
Сынау
схемасы
5x5x5
10x10x10
Бетон
Созуға
сынау
Стержень
сегізше,
призма
Болат
4x4x4 
12x6,5x25
Цемент
Кірпіш
Июге сынау
Призма
кәдімігі
кірпіш
15x15x60
Бетон
Ағаш
2x2x30
Призма
Беріктігіне  байланысты  материалдар,  маркаларға  бөлінеді. 
Беріктік  аркылы  белгіленген  марка,  материалдар  қасиеттерінің  ең 
маныздысы.  Нормативтерде  марка  кгс/см2  өлшемінде  келтіршеді.
Мысалы,  портланд-цементгің  маркасы  400;  500;  550;  600.  Маркасы
жоғарылаған сайың.материалдың конструкциялық сапасы жақсарады.
Беріктігі  (К)  жоғары,  ал  орташа  тығыздығы  р о )   төмен 
материалдарды -   ең  жақсы  конструкциялык  материалдар  дейдь  Олар 
конструкциялық  сапа  коэффициенті  (к.с.к)  деген  түсінік  арқылы
сипатталынады:
к.с.к. = К. / | | | |  
(2.15)
Бұл  коэффициенттің  мөлшері  жоғарылаған  сайын,  материалдың 
тиімділігі  артады.  Практикада  (іс  жүзінде)  материалдың  беріктігш 
жоғарыда көрсетілген әдістерден басқа,  мысалы үлгіні  қиратпай, оның 
бойын  ультрадыбыс  жіберу  әдісі  не  баска  да  тэсілдер  арқылы  та  у 
қолданылады. Мүндай әдістер әсіресе қүрылыста орнатылып қойылған
конструкцияларда.щ беріктігін анықгау үшін пайдаланылады.
Қаттылъщ  деп  1   материалдың  оған  өзінен  гөрі,  қатты  денені
батырғанда  туатын  жергілікті  пластикалық  деформацияға  кедергі 
көрсету  қасиетін  айтады.  Тастардын,  минералдардың  қаттылығын, 
Моос шкаласы деп аталатын  10 минерал арқылы анықтайды. Мұнда эр 
минерал  ұшкыр  қырымен  өткен 
минералды  тырнағанда,  онда  гз 
қалдырады.  Осыған  байланысты  тастар  мен  минералдар  төмендеп 
кестеде келтірілген  10 қаттылық көрсеткішпен сипатгалынады.
Ағаштың, 
металдьщ, 
бетонның, 
т.б. 
бұларға 
ұқсас 
материалдардың  қатгылығы  -   оларға  болат  шарикті,  конус  немесе 
пирамида  түрінде  істелінген  катты  үшты  батыру  (ендіру)  арқылы
20

Құрылыс материалдары
аныкталады.  Осындай  сынаудан  соң  төмендегі  формула  арқылы
материалдың каттылык саны (НВ) табылады:
Н В=  Р/8; 
(2.16)
мұндағы  Р  -   материалга  түсетін  күш,  кгс;  3  -   шариктің  денеде
калдырған ізінің ауданы, см2.  ‘
-  . 
■
 
2.5-кесте
Қаттылық сипатамасы
Минералдың_____________
химиялык формуласы
ЗМ80-4$Ю2Н20
Қаттылык
көрсеткіші
Тырнақпен  оңай
тырналады_____________
Тырнаклен тырналады 
Болат пышақпен оңай
тырналады_____________
Пышакка  аздап  күш 
түсіргенде тырналады 
Пышакка біраз  күш 
түсіргенде тырналады 
Шыныны тырнайды
Шыныны  оңай тьфнайды 
түрпілі  (уатқыш. қагтты) 
Материалдар ретінде
колданылады
Тальк
Са504-2Н20
СаСОі
Кальцит
Флюорит 
(балқығыш  шпат) 
Апатит
Отртоглаз
Кварц
Топаз
Корунд
Алмас
Материалдардың  қатгылығы,  олардың  үйкелістен  ұнталуына 
тәуелді:  қатгылығы  асқан  сайын,  үйкелістен  ұнталуы  төмендейді:
Лғни, материал аз ұнталып, үйкеліске шыдамды  келеді.
Үйкеліске төзімділік — материаддың апғашқы  салмағының үйкелістен 
кемуін (Г) сынға тап болған бетінің ауданына (см2) шаққандағы мөлшермен 
бағаланады да, мына формуламен есегггелінеді:
Ү =  (пі]— т 2) / 3; 
(217)
мұндағы  т ь  т 2  -   материалдың  үйкелістен  бұрынғы  және  үйкелістен
кейінгі салмағы;  5 -  үлгінің сыналған бетінің ауданы.
Материалдың  үйкеліске  кедергілігі  стандартгалған  эдіспен:
үйкеліс  туғызатын  айналып  түратын  дөңгелек  және  түрпілі  (уатқыш, 
қатты) 
заттардың 
(квариті 
қүм 
немесе 
зімпара) 
көмегімен 
аныкталынады. 
Бұл 
қасиеттің 
материалдарды 
жолда, 
еденде, 
баскыштарда  қолданылуы  үшін  маңызы  зор.  Осындай  қүрылыстарда 
көп  пайдаланылатын  материалдардың  үйкеліске  төзімділігі  г/см , 
төмендегідей:  кварциттікі  -   0,06-0,12;  граниттікі  -   0,1-0,5;  еденге 
төсейтін  керамикалык  плиткалардікі  (тақгаланған  бұйымдардікі)  -
0,25-0,3; мәрмәрдікі -  0,3-0,8.
Тозуга төзімділік деп -  материалдардың үйкеліспен ұрудың қатар
(бір  мезгшде)  тигізетін  эсеріне  кедергі  көрсеткіш  қасиетін  айтады.
21

М  
Садуақасов,  Ғ.  Багпырбаев
<р
Материалдардың  тозуын,  болат  шарлары  бар  немесе  оларсыз 
айналғыш  барабандарда  сынайды.  Тозу  көрсеткіші,  материалдың 
сынға түскеннен кейін жоғалтқан салмағымен (алғашқы  салмағынан % 
есебінде) сипатталынады.
Осы  тарауда  материалдар  мен  бұйымдардың  -негізгі  физика- 
механикалық  касиеттері  қаралды.  Кейбір  материалдардың  тек  өзіне 
тән  қасиеттері,  мысальі  байланыстырғыш  заттардың  ұнтақтылық 
дәрежесі,  цемент,  гипс  және  құрылыс  ерітінділерінің  нормалық 
қоюлығы,  бетон  араласпасының  қалыпқа  ыңғайлы  салынғыштығы, 
олардың қоршаған  ортада төзімділігін  баяндайтын  химиялық,  физика- 
химиялық қасиеттері сол материалдарга арналған тарауларда қаралды.
Құрыпыс материалдары  мен  бұйымдарының  кейбір  қасиеті  олардың 
физикатық,  механикалық,  химияльік  касиеттерінің  материалға  тигізетін 
әсерінің корытындысы ретінде қаралады. Сонын бірі -  ұзак уақыттылық.
2.5. ¥ з а к  уақы тты лы қ
¥зақ 
уақыттылық 
деп 
-  
материалдардың, 
бұйымның, 
конструкцияның кұрылыс  орнында сапасын  қажетті  мөлшерде  сақтап, 
белгіленген  уақытка  дейін  күрделі  жендеусіз  қызмет  ету  қабілетін 
атаиды.  Нормалар  бойынша,  мысалы  темірбетон  конструкциялары 
үшін  олардың  физика-механикалық  қасиеттері  мен  пайдаланылу 
ережесіне  (режиміне)  байланысты  ұзақ  уақыттылықтың  үш  дәрежесі 
бекітілген:  100;  50 және 25 жылдардан кем емес.
Материалдащ ұзақ  уақыттылық  қасиеті,  оны  пайдалан>'  жағдайына
сай  режимде  аныктағаны  жен.  Бірақта,  мұндай  күрделі  сынауды 
лабораториялық жағдайда дәлме-дәл  жүргізу  қиын,  әрі  көп уақьгпы қажет 
етеді,  Сондыкган  материал үлгісі,  оны колдану режиміне жақын жағдайда 
немесе  пайдалану  режимінде  кеп  уақыт  сыналады.  Мысалы,  лак-сырлы 
материаддардың ұзак уақыттылық қасиеті — жауын, ультракөк сәуле, жылы, 
суық температуралар  алмасып,  бірінен  соң  бірі  әсерін  тигізетін  ауа  райы 
(везерометр)  деп  аталатын  сьшағьпігга,  ал  жабындьпс  және  тыстаулық 
материалдардың  ұзақ  уақыттылығы,  олардың  үлгілерін  ғимараттардың 
төбесіне койьш, тебеде сынау эдісі арқыпы аныкгалынады.
Сұрақтар
1.  Кристалдық тор дислокациясы дегеніміз не?
2.  Отқа тезімділік пен отқа беріктік айырмашылығы?
3.  Құрылыс материалдарының аязға төзімділігі дегеніміз  не?
22
■

1 -  ЛАБОРАТОРИЯЛЫҚ Ж¥МЫС
ТАҚЫ РЫ П:  “ ҚұрЫлыс материалдарынын касиеттері
Ж ҰМ Ы СТЬЩ  МАҚСАТЫ:  Құрылыс материалдарынын негізгі
қасиеттерін анықтау эдістерін окып-үйрену
1. М атериалдын физикалық қасиеттерін анықтау
Материалдыц физикалык қасиетгерін, оның кұрылысы немесе айнала- 
дағы  ортанын  фюикапық  процестерге  қатысын  сшатгайды.  Жартас 
жыныстары  мен  табиғи  тасты  материалдары  сынаган  кезде  глынадаи 
физикалык 
қасиеттері 
анықгалады: 
шынайы 
тыгыздығы, 
орташа 
тығыздыгы. беріктігі, су сіңіргіштігі, ылғалдылығы, суықка төзімділгп.
Тыгы.здъщты  анықтау.  Шынайы  тығыздык -   ол  материап  массасы- 
нын  абсолют  тығыздық  күйіндегі  көлеміне,  яғни  тесіксіз  және  куыссыз
күйіне катысты. Материалдың шынайы тығыздығы 
(г/см |  кп
т
щ Ш т
V
мұндағы ш -  материалдын массасы; 
V 
і  
материалдын көлемі.
Орташа  тығыздық  1   ол  материал  массасының  табиғи  күйіндеп, 
яғни  шұрықтары  мен  қуыстарын  коса  есептегендегі  тығыздығының
(г/см3; кг/м3; т/м3) көлеміне қатысты.
т
Р  = — >
V
мұндағы ш — материалдың массасы, кг;
V — табиғи күйіндегі материалдың көлемі, м  .
Материалдың  көпшілігі  шұрыкты  болып  келеді.  Оның  материал 
өлшеміндегі  саны  неғұрлым  көп  болса,  тыгыздығы  да  соншалық  аз 
болады. 
Балкытылган 
массадан 
алынатын 
сұйыктар 
мен
металл)
шынайы
Материалдын  физика-механикалык касиеттері  едәуір дәрежеде  иньщ
тығыздыгына, мысалы беріктігі мен жьшу өткізгіштігіне тәуелді. Материал 
тығыздыгьшьщ  мэні 
Е 
оның  беріктігін,  кұрылыс  конструкциясының 
массасы  мен  мөлшерін  және  көтеру  -   тасымал  кұрал-жабдықгарын 
аныктағанда пайдаланылады. Материалдың орташа тығыздығын анықіаған
сондай-ақ  бүрыс  — геометриалдық  шшіндер  үлпсі  ретінде
ІЮІ
пайдалануға болады. Материалдың орташа тығыздыгын аныктау әдісі, үлп
шшшіне
23

М. 
Садуақасов
. 
Ғ.  Батырбаев
ТАРАТПА  МАТЕРИАЛ:  геометриялық  пішіні  дұрыс  әртүрлі 
құрылыс материалдары -  текшелер,  ципиндрлер,  параллелипипедтер.
Барлық  үлгілерді  анықтап  қарап  шықкан  соң,  әр  материалдың 
атауы  анықталады.  Барлық үлгілер өлшенеді.  Үлгілер  штангенциркуль 
немесе дәлдігі 0,1  см шамаға дейінгі сызғышпен өлшенеді.
А)  пішіні  текше  немесе  параллелипипед  үлгілер  үшін  негізгі 
ауданының биіктікке көбейтіндісі ретінде есептейді;
Б) 
цилиндр  пі ші нді   үлгі лер  ү ші н   V  мына  фо р му л а ме н  есептеп
шығарады. 
*
4
V -  үлгінің көлемі, (см  ).
Үлгі  массасын  есептелген  келемге  бөлу  арқылы  материалдың 
орташа  тығыздығын  (0,01  г/см3)  аныктайды.  Барлық  табылған 
нәтижелер  1-кестеге жазылады.
1-кесте
|  Материал-  I 
дың аты 
1
| 
Үлгі
1  массасы, г
Мөлшері,
см
Көлемі,
см3
Орташа 
тығызды гы, 
г/см3
Тығыздыгы,
кг/м3
1
2
3
4
5
6
2.  П ІШ ІН ІД Ұ РЫ С   ЕМЕС Ү ЛГІШ Ң  ОРТАШ А ТЫҒЫЗДЫҒЬГН
АНЫКТАУ
ТАРАТПА  МАТЕРИАЛ:  қиыршык  тас  немесе  қиыршыктың 
үлгілері елшеуіш цилиндр, таразы, ұсақ гирлер.
Тәжірибе  былай  жасалады:  үлгіні  0,1  граммға  дейін  дәл  өлшеп, 
жіппен  байлап  қосады.  Бұдан  соң  кұйылған  цилиндрге  үлгіні  салып, 
цилиндрдегі  су  деңгейінің  канша  см-ге  көтерілгенін  белгілейді.  Үлгі 
массасын,  ығыстырьшған  су  келемі  аркылы  берілген  материалдың 
тыгыздығын есептеп шығарады:
т 
з 
. | |  114 Ш  
к . ш Н Я ц Ш : 
р  = —г іс м ♦
V
Анықталған нәтижелер кестеге жазылады.
2-кесте
Үлгілердін
аты
Үлгілердін
массасы  (г)
Цилиндрдегі
су
Үлгі
көлем і,
(см)
Тығыздығы
Үлгінін
салмагы
Салу
соңы
. . . .
Г /см '
Кг/м
24

3.  Геометриялык  пішіні  дұрыс  емес  шұрыкты  материалдың
тығыздығын аныктау.
Шұрыкты  материалдардың  тығыздығы  -   үлгіні  балауыздау 
яемесе  үлгіге  алдын  ала  су  сіңіріп  қаныктыру  эдісімен  анықталады. 
¥сынылып отырған жаттыгуда бапауыздау әдісі колданылады.
ТАРАТПА  МАТЕРИАЛ:  керамзитті  киьфшыктың,  аглопоритті 
қиыршық  тастын  үлгілері,  парафин,  электр  плиткасы,  өлшеуіш
цилиидр, таразы, ұсақ гирлер, жіп.
ТӘЖІРИБЕ ЖАСАУ РЕТІ
Алдымен  материалдың қалай аталатыны  аныкталады.  Үлгіні жіппен 
байлап,  0,5  г  шамасына  дейінгі  далдікпен  (т)  өлшейді.Үлгіні  байланған
жіппен  ұстап,  балқытылған  балауызға әрбір  30-40  сек  сайын  бірнеше  рет
1-2 сек батырады. Тексеру арқылы үлгінін толық балауызбен капталғанына 
көз  жеткізеді  (егер  элі  де  тольщ  қапталмаған  болса,  онда  2-3  рет  тағы
батырады). Балауыз қапталған үлгіні елшейді (тп). 
з
Өлшеуіш  цилиндрге  белгілі  деңгейге  дэлдікпен  су  құйып,  1  см
шамасына дейінгі дәлдікпен судың көлемін (У|) белгілейді.
Үлгіні  цилиндрге  малып  (жіппен  ұстап  тұрады),  судың  жаңа 
көлемін 
( V , )  
деңгейін  белгілейді,  балауызбен  коса  үлгінің  көлемін
есептеп шығарады:
у3  = (у2 -  уі) 
см*.
Үлгіге  жабысып  ескен  балауыздың  көлемін  балауыз  массасьш, 
тығыздығын (0,930  г/см3-ге тең) бөлу  аркылы мына формула бойынша
есептеп шығарады:
Щ - т
2 
з
V - 
= — !--------
— С М   ■
0
9
3
Балауызсыз үлгі көлемін бьшай есептеп шығарады:
V 
=  У*  — 
УГ„.,СМ  .
улг 
3 
оач ?
0
Үлгінің тығыздығы  мына формула бойынша есептеледі.
■
 
т  
, 
з 
: 
Ш Ш Ш & -
Ро  = ----- г  г/см  .
V
уяг
Бұлардың деректері мына улгіде жазылады:
і
25

М.  Садуақасов,  Ғ.  Батырбаев
3 -кесте
Аты
Үлгінін
массасы
>  ж
п  4)
3   «=с
сй
«і  сз 
т
  и.
X
<й
X
о
2
2
03
м
о
3
о
вз
Өлшеуіш 
цилиндрдегі 
сұйыісгык 
көлемі (см5)
и
Ь5
><
и*
1
хо
4>
>-
X
08
і*.
3
о.
2
ю
X
о
о
5
и-
2
о
й
сп  о
иэ  ^ 
><
»л
X ^
м   П
ьС  2
а  о
>Хі
5*  "
я  •—
<
2 
а>
КО  ^ 
Ф
Н 
й
 
>-
Үлгінін
тығыздыгы
2
V
е?
Ф
5й
X
с;
>*
г/см
кг/см
4.  СУСЫ М А МАТЕРИАЛДАРДЫҢ ТЫ ҒЫ ЗД Ы ҒЫ Н  АНЫҚТАУ
ТАРАТПА  МАТЕРИАЛ:  кұм,  стандартты  воронка,  металдан 
жасалған өлшеуіш цилиндр,  сіліккіш үстелше.
БАЙЛАНЫСТЫРҒЫШ  МАТЕРИАЛДАР:  құм,  ұнтақталған  ұсак 
күл,  т.б.  сусыма  материалдар  әрқашан  үнтақ  түрінде  қолданылып, 
ыдысқа  салғанда  толтыру  әдісіне  байланысты,  әртүрлі  тьіғыздыкта 
болуы 
мүмкін. 
Сондыктан, 
материалды 
сеуіп 
салу 
өлшемі 
қолданыпады.
ТӘЖІРИБЕ ЖАСАУ ТӘРТІБІ
Стандартты  шүқырықтың  астына  бос  күйінде  алдын  ала 
өлшенген  өлшем  ыдысы  қойылады.  Шүқырықтың  төменгі  шүмегін 
бекітеді.  Шүқьірыққа  қалақшамен  зерттелетін  материалды  салады. 
Шұқырыкгың шүмегін ашып, материалды өлшем ыдысына толтырады. 
Егер  материал  шүқырықтың  алқымына  тығылып 
қалса,  онда 
соққыламай 
ғана>  сым  темірмен  абайлап  түрткілейді.  Ыдысқа 
материалды  үйіп  салады  да,  материалды  таптамай,  ыдысқа  кол 
тигізбестен  пышақпен  артығын  қырып  алады.  Өлшем  ыдыстың 
кернеуімен  бірдей  етіп  тегістелген  материалды  өлшеп,  тыгыздалған 
қалпында  (р0  тығыздалмаған)  материапдын  тығыздығын  аныктайды. 
Өлшеп  болған  соң,  материалды  кайтадан  шүқьфыққа  салып,  өлшем 
ыдысқа 
бастапқы 
әдіспен 
қайтадан 
толтырады. 
Толтырылған 
қалпында,  артык  материалды  қьфып  алмастан  сіліккіш  үстелшеге 
апарады  да,  өлшеуіш  ыдысты  қолмен  сүйемелдеп  түрып,  материалды
25  рет (түтқасын  айналдьфу  арқылы)  нығыздайды.  Бүдан  соң ыдысты 
шүқырықтың  астына  қойып,  үстінен  еебелеп  материап  косады.  Сосын 
материалды  нығыздай  отырып,  мөлшерден  артығын  пышақпен  қьфып
26

алып,  нығыздалған  күйде  (р0  нығыздау)  материалдың  тығыздығын 
есептеп  (тығыздық  коэффициентін  төмендегі  формула  бойынша
есептеп) піығаруға болады.
Бұл  жаттығу  бойынша  берілген  деректер  мына  сызбанұсқа
түрінде
4-кесте

жүктеу/скачать 18,23 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: