Оқулық ретінде ұсынған Алматы 2009 «Эверо» (075)

М.  Садуақасов, Ғ   Батырбаев
толтыратын  шұрыктар  дәрелсесі  -  
материсіпдыц  шұрыцтыгы  деп 
аталады.  Демек,  бұл  қасиет  шынайы  тыгыздыққа  қарама-қарсы  болып 
шығады.  Өйткені,  материал  неғұрлым  тығызырақ  болса,  оның 
шұрықтығы  да  солғұрлым  аз  болады  не  оған  керісінше  құбылыс 
байқалады.
ІІІ.үрықтың шамасын былай табамыз:
т=£ —£ . * і о о %
р
(0,01%-ке  дейінгі  дәлдікпен),  нығыздалмаган  күйдегі  материал 
тығыздығын 4-ке алуға болады. Бұл жаттығу бойынша жазылады,
5-кесте
Үнтаістың 
өлшемі, 
( г
)
Су кұйғанда 
келемі,  (г)
Үнтақ салынган 
су көлемі, (см"*)
Шынайы 
Т Ы
Г Ы
З
Д
Ы
Ғ
Ы
,   ( г
\
м
3 )
ІНұрыктылық
(%)
.  . . . і  
11  . 
2
3
4
.................................................. 5
 
1
2.  МАТЕРИАЛДЫҢ  СУ С Щ ІРГІШ ТІГІН   АНЫҚТАУ
Материалдың  өзіндегі  су  тұту  қасиеті  — 
су  сіңіргігитігі  деп 
аталады. Ол материал  көлеміне (р) су толу дәрежесімен сипатталады.
ТАРАТПА  МАТЕРИАЛ:  су  құятын  ыдыс,  шұрықты  үлгі,  таразы, 
ұсақ гирлер.
ЖҰМЫС ЖАСАУ РЕТІ
Алдын  ала  тұрақты  массасына  дейін  кептірілген  үлгіні  дәлдігі
0,25  г  дейін  техникалық  таразыда  өлшеп,  иқұрғак  үлгінің  массасы” 
деген  6-кестенің  бағанасына  толтырады.  Бұдан  соң  үлгіні  табақшаға 
салады  да,  үлгінің 
'А  биіктігіндей  деңгейге  дейін  су  толтырады.  5  мин 
соң 
Уг 
биіктікке,  5  мин соң 3/і  биіктікке, тағы 5  мин  соң үлгі  биіктігін 
бастыра су кұйып, сол қалпында 5  мин ұстайды.  Бұдан  соң әрбір 5  мин 
соң  қаныққан  үлгіні  судан  алып,  ылғалды  шүберекке  салып,  суын 
аздап  сүртіп  алады  да,  дереу  өлшейді  (тпі  ш2 т 3  ш4 табады).  Уақытты 
сағатқа қарап өлшейді.*» 
і  М;  •  ?
Өлшеу  нәтижелерін  6-кестеге  толтырады.  Деректер  бойынша
үлгінің  суға  қанығу,  жылдамдығынын  графигін  сызып,  абсцисса  осіне
уақытты  минут  есебіне,  ординат  осіне  үлгі  массасының  артуы,  т.с> 
сызылады.
28

Құрылыс материалдары
Мына  формула  бойынша: 
В 
ш с  =  
ма
  ~ м х 
юр% 
массасы  бойынша
м
су сіңімділігі аныкталады.
Көлемділік су сіңімділікті мына формула бойынша анықтайды:
В 
улгы   -В  
* р  
немесе В 
удг#  —
 —| ----- х 100
V
мұндағы  р0  -   жоғарыда  көрсетілген  әдістердің  бірі  бойынша 
аныкталатын  (1,2,3-баптар) 
құрғақ  күйіндегі  материалдың  орташа 
тығыздығы.
Аныктау нәтижелері 6-кестеге толтьтрылады.
6-кесте
Материалдың массасы, (г)
Үлгі массасының артуы, (г)
Құрғақ  11 
Суга салганнан соң
1
ш
2
ш
3
Ш
4
ш
Су сініруі (%)
| і
ГП 2
Ш3
ш 4
ГП | -ш
т  
2
  -ш
т  з -ш
Ш4  -ш
Массасы
бойынша
Көлемі
бойынша
1
»  
.  
—
  —
 
■ ■ ■
2
3
4 
- 
-
5
6
7
8
9
10
11
4.  ҚЫСҚАН КЕЗДЕГІ БЕРІКТІК Ш ЕГІН АНЫҚТАУ
ТАРАТПА МАТЕРИАЛ: терше пішінді үлгі.
Материалдың қысқан кездегі беріктік шегі, үлгі шектері  бойынша 
анықталады.  Олардың  мөлшерін  материал  түрлеріне  қарай  ГОСТ 
бекітеді.  Сынақ  гидравликалық  престе  өткізіледі,  оның  әрекетінің
-  сызбанұскасын оқытушы таныстырады.
ЖҰМЫС ЖАСАУ РЕТІ
Жетекші  берген  үлгінің  көлемі  мен  сапмағын  өлшеп,  үлгі 
көлемінің  массасын  және  көлденең  қимасының  ауданын,  тығыздығын 
біту  кажет.  Үлгінің  мөлшері  әр  жақтарындағы  екі  шегіндегі  орташа 
өлшем  бойынша  дайындалады.  Көлемін  0,05  г.  дейінгі  дәлдікпен 
елшейді.
Үлгіні  престің  төменгі  плитасының  дәл  ортасына  қояды.  Бұдан 
престің барлық шүмектері мен қақпашаларының дұрыс күйде, “жұмсақ 
қалпында” 
тұрған-тұрмағандығьг 
тексеріледі. 
Престің 
үстіңгі 
плитасының  винтін  бұрап,  үлгіге  толық  жанасқанға  дейін  темен 
түсіреді.  Бұдан  соң  қолмен  немесе  электрлі  мотормен  пресс 
плиткасьгаың  астына  май  айдайды  да,  үлгіні  мүмкіндігінше  сығады. 
Бұл  кезде  назарды  тексерілетін  үлгіге  емес,  манометр  шкаласындағы 
бағдарша  көрсеткішіне  аудару  керек.  Өйткені,  бағдарша  есебі  шекіен 
тыс  артып  кетсе,  үлгінің  бұзылу  күші  арта  түседі.  Манометр
29

М  
СаОуақасов,  Ғ.  Батырбаев
шкаласындағы  бағдарша  үлгінің  бұзылу  күшін  одан  әрі  көрсетпеген 
кезде  престің  жұмысын  тоқтатады  да,  май  басатын  шүмекті  ашып, 
плитаны  жоғары  көтереді,  сөйтіп  пресс  әрекетінің  сызбанұсқасын 
салады.  Үлгіні  бұзушы  күшті  дәптерге  жазып  да,  сол  жерде  қыскан 
кезде  үлгі  беріктігінің  шегін  мына  формула  бойынша  есептеп 
•  шығарады: 
_ 
'-V-
^  
кыс
мұндағы К.Ю
ИС — қысқан кездегі беріктік шеп (кг/см );
Р -  бұзушы күш (кг/с);
Ғ -  үлгі қимасының ауданы (см  ).
Жазба мына үлгі бойынша жазылады:
7-кесте
Матери-
алдың
аталуы
Үлгінін
мөлшері,
(см)
Үлгінің  1 
массасы,
(г)
1  Үлгінің көл- 
денең кима- 
сының ау- 
даны (см2)
Көлемі,
(с м 3 )
Тыгызды-
гы,
(г\см 3 )
Қысу  кезіндегі 
берппік шегі
Кг\ см3
МПа
1
2
3
4
5
| 
6 
I 
7
8 
|
ЕСКЕРТУ: 
I.  Бетоннын 
кыскан 
кездегі 
беріктігі  мөлшері  15x15x15  см  бетон 
текшесінін  беріктігі  бойынша  сипатталады.  Егер  мөлшері  30x30x30  см  үлгі  сынақка 
алынса,  қысқан  кезіндегі  бетон  беріктігін  түзету  коэффициент-теріне  (1,1  немесе  1,05 
немесе 0,95  немесе 0,85) көбейту қажет.
1. 
СИ жүйесі бойынша  1  кгс = 9,80665  Н;  1\ Н \ м2 — 9,8 х  104 Па = 
105Па = 0,1  МПа.
30

Құрылыс материалдары
2-БӨЛІМ. РУДА ЕМЕС ҚҰРЫЛЫС МАТЕРИАЛДАРЫ МЕН
БҰЙЫМДАРЫ
3-ТАРАУ. ТАБИҒИ ТАС МАТЕРИАЛДАР, БҰЙЫМДАР
3.1.  Ж алпы сипаттамалар
Құрылыс материалдары  өнеркәсібі,  көп салалы.  Ол  керамикалық, 
шьшы,  цемент  өнеркәсібінен,  т.б.  кұрылыс  материалдары  өнеркәсібі 
салаларынан  тұрады.  Осы  салалардың  бірі  -   “Руда  емес  материалдар 
өнеркәсібі”  деп  ат?Елады.  Бұл  өнеркәсіп  бойынша  руда  емес  тастар 
таудан  шығарылғаннан  (босатылғаннан)  соң,  олардан  жеңіл-желпі 
механикалық  өңдеусіз-ак, 
физика-механикалық 
касиетін  сақтай 
отырып, тұрпайы өнделмеген шойтастар (Б¥Т), жарыкшак тастар және 
жасанды  құмдар,  тұрпайы  еңделген  жолға  төсейтін  кеспе  тастар, 
тегістеліп  өңделген  қабырғалық  блоктар,  тыстамалык  плиталар 
өндіріледі.  Бұп  руда  емес,  табиғи  тас  материалдардың  түрлері, 
құрылымы, қасиеттері кітаптың осы тарауында сипатталады.
Руда  емес  және  тау-кен  (руда)  жыныстары  шикізат  ретінде 
күрделі  -  атап айтқанда,  термиялық еңдеу  аркылы  сан-алуан құрылыс 
материалдарын 
керамикалық  бұйымдарды, 
шыныларды, 
құйма 
тастарды, 
байланыстырғыш 
заттарды 
(цемент, 
гипс, 
әктерді), 
материалдарды,  т.б.  ендіру  үшін  пайдаланылады.  Олар  туралы 
мағлұматтар  кітаптың  3-белімінде  берілген.  Сондықтан  көп  салалы 
кұрылыс  материалдары  өнеркәсібінің сарқылмас  базасы  (қоры)  больш 
саналатын 
кен 
емес 
және 
кенді 
таужыныстарының 
физика- 
механикалық,  физика-химиялық  қасиеттері  мен  олардын  құрылымын 
білу -  ете қажет.
Таужыныстарының 
кұрылымы  —  олардың 
минералдық 
түрлерінің  пішіндерін,  елшемдерін,  кристалдану  дәрежесі  мен 
құрылысының 
езіндік 
ерекшеліктерін 
айтады. 
Таужыныстары 
әрқайсысының  езіне  тән  құрылымдары  бар  үш  генетикалық типтерге: 
магмалық  таужыныстары,  шегінді  таужыныстары  және  метаморфтық 
таужыныстары болып бөлінеді.
3.2.  М агмалық таужыныстары, оларды  құрайтын  минералдар
Магманың  шыгуы  мен  оның  қандай  жағдайда  суынуына 
байланысты 
магмалық  таужыныстары: 
а) 
терецдік  магмалық 
таужыныстары;  э)  төгілме  магмапық  таужыныстары  болып  екі 
топқа бөлінеді.
31

Тереңд
1 * 1  
К Ы С І _ .................И
пайда  болган.  Бұл
жер  бетінен  терең жерде
суыну
^ 
™
» 
іалм
^
оілоі
п, 
м ел ш ерін е 
оайланысты  ірі  (5  мм-ден  жоғары)  түйірлі,  орташа (1-5  мм) түйірлі  не
уақ  (0,5-1  мм)  түйірлі  қүрам  түзеді.  Әр  минералдан  кұралған  түйірлер 
Щ |Ы Ш І|Н Ш Й И ІҺ в' 
ЙЦ  ^ұтасып,  берік  бірігіп  кетеді.  Мұньі
цементтеитін
сыққанда
қирауынан
Төгілме  минералдық  тауж ыныстары  -   магманьщ  жер  бетінде 
не  оған  жақын  жерде  жер  бетіндегі  кысым  мен  температурада  немесе
_______ ______________________________________________ __________________________________________________________ 
ч
,
 
-
 
-
 
-
суынуынан
жыныстар  тез  суынады  да,  ірі  крнсталдар  түзіп  үлгермейді.  Тез
мысалы  осы  магмалық 
__________
диабаздар уақ (0,5-1  мм)  кристалды,  базальттар -  жасырьш  кристалды, 
ал  пемза  -   аморфты  (шыны  тәрізді),  яғни  кристалсыз  болады.  Бүл 
жағдайда  магмада  минералдардьщ  кристалдану  жылдамдығы  эртүрлі 
болғандықтан,  порфирлі  (өте  уақ түйірлер  массасына  не  шыны тәрізді 
непзп  массаға  ірі  кристапдар  ендірілген)  құрылым  да  пайда  болады. 
Оған мысал ретінде порфирлерді жатқызуға болады.
Әрбір  тереңдік  магмалық  жыныс  -   ол  төгілме  магмалық 
жыныстың  аналогі,  өйткені  олардың  магманың  терең  жерде  не  жер 
оетінде 
қатаюына 
байланысты 
қүрылымы 
бөлек 
болғанымен, 
химиялық, 
минералдық 
құрамы 
бірдей. 
Сондыктан 
қүрылыс 
материалдары  туралы  орыс  тіліндегі  кейбір  оқулықтарда,  оқу 
кұралдарында  тереңдік  магмалық  жыныстан  кейін  жақша  ішінде 
төплме  жыныстың  аты  көрсетілген.  Бұл  тэсіл  осы  оқу  құралында  да
пайдаланылды.
Магмалық  жыныстар  негізінде  бос  не  дала  шпатгарында 
слюдаларда  байланысқан  кремний  (IV)  оксидінен  тұрады.  Егер 
магмальгқ  жъіныстардың  кұрамында  екі  тотықты  кремнийдің  жалпы 
мөлшері  65/о-тен  жоғары  болса,  оларды  -  
қыіиқыл  жыныстар  деп
^ ЬІСалъі 
(кварцты порфир).  Егер  кремнеземнің мөлшері
0-65 /о  болса,  мұндай  магмалық  жыныстарды  -  
орта  қышқылды
жыныстар, оған сиенитті (квардсыз порфир),  ал 50%-тен төмен болса I  
иггізді  жыныстар,  габброид  (базальт)  деп  атайды.  Кремний  (IV) 
оксиді  азайған сайын,  маГМалық жыныстардың тығыздыгы жоғарылап, 
беріктіп  өседі.  Ал  түсі  -   күңгірттенеді,  өйткені  олардың  құрамында 
ауьф  және  күңпр-г  түсті  минералдар  |   темір-магний  силикатгары
көбейеді (3.1 -кесте).
32

Қүрьшыс материалдары
3.1-кесте
Бң маңызды магмалық таужыныстары, олардың қасиеттері
Жыныстагы ЗіОг 
мөлшеріне саіі
Т еренді к
жыныстар
Орташа
тыгыздыгы,
т/м1
Сыяуға 
бері ктіл ік 
шегі, МПа
Төгілме
жыныстар
Қышқыл
жыныстар
Г ракиттер
2%
7-2,6
250-120
Кварцті
лорфирлер.
липарит
I  Орта қышқылды 
жыныстар
Сиениттер
-V
2.8-2.6
250-120
Кварцсіз 
порфирлер, 
і  трахит
Диор иттер
3-2,8
300-150
Портфириттер
Негізді
жыныстар
Г аббро,
габроидтер
3,3-2,9
500-250
Диабаз,
базальт
Мииерап 
-  
химиялық 
кұрамы 
мен 
физика-механикапық 
қасиеттері  тұрақты,  өзіне  тән  химиялық  кұрамы  және  кристалдық 
құрьшымы  бар  дене.  Минералдар  таужыныстарын,  рудаларды, 
метеориттерді  кұраушылар ретінде таужыныстары секілді, жер бетінде 
не  физика-химиялык процестер нәтижесінде терең қабаттарда түзіледі. 
Таужынысы  бір  не  бірнеше  минерапдан  құралады.  Демек,  алуан  түрлі 
таужыныстарының  әрқайсысында  өзіне  тән  химиялық  құрамы  мен 
кристапдық құрылымы болады.
М агмалық таужыныстарды  құрайтын негізгі минералдар
Магмалык  таужыныстарды  кұрайтын  негізгі  минералдарга  — 
кварц.  дала  шпаттары,  темір-магний  силикаттары 
мен  слюдалар 
жатады.
Кварц.  Ол  кристалды  және  аморфты  болады.  Кристалды  кварц 
(5
і
0 2) -   өте  көп  тараған,  берік  әрі  желге  мүжілмейтін  минерал.  Бұл 
минерап  бос  (мысалы  кварцты  кұмда)  және  байланысқан  күйінде 
әртүрлі  силикаттар  құрамында  (мысалы,  темір-магний,  алюминий 
силикаттарында)  кездеседі.  Кварцтың  бұл  түрі  өте  берік  (сығуга 
беріктілік  шегі  2000  МПа-ға  дейін),  шын  тығыздығы  2,65  т/м  , 
қаттылығы  Моос  шкаласы  бойынша  7-ге,  ал  балқу  температурасы  -  
1710°С-қа  тең,  шыныдай  жылтыр,  ультракүлгін  сәулелерді  жақсы 
өткізеді. Кварцтың түсі әдетте ақ, мөлдір акшыл (түссіз), сұр келеді.
Силикатгар  дегсніміз  -   кремнийдің  химиялық  косындылары,  дәлірек  айткаида, 
кремний  кышкылдарының  әртүрлі  негіздерін  кұрайтын  тұздар,  ягни  кремний  оксидінін 
негізгі  оксидтермен  қосындыларьк  моісалы  кальций.  магний,  натрий,  алюминий 
силикатгары.
33

М.  Садуақасов,  Ғ.  Батырбаев
Беріктігі  мен  отка  төзімділігі  жоғары  болгандыктан,  кристалды 
кварц  желге  мүжілмейді  де,  шөгінді  таужыныстарында  негвгі 
минералдардың бірі болып есептелінеді.
Кристадды  кварцтың  төрт  полиморфтық  түрі  бар:  альфа-кварц 
(тьгғыздығы  бір  смЗ  2,65г),  бетта-кварц,  тридимит  Хтығыздығы 
2,26  г/см )  және  кристоболит  (2,3  г/см3).  Бүл  кремнезеМ^нің  түрлері 
370-1470°С  аральгғында  бір-біріне  ауысады.  Осылай  температура 
әсерінен  кварц  көлемінің өзгеруін,  негізінде  өндірілетін  бұйымдарды 
пайдаланғанда мұны ескерген жөн.
Кварцтың  ең  көп  тараған  түрі  -   а-кварц.  Сондыктан  оны 
модификациясын 
көрсетпей-ақ, 
кварц 
деп 
атайды. 
Жоғарыда 
көрсетілген  кварцтың жалпы  сипаттамалары  кремнеземнің осы  түріне 
тән.  Кварц суда ерімейді, температура жоғарылауы,  әсіресе сілтілердің
0   ш
әсерінен  оньің  ерігіштігі  жоғарылайды.  Соңғы  жағдай,  автоклавта 
қатаятын силикат бұйымдар  мен  автоклавта өндірілетін  сұйық (ерігіш) 
шыны технологияларында кеңінен пайдаланылады.
Дала  ш паттары   -   ең  көп  тараған  минералдар  тобы  ~  калий, 
кальций, 
натрий 
алюмосиликаттары. 
Олар 
барлық 
магмалық 
таужыныстарының 2/3-ін,  ал  бүкіл  жер  қыртысының  50%-ін  (салмагы 
бойынша)  құрайды.  Дала  шпаттарының  минералды  такта  тәрізді 
(немісше  шпаттакта)  болып,  ой-қырда,  тау-таста  көп  кездесетіндіктен, 
ондай минералдар -  дала шпаттары деп аталынған.
<■
Дала  шпаттарының  қасиеттері,  құрамына  байланысты  өзгереді. 
Сығуға  беріктік  шегі  -   120-170  МПа,  шын  тығыздығы  — 2,5-2,8  г/см3, 
қаттылығы  Моос  шкаласы  бойынша  6-6,5,  балқу  температурасы  Н 
1110-1550°С,  түсі  ақ,  қызғылт,  сұр.  Олардың  негізгі  түрлері  ортоклаз 
бен плагиоклаздар.
*  
*
Ортоклаз  (сстік  бөлінгіш”,  яғни  күш  түскенде  тік  жарылатын)  -  
калийдің  алюмсиликаты  (К20   АІ20 3  63Ю2).  Ол  қышкыл  (граниттер) 
және  орта  қышқылды  (сиениттер)  магмалык  таужыныстарында 
кездеседі. 
• 
- 
' 
|
Алагаоклаздар  (“қиғаш  бөлінгіш”)  -   химиялық  құрамы  жағынан 
бір-бірімен 
кез 
келген 
мөлшерде 
араласа 
беретін 
альбит 
(Ыа20   А120 3  68
і
0 2)  пен  анорит  (СаО  АІ20 3  8 і0 2)  сиякты  натрийлі- 
кальцийлі 
алкмосиликаттардың 
үздіксіз 
изоморфтық*) 
қатары. 
Плагиоклаздардың  бәрінің  қасиеттері  біріне-бірі  ұқсас,  негізділігі  -
Минералдардын,  жыныстардың  желге  мүжілуі  -   олараың  ауа  темпераіурасынын 
ауытқуы мен жер беті  суларының эсерінен бөлініп,  ыдырауы.
Изоморфизм  -   химиялык  құрамы  мен  құрылымы  ұқсас  кристалдык  заттардың 
косылыстар түзу қасиеті. 
р | ;  і . , _ ^  
|  
,
34 
■■■! 
Щ фЦҒРШ   11

Қурылыс материалдары
анортитке  қарай  өсе  береді;-  Бұлар  магмалық  таужыныстарының 
бэрінде де кездеседі.
Дала шттаттарынын,  кварцпен  салыстырғанда,  беріктігі  мен желге 
мүжілуі  төмен.  Олар  көміртегі  (IV)  оксиді  еріген  су  әсерінен  ыдырап 
“желге  мүжіледі”.  Бұл  жагдайда жаңа минерал-шөгінді  таужыныстары 
ішінде  ең  кеп  тараған  балшыктардың  ете  манызды  бөлімі  болып 
есептелінетін  — каолинит  түзіледі.  Сондыктан  дала  шпаттары  шөгінді 
таужыныстарында  сирек  кездеседі.  Олар  шөгінді  таужыныстарында 
негізінде  дала  шпатты  құмдардың  құрамына  кіреді.  Сондай-ақ,  дала 
шпаттары  метаморфтық  таужыныстарының,  мысапы  гнейстердің 
құрамында да кездесЪді.
Темірлі  іиагнезиальді  силикаттар.  Бұп  минералдардың  түсі 
күңгірт (жасылдан  караға дейін),  қаітылығы  5-6, тығыздығы  кварц пен 
дала  шпаттарынікінен  жоғары  -   3-4  г/см‘\   беріктігі  — 300-400  МПа, 
бұлар айтарлықтай тұтқырлы (пластикалы).
Бұл  силикаттардың  ішінде  көп  тарағандары  -   оливин,  пироксин 
және  амфиболдар.  Олар  кебінесе  негізді  магмапық  таужыныстары  -  
габбро, диабаз, т.б.  құрайды.
Оливин  (латынша  зәйтүн  түсті)  -   жасыл  түсті  минерал.  Ол  суда, 
ауада.  кеміртек  оксидіне тезімсіз,  суда  көлемін  ұлғайтып,  серпентинге 
(латынша  жыландай  ирелең,  орысша  -   змеевик)^ 
минералға  -  
магний  силикатына  (ЗМ§  23і02'2Н20 )  айналады.  Мұның  талшықты 
түрі  хризотил-асбест  (тау  зыгыры)  жіңішке  талшыктардан  тұрады, 
асбестцемент  және  жылу  еткізбейтін  материалдар  өнеркәсібінде 
қолданылады.  Елімізде  асбестің  үлкен  кен  орындары:  Асбест, 
Жетіқара,  Киембай, Екатеринбург,  Қостанай, Орынбор областарында.
Слюдалар  -  
қабат 
құрылымды 
және 
күрделі 
құрамды 
алюмосиликаттарга  жататын  минералдар  тобы.  Олар  жұка,  иілгіш 
және  серпімді  парактарға  оңай  ажыратылады.  Олардың  қаттылыгы  -  
2,5-3,  тығыздығы  -   2,7-3,3  г/см3,  кеп  тараған  түрлері  -   мусковит, 
биотит. 
Й
Мусковит  -   калий  гидроалкмосиликаты  (К20   А120 3-23і02 2Н20), 
баяу  балқиды,  химиялық  реактивтер  мен  механикалык  әсерлерге  тезімді; 
оның  жұка  парактары  мөлдір,  түссіз  болады.  Биотит-калийлі,  магнийлі, 
темірлі  гидроалюмосиликат  (к20   М§0  Ғе20 3  АІ2Од  63Ю2  2Н20 ),  түсі 
күңгірт (қоныр,  қара), мусковиттен  гері оңай кирайды.
Слюдалар -  жыныстардың желге мүжілуін жылдамдатып; оларды 
еңдеу  (ажарлау)  жұмыстарын  тегістеуді,  жалтыратуды)  қиындатады. 
Арнайы  өңдегіш  ерітінділерінің  керкемдік  әсерін  күшейту  үшін, 
олардың құрамына кейде слюдалар одейі  косылады.

Тереңдік  магмалық  таужыныстарылың  негізгілері  -   граниттер, 
сиениттер, диориттер, габброидтер.
Граниттер -  өте  көп тараган магмалық қышқыл  жыныстар (ЗЮ2 
мөлшері  65%-тен  жоғары)  тобына  жатады;  кұрамында  кварц көп  (25- 
30%),  натрийлі-калийлі  дала  шпаттары  55-65%,  слюдалар  5-10%. 
Құрамыньщ  негізі  натрийлі-калийлі  дала  шпаттары  болгандықган, 
олардың  түсі  көбінесе  сұр,  көгілдір-сұр,  күңгірт-қызьш  келеді. 
Кристалдары  түйірлі,  орташа  тыгыздығы  -   2,6-2,7  т/м3,  беріктігі 
жоғары  (сығуға  беріктігі  120-250  МПа).  Созуға  беріктігі,  басқа  да 
материалдікі  сняқты,  аз  -   сығуға  беріктігінің  1/30-1/40  бөлшегіндей. 
Граниттерді  массивтен  (таудан,  бөліп  шығару  әсерінен  денесінде 
пайда  болатын  жұқа,  шаш  тәрізді  жіңішке  жарықтар  (сызатгар) 
олардың,  сығуға  беріктігіне  айгарлықгай  зиян  тигізбесе  де,  созуға 
беріктігін  өте төмендетеді.  Граниттердің қүрамында кварц көбейіп,  ал 
слюдалар азайған сайын, олардың қүрылыстьіқ қасиеттері жақсарады.
Грашгггердің  беріктігі  жоғары,  кеуектілігі  (1,5%-тен  көп  емес 
және су сіңіргіштігі  (0,5  %  шамасында)  аз  болғандықтан,  олардьщ аяз 
бен  үйкеліске  төзімділігі  жоғары.  Граниттер  жақсы  өңцеледі, 
жонылады,  ажарланады.  Олар  көгапілік  пайдаланылатын  жзне 
гидротехникалық  ғимараттардьщ  сырт  жағын  (фасадын)  өңдеу  үшін
қолданылады.
Сиениттер  физика-механикалық  қасиеттері  бойынша  (3.1-кесте)
граниттерге жақын, олардың қүрамында кварц аз, түсі күңгірттеу.
Диориттер  қүрамының  75%  дала  шпаттары,  беріктігі  де, 
түтқырльны  да  жоғары  жол  бетше  төселетін  материал  ретінде
қолданылады.
Габбро  -   негізінде  дала  шпаттары  мен  темірлі-магнийлі 
силикатгардан қүралған,  күңгірт түсті, беріктігі жоғары,  жолға төсеуге 
жэне  жарықшақ  тастар  өндіру  үшін  пайдаланылады.  Диоритгер  мен 
габброның физика-механикальщ қасиеттері де 3.1-кестеде көрсетілген.
Лабрадорит  -   габбро  жьшыстарының  көбінесе  лабрадор* 
минералдары-нан  қүралған  көп  түрінің  бірі.  Лабрадорит  көбінесе  ірі 
түйірлі,  қара-сұр  немесе  қара больт  келеді.  Жарық  тербелісінің  өтуі, 
минералдардың  әр  бағьггында  түрліше  болғандықтан,  лабрадориттің 
түстері  кұлпырып,  құбылмалы  (иризациялы)  болып  көрінеді.  Ол 
ескерткіштерді, 
үй 
қабырғаларын 
мәнерлеуге 
пайдаланьшады.

жүктеу/скачать 18,23 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: