Тереңдік магмалық таужыныстары

Қүрылыс материалдары
Лабрадоритті  құраушы  плагиоклаздардыя  (лабрадордың)  түйірлері 
неғұрлым  ірі  болса,  оның  көркемдік  қасиеті  жоғары  болады. 
Лабрадорит  сирек  кездеседі.  Ол  Украинадағы  Волынь  жәңе  Черкас 
облыстарында,  Орал  тауында  ұшырайды.  Шетелдерде  лабрадориттің
ірі  кенорындары  Канада, АҚШ, т.б. елдерде бар.
Жоғарыда  көрсетілген  граниттерден  басқа,  тереңдік  магмалық 
жыныстар 
мен 
осы 
тйпқа 
кіретін 
басқа 
да 
жыныстар.  аз 
таралғандыктан, құрылыста сирек қолданылады.
Тегілмелі магмалы қтауж ы ны стары
Магманың  жер  бетінде  не  соған  жақын  жерде  катаюынан  пайда 
болған  бұл  жыныстардың  құрылымы  аморфты  (шыны  тәрізді), 
жасырын  кристалды  немесе  порфирлі.  Бұл жыныстардың тығыз түріне 
порфирлер, диабаз, базальт, т.б. жатады.
Порфирлер:  кварцті  порфир-фаниттің  аналогі  және  кварцсіз 
(дала  шпатты)  порфир  -   сиениттің  аналогі.  Бұпардың  қасиетгері 
тереңдік  жыныстардікіне  жақьін.  Біракта  негізгі  құрылымының  эр 
жерінде  дала  шпаттарының  ірі  түйірлер  орналасуынан,  олардың 
үйкеліске  кедергісі  төмен, желге  мүжілуі  оңай.
Диабаз  — габброның  аналогі:  оның  түсі  күңгірт-сұр  не  жасыл 
қара,  сығуға  беріктілігі  жоғарьг  — 300-400  МПа,  тұткырлығы  жоғары. 
Ол  үйкеліске  шыдамды,  кеспе  тастар  түрінде  жолға  теселеді.  Одан 
өндірілген  жарықшак  (шағыл)  тастар  негізінде  жасалынған  бетондар
аязға төзімді, әрі беріктігі жоғары болады.
Базальт  -   ете  көп  тараған  жыныс;  бұл  да  габброның  аналогі. 
Оның түсі  күңгірт,  құрылымы  шыны  тәрізді  не  жасырғыш  кристалды, 
орташа  тығыздығы  (2,9-3,3  т/м3)  шыны  тығыздығына  жақын,  сығуға 
беріктігі  —  500  МПа-ға  дейін.  Қаттылығы  мен  морттылығы  жоғарьг 
болғандықтан, оны  өңдеу  қиын. Сондықтан ол тұрпайы, өңделген кеспе 
тас  немесе  плиткалар  түрінде  жолға,  өзен  және  теңіз  жағаларына 
төсеуге  пайдаланылады.  Құрамында  кварцтің  болмауына  орай,  одан 
ендірілген  жарықшақ  тастар,  отқа  төзтмді  бетон  бұйьгмдарын  жасау 
үшін  қолданылады.  Оны  базальт  талшықты  минералды  мақга  алуға 
және  құйма  тас  бұйымдарын  ендіруге  пайдаланады.  Балқыған 
базальттан  жасалған  бұйымдардың сығуға  беріктік  шегі  -   300  МПа-ға
дейін жетеді. 
, 
л  1
Тегілме  магмалық  таужыныстарының  кеуекті  түріне:  жанар 
таудан  шыққан  пезма,  вулкандық күл.және туфтар, туфты лавалар, т.б. 
жатады. 
•  -
37

М.  Садуақасов
, 
Ғ,  Батырбаев
Пемза  I   лава  ауада  тез  суынуы  мен  одан  газдардың  қарқынды 
(ду)  шығуынан  пайда  болған,  кеуектілігі  -   көлемінің  80%-не  дейін. 
шыны  кұрылымды,  жеңіл  материап.  Оның  саңылаулары  ірі,  жабык 
(қатынассыз),  болғандықтан,  су  сіңіргіштігі  кеуектілігінен  аз,  аязга 
тезімді,  жылу  өткізгіштігі  төмен,  түсі  ақ  немесе  с.үр,  қатгылығы  -   6, 
орташа 
тығыздығы 
-  
0,3-0,9 
т/м3. 
Ол 
жеңіл 
бетондардың 
(пемзабетонның)  толтьфғыштары  ретінде  және  кейбір  материалдарды 
тегістеу 
үшін 
қолданылатын 
түрпілі 
(катты) 
қүрал 
ретінде
пайдаланылады.
Вулкандық күл -  жанартаудан атылып  шыққан  лаваның ең  кіші
мөлшері -  0,1-2 мм.
Вулкандык  туфтар  —  тығыздалған,  байланыстырғыш  зат  пен 
цементтелген  вулкандық  күл,  пемза;  бүлардың  құрылымы  кеуекті. 
Бұпардың бірі -  трасстар, мысалы  Карадаг трасы.
Туфты  лавалар  —  лава  мен  туфтан  құралған  таужыныстары. 
Олардың  бірі  Армениядағы  Ленинакан  қаласы  жанынлағы  кенорны  — 
Артик  туфы.  Оның  затының  тығыздыгы  -   2,6  т/мЗ,  ал  орташа,  яғни 
жынысының  саңылауларымен  қоса  тығыздығы  -   750-1400  кг/мЗ. 
Осыған сәйкес  кеуектілігі -  70-46%.  Артик туфының жылу өткізгіштігі 
кәдімгі  кірпіштікінен  төмен  болғандықган,  одан  істелінетін  сырткы 
қабырғаның қалывдығын жұқа етіп жасауға болады.
Туфтар  мен  туфты  лавалардың  беріктігі  -   кәдімгі  кірпіштің 
беріктілігіндей,  яғни  5-15  (кейде  30-ға  дейін)  МПа.  Олар  кесілген  тас 
түрінде 
тұрған 
үйлердің 
қабырғасын 
қалауға, 
бөлмеаралық 
кабырғаларды  құруға,  отқа  төзімді  жабындар  жасауға  және  жеңіл 
бетондардың толтырғышы ретінде колданылады.
Осы  айтылған  магмалық таужыныстарының  кеуекті  түрінің  бәрі 
де, 
құрамында 
активтік 
кремнезем 
болған ды ктан, 
ізбес 
пен
цементтерге  гидравликалық  немесе  активті  минералды  қосымша 
(қоспа) ретінде де пайдаланады.
щ / і
3.3,  Шөгінді таужыныстары» оларды  кұрайтын  минералдар
Шөгінді  таужыныстары  — жер  қыртысын  құраушы  магмалық, 
метаморфтық жэне  көне  шөгінді  жыныстарының  желге  мүжілу  (үгілу 
және  еру)  сгроцестерінің  нәтижесінде  өз  орнынан  ажырап,  су 
айдындары  түбінде  тұнудан  пайда  болган  жыныстар.  Бұл  тұнба,  яғни 
шөгінді  екі  жағдайда  түзілген: 
механикалық  —
  үгілген  түйірлердің 
салмағы  әсерінен  және 
химияяыц  —  судағы  ерітінділердің  қаныгу 
концентрациясына  жетуі  мен  алмасу  реакцияларының  әсерінен. 
Сонцай-ақ,  шөгінді  таужыныстарында  олардың  құралуымен  бір
38

Қүрьиіыс материалдары
уақытта  не  біраз  кейінірек  түзілген  органикапык  қалдыктарда  әк 
тастар,  диатомиттер,  т.б. 
кездеседі.  Осыларга  сәйкес  шөгінді 
таужыныстары  үш  толқа  бөлінеді:  1) 
механикалық  шөгінділер;
2) 
хитіялық шөгінділер; 3) органикалық шөгінділер.
Шөгінді  таужыныстарының  құрылымы  —
  оларды  құраушы 
түйірлердің шамасы,  пішіні,  өзара ұштасуы  бойынша анықталады.  Бұл 
жыныстар  жер  кыртысында  горизонталь  қатпарлар  түрінде  жаткан 
қабат  кұрайды.  Оларға  көбінесе  қабаттық  текстура"  тән.  Сондықтан 
шөгінді  таужыныстарын  кейде  қабатты  таужыныстары  деп  те  атайды. 
Шөгінді  таужыныстары  жер  қыртысы  массасының  10%-тейін  құрап, 
жер бетінің 75%-іТ* жауып жатады.
Шөгінді  таужыныстарының  көбінің  құрылымы  магмалықтардікімен 
салыстырғанда кеуекті болғандықтан, олардың беріктілігі төменірек. Кейбір 
шөгінді  жыныстар  суда  ерігіш  (мысалы,  гипс)  немесе  ерімейтін  ұсақ 
белшектерге ыдырайды (мысалы, балшық).
Шөгінді таужыныстарын  құрайтын  негізгі минералдар
Бұл  минералдарга:  кремнеземді  және  саз  балшықты  минералдар, 
карбонаттар,  сульфаттар  жатады.  Кремнеземді  минерапдардың  көп 
тараған түрлері — опал, хальцедон, шөгінді кварц.
Опал  (8і02 '  пН20 )  -   құрылымы  аморфты  минерал:  кұрамындағы 
су  мөлшері  2-ден  14%-ке,  кейде  34%-ке  дейін;  қыздырғанда  судан 
арылып,  су  жұтқанда  мөлдірленеді,  түссіз,  сүттей  ақ  қоспалар 
салдарынан  (М§0,  СаО  *  Ғе^Оз  '  АІ20 3,  т.б.)  сары,  көк  не  қара  түсті 
болады;  жарыкты  кұбылтады;  тыгыздығы  -   1,9-2,5  г/см3,  қаттылыгы
-  Моос  шкаласы  бойынша  3-6,  мортты.  Трепел,  диатомит,  гейзерит
түгел  дерлік  опапдан  тұрады.  Опал  кристалданғанда  хальцедонға, 
кварцке айналады.
Хальцедон  8 і0 2  — құрылымы  тапшықты  не  жасырын  кристалды 
(шыны  кристалды),  әр  түсті  (жасыл,  т.б.);  түсіне  қарай  аттары  да  көп 
(хризопраз,  т.б.);  шыны,  балауыз  секілді  жылтыр;  қаттылыгы  — 6-7,
-  тығыздығы — 2,6 г/см3 шамасында.
Кварц (ЗЮ2).  Шөгінді  таужыныстары  құрамында  магмадан  пайда 
болған  кварц  (28-бет)  және  шөгінділерден  түзілген  кварц  болады. 
Кварцтың соңғы түрі ерітінділерден тікелей  пайда болады.
Текстура  -   қатты  заттардың  құрылым  сипаты.  Егер  структура  көбінесе  жыныс 
түйірлерінщ  кристалдану  дәреэкесі  және  мөпшерімен  снлатталынса  (мысалы,  уақ  не  ірі 
біркелкі  емес не  біркелкі  түйірлі  жыныстар) текстура (сурет) түйірлердің өзара орналасу 
жайымен  сипатталынады  (мысапы,  магмалык  таужыныстарына  массивтік  —  тығыз,  ал 
шөгінді таужыныстарына кабаттык- тыгыздыгы төменірек текстурапар тән).
39

V/. 
Садуақасов, Ғ.  Батырбаев
Саз 
бшішықты  (балшықты,  сазлы)  минералдар  нсгізінде  саз 
балшықтарды  құрайды  және  коспа  болып,  аз  мөлшерде  құмды 
тастардың,  ізбесті  тастардың  (әк  тастардың),  т.б.  жыныстардың 
құрамында  да  кездеседі  (коспа-балшық  соңғылардың  қасиеттерін 
айтарлыктай 
өзгертеді). 
Балшық 
минералдары 
тобына: 
сулы
алюмосиликаттар  жатады.  Олардың  кең  тараған  түрлері:  каолинит, 
монтмориллонит пен гидрослюдалар.
Каолинит  -   алюминийдің  сулы  силикаттар  тобындагы  саз
балшықтардың 
негізін 
кұрайтын 
сазды 
минерал. 
Химиялык
формуласы  АІ20 3 •  8Ю2 -  пН20 ,  құрамында  39,5%  А120 3,  46,5%  ЗіО-,,
14%  Н20   бар,  қүрылымы  кристалды.  Ол  негізінде  ақ,  сарғылт'
қызғылт,  көкшіл реңді  де  болады;  сипаласаң майлы  (балауыз  жылтыр,
қаттьшыгы  Моос  шкаласы  бойынша  1,  тығыздығы  -   2,5-2,6  г/смз'.
500-600°С-қа  дейін  кыздырғанда,  судан  айырылады  (эндотермиялық
эффект  пайда  болады)  кристалдық торлары  бұзылады.  950-1000°С-қа
дейін  кыздырганда  силлиманит  пен  муллит  (бірінші  экзотермиялық
эффект),  ал  (1200  С-та  кристоболит  (екінші  экзотермиялық  эффект) 
кристалданады.
Каолинит 
алюмосиликаттарға 
бай 
төгілме 
(атпа) 
және 
метаморфтық  жыныстардың  үгілуінен  пайда  болады.  Құрылыста  ол 
негізінде  керамика  мен  цемент  өндірісінде  пайдаланылады.  Каолинит 
кендері  Украинада, Оралда,  Қазақстанда (Торғай өңірінде)  шетелдерде
-  Ұлыбритания, Чехославакия, Франция, Қытай, т.б. елдерде кездеседі.
М онтмориллонит  -   бентонитті*  балшықты  (сазды)  құрайтын 
жасырын  кристалды  минерал.  Реңі  ақ,  сұр,  жасыл,  көбінесе  күңгірт: 
каттылығы  1,  тығыздығы  -   1,8  г/смЗ.  Су  сіңгенде  монтмориллониттің 
көлемі  өсетіндіктен,  оның  кұмды  немесе  ізбесті  тастардағы  қоспасы 
(3-4%-тен  бастап)  алғашқылардың  суга  жэне  аязға  төзімділігін  біраз 
төмендетеді.  Монтморил-лониттің  кристалдык  торында  аниондар  мен
катиондар  қабат-кабат  (қабаттар  түзеп)  орналасқандықтан,  балшық 
жақсы иленеді.
Гидрослюдалар — слюдалар мен дала шпаттарының ыдырауынан 
түзіледі.  Қүрамы  күрделі,  мысалы  вермикулит  -   магний,  темір,  су, 
алюминий  силикаты.  Вермикулит  қоңыр,  қоңыр  сары,  алты н/ж ез 
түстес,  қаттылығы  -   1-1,5,  тығыздығы  -   2,4-2,7  г/см3.  900-1000°С-қа 
қыздырғанда  көлемі  15-25  есе  өседі  де,  қабыршыктар  арасына  ауа 
толып,  салмағы  өте  жеңілдейді.  Вермикулит  кенін  қыздыру  арқыльі 
алынатын өте жеңіл  өнім де,  вермикулит деп аталынады.  Ол  жылу  мен
Вентониттер  -   вулкандық  исыныстардьщ  үгіліл,  көшуінен  пайда  бо.мган  өте  ұсак 
бөлшектерден  (негізінде 0 .0 0 1 »мм томеіч түйірлерден)  құрылган  саз жыныстар

Құрылыс материалдары
дыбысты  өткізбейді,  жеңіл  бетоннын  толтырғыштары  ретінде,  т.б. 
құрылыс  материалдарын,  бұйымдарын  өндіру  үщін  қолданылады. 
Вермикулит  —  вермикулит-асбест  кендері  Қазакстанда  . —Ақтөбе 
облысында, 
Көкшетау 
облысындағы 
Красный 
май, 
Шығььс 
Қазақстандағы  Азутауда орналаскан.
Карбонаттар —  көмір  қышқылының тұздары,  кристалды  заттар;
с 
ЧР 
ш
кыздырғанда  балқу  температурасына  жетпей,  кальций  және  магний 
тотықтары  мен  көмірқышкыл  газына  ыдырайды.  Карбонаттардың 
маңыздылары -  кальцит,  магнезит пен доломит. Бұл минералдар өздері 
атгас шөгінді таужыныстарын  құрайды.
Қалыпты (С?іСОз) қаттылығы -  3, тығыздығы -  2,7 г/см3, түссіз не 
ак...  механикалық  қоспалар  сұр,  сары,  қызғылт  не  көгілдір;  шыныдай 
жылтыр.  Ол  өте  көп  тараған  минерал.  Суда  азғана  ериді  (0,03  г/л), 
ерігіштегі  көміртек  оксидінің  судағы  ерітіндісінде  шұғыл  өседі. 
Өйткені  бұл  жағдайда  калъцитпен  салыстырғанда,  ерігіштігі  100  есе 
жоғары  кальцийдің  көміртекті  қышқьглының  кышқылы  — (СаНС03)2 
түзіледі;  10%-ті  қышқьшында  (нсі)  кальцит  ду  қайнап  ериді  (соңғы 
реакция  кальцитті анықгаудың қосымша әдісі  ретінде қолданылады).
Магнезит  (М^С03)  пен  доломит 
(С а С О зМ § С О з) 
физика- 
механикалық  қасиеттері  бойынша  калъцитке  жакын.  Одан  гөрі 
қаттырақ  (4,5-ке  дейін),  ауырлау  (3  г/см^-ға,  яғни  1  см3  салмағы  Зг
дейін), ерігіштігі  кальциттікінен де төмен.
Сульфаттар,  Бұл  минералдар  тобының  негізгілері  —  гипс  пен
ангидрит.  .
Гипс  (Са503  •  2Н 02  )  кристалдарының  пішіні  жақсы  жетілген, 
талшыкты  (ине  секілді,  көбінесе  түссіз,  ақ...  коспапар  түсін 
көгілдендіреді,  сарғылттан^дырады;  шыны  тәрізді  жылтыр;  қаттылығы
— 2,  тығыздығы  — 2,Зг/см3;  суда  ерігіш  (20°С-та  2,05  г/л  яғни  цельсий 
бойынша 20°С-та  1  л суда 2,05 г гипс ериді).
Ангидрит 
(С а З О д ) 
түсі  гипске  ұқсас,  қаттылығы  -   3-3,5, 
тығыздығы  —  Зг/см3,  гипспен  бірге  катпарласып  қабат-кабат  болып 
жатады.  Судың  әсерінен  көлемін  ұлгайтып,  гипске  ауысады.  Осы 
минералдардан  құрылатын  жыныстар  да  -   гипс,  ангидрит  деп 
аталынады.
М еханикалык шөгінді таужыныстары
Бос  жыныстар:  құм,  малта  тас,  балшык. 
Күм  -   әртүрлі 
минералдардан  құралған  түйірлерінің мөлшері  5  мм-ге  дейінгі  жыныс. 
Құрылыс ерітінділерінде, бетондарда, т.б. колданьшады.
41

М.  Садуақасов,  Ғ.  Батырбаев
Малта  тас  -   формасы  (кескіні)  жұмыр  (мапта),  түйірлерінщ 
мөлшері  ірі  (5-150  мм)  жыныс.  Құрылыста  ауыр  бетондардың  ірі 
толтырғыштары ретінде пайдаланылады.
Балшықтың  кұрамында  мөлшері  0,01  мм-ден  кем  бөлшектер 
(түйірлер)  50%-тен  жоғары  болады.  Бұл  бөлшектердің  көбінің  ірілігі 
төмендеген  сайын, балшык иленгіш  келеді.  Балшықтың құрамында өте 
көп  минералдар  кездеседі,  олардың  ең  бастылары  -   каолинит, 
гидрослюдалар  және  монтмориллонит.  Қасиеттері  мен  өндірісте 
қолданылуына  қарай  балшық 4  топқа  бөлінеді.  Бірінші  топ  — 
қурылыс 
балгиықтары.  Олардың  құрамында  темір  тотығы  мол  гидрослюдалар 
көбірек.  Олар  ~  кірпіш,  черепица,  керамзит,  ал  аглопорит  цемент 
өндіруде  негізгі  шикізаттың бірі  ретінде  пайдаланылады.  Екінші  топ  -  
каолинитті (кристалдары  майда)  балшықтар.  Онда темір  оксиді  3%- 
тен  аспайды,  иленуге  көнгіш,  отқа  төзімді  материалдар,  фарфор  мен 
фаянс  жасауда  және  кажетті  жағдайда  иленгіштігі  төмен  балшықгарға 
коспа  ретінде  қолданылады.  Үшінші  топ  — 
каолиндер:  иленгіштігі 
төмен  (каолиниттің  кристалдары  ірі),  темір  тотығы  аз  фарфор,  фаянс, 
отқа  төзімді  бұйымдар  жасауда,  т.б.  өндірістерде  пайдаланылады. 
Төртінші топ — 
монтмориллонитті балшықтар — олар өте иленгіш.
Байланы скан жыныстар:  құмтастар,  конгломераттар, брекчия.
Құмтастар  -   табиги  байланыстырғыш  затпен  біріктірілген  кұм 
түйіршіктері  табиғи  цементпен  біріктірілген  жұмыр  кесектерді  -  
конгломерат, ал пішіндері жарықшақ көсектерді — брекчия дейді.
Табиғи  цементтер  -   әктас,  сулы  не  сусыз  кремнезем,  темір 
оксиді жэне балшық.  Бұлар арқылы біріктірілген  құмтастар сәйкесінше 
әктасты,  кремнийлі, темірлі  және балшықты  кұмтастар деп аталынады, 
Сусыз  кремнезем,  яғни  кремнеземнің  кристалды  түрімен  біріктірілген 
кремнийлі  құмтастардан  басқалары  суланып,  осы  күйінде  тоңазыса, 
онан  соң  жібісе  (жылыса)  тез  ыдырайды.  Кремнеземнің  кристалды 
түрімен  біріктірілген  кремнийлі  құм  тастардың  беріктігі  жоғары,  суға,
аязға төзімділігі өте жоғары.
Х им иялы к шөгінді тауж ыныстары
Химиялық  шөгінді  таужыныстарының  тобына  -  
карбонатты 
және 
сульфатты жыныстар жатады.
Карбонатты жыныстардың ішінде  көп тарағандары  -  ізбестас  пен 
доломит.  Кальцит  пен  доломит  минералдарының  сандық  (проценттік) 
қатынасына  байланысты  бұл  жыныстар  таза  ізбестастан  бірте-бірте 
таза  доломитке  ауысады  (3.2-кесте).  Доломиттелінген  ізбестастардың 
беріктілігі жоғары болады.
42

Қүрылыс материалдары
Ізбестастар,  ізбес  гтен  цемент  өндірісінде  шикізат,  ал  бетондарда
-   толтырғышы  ретінде  кеңінен  колданылады.  Олар  -   ізбестастар, 
доломит қоспалы ізбестастар және доломиттер.
Ізбестасты —
 доломитті жыныстарды жіктеу
3.2-кесте
Жыныстың аты
Іргетас  кұру  үшін  шойтас
жылжымайтын
(бут) түрінде,  жылы  климатты 
жерлерде 
жылжымайтын 
ғимараттардың, 
тұрғын 
үйлердің
кабырғаларын  кұруға  және  олардың  ең  тығыздары,  ғимараттардың
сыртын  өңдеу  үшін  тақталар  түрінде  пайдаланылады.  Доломиттер
керамика  өндірісінде  бұйымдарды  кеуекті  ету  үшін  -   шыны
өндірісінде,  гаикізаттардың  бірі  ретінде  шойын  өндірісінде •— флюс 
ретінде қолданылады.
Iзбестастарда  балшықтардың  қоспасы  да  біршама.  Құрамында 
25-тен  50%-ке  дейін  балшық  бар  ізбестас  —
 
мергель  деп  аталады. 
Мергелъді  портландцемент  өндірісінде  шикізат  ретінде  пайдаланған 
тиімді.  Өйткені  мергель  жокта,  шикізат  ретінде  екі  компонент  -  
ізбестас  пен  балшық  колданылады.  3.3-кестеде  ізбестасты-балшыкты 
жыныстардың түрлері  келтірілген.  Ылғалданган  жағдайда,  балшықтар 
ізбестастардың беріктігі н төмендетеді.
3.3-кесте
Ізбестасты — бапшықты жыныстарды жіктеу
Жыныстың
амы.  %
кальцит
долом ит
Ізбестас
Балшыкты
Мергель__________
Ізбестасты  мергсль 
Ібестасты  балшык
Балшык
100-75
Сульфатты  жыныстар  -   гипс  пен  ангидрид.  Бұлар  табиги 
суларда  сульфатты  қосылыстар  ерітінділерінің  концентрациясының 
жогарылау  әсерінен  шөккен  жыныстар.  Гипс  пен  ангидрид  сусыздану 
жәие 
сулану 
салдарынан 
бір-біріне 
ауысады. 
Олар 
гипсті
43

М.  Садуақасов.  Ғ.  Батырбаев
байлакыстырғьгш  заттар,  портландцемент,  т.б.  материапдарды  өндіру 
үшін  пайдаланылады.  Реңі әдемі  ангидрид  пен  гипс  ішкі  өңдеу, ал  суга 
төзімді  эмульсиялар  сіңірілгеннен  соң,  сырткы  өңдеу  материалдары 
ретінде де пайдаланылады.
Органикалық шөгінді таужыныстары
Органикалық қосылыстардан  түзілген  шөгінділердің  көп  гараган 
түрлеріне:  карбонатты  жыныс  -   ұлутас  пен  кремнийлі  жыныстар  -  
диатомиттер,  трепельдер,  опокалар  жатады.  Бұл  жыныстар  жеңіл, 
көбінесе  ақ  түсті.  Мысалы,  ұлутастардың  орташа  тығыздығы  -  
800-1800 кг/мЗ, дизтомитгердікі -  425-1250кг/мЗ.
¥лутас 
кенорындары 
Молдавияда, 
Одесса 
облысында, 
Әзірбайжанда,  Атырау  мен  Маңғыстауда  кездеседі.  Олар  қабырғалык 
материал  ретінде  ғимаратгардың  сыртқы  бетін  өндеуге  және  жеңіл 
бетондардың  толтырғыштары  ретінде  де  кеңінен  пайдаланылады. 
Өйткені  ұлутастар  жақсы  кесіледі,  жеңіл,  жылуды  аз  өткізеді  және 
олардың  ақ  негізіндегі  түстері  эдемі.  Кремнийлі  органикалык 
таужыныстары  жылу  өткізбейтін  материапдар  өндіруде  ізбестер  мен 
цементтерге гидравликалық қоспа ретінде қолданылады.
Диатомиттер  мен  трепельдер  аморфты  кремнеземге  (опал 
минералдарына)  бай,  әлсіз  немесе тіпті  де  цементтендірілмеген  бос  не 
топырақ  тэрізді  массалар,  түстері  ак,  сары,  сұр,  кызгылт.  Олар 
балдырдың  (су  өсімдіктерінің)  құрамында  75-тен  95%-ке  дейін 
аморфты  кремнезем  бар  қабакгарынан  кұралған.  Орташа  тығыздығы 
көбінесе  350-950  кг/м3  аралыгында;  жылу  өткізгіштігі  -  0,17-0,23  Вт(м°С). 
Диатомиттер,  трепельдер уақыт өткен  сайын  кабаттардың  қысымынан 
тыгыздығы 
артып, 
суда 
нашар 
еритін, 
дерліктей 
аморфты 
кремнеземнен тұратьш опокаға айналады.
3.4. Метаморфтық таужыныстар
Метаморфтық  таужыныстары  ішінде  ^кұрылыста  қолданатындары:
мәрмәр,  кварцит,  кристалды  такта  тастар*  және  гнейстер.  Бұлардың
алғашқы  үшеуі  шөгінді  таужыныстарының  —  негізінен  әктастардың,
кұмтастардың және сазды тақта тастардың жоғары температура мен жогары
кысымның  әсерінен  балқымай  қайта  кристапдануынан,  яғни  өзгеруінен 
пайда болған.
А
Такта  тастар  (сланцы)  -   кұраушы  минералдары  тізіле  (катар-қатар)  орналаскан  >кәне
жұка  пластинапарга  ажырайтын  тау?кыныстары. 
Бұлардың  метаморфизмге  баяу
шалынгандарын  —  сазды,  ап  күшті  шалынгандарын  —  кристалдык  такта  таспар  деп
атайды.  Сазды  такта тастар  минералдардан,  гидрослюдалардан  кұрапган.  Олар  көбінесе
цсмент  өндіру  ушін  колданылатын  екі  компонентгі  негізгі  шикізаттың  бірі  ретінде
пайдаланылады.  Кристалдык  такга  тастар  құрамындагы  басым  келген  минералдарына
карай  слюдалык  (биотитпк.  мусковитгік,  амфиболдык.  дапашпаттық,  кварцтык)  болып 
ажыратылады.
44

Қүрылыс материалдары
Ш
Гнейстер 
— магмалық таужыныстары  — гранит  пен  сиениттердің 
жоғары  қысым  мен  температура  салдарынан  кайта  кристалдануынан 
түзілген.  Сонымен  қатар,  ол  кристалдың  такта  тастардың  кұрамында 
дала  шпаттары  мен  кварц  мөлшері  артканда,  гнейске  айналуынан  да 
пайда  болады.  Гнейстерге  де  тақга  тастардікі  сияқгы  құрылым  тән. 
Гнейстер  іргетас  (фундаменттік)  және  жолға  төсейтін  плита  ретінде
қолданылады. 
*  :  •,
ІУІәрмәрлар  —  оптикалык  аспапсыз-ак,  көзге  көрінетін  кальцит
кристал - дары нан 
құралган 
метаморфизм 
ізбестастардың 
қайта
кристалдануынан  пайда  болған  жыныстар.  Олардың  түстері  коспа
түрлері  мен  мөлшсріне  байланысты  ақ,  қызғылт,  сары,  қызыл,  кара...
үстінде жолақтар,  өрнектер  жиі  кездеседі.  Мәрмәрлар  берік болғанмен
де (сығуға беріктік шегі —
  100-300 МПа) жұка такталарға оңай кесіледі,
тығыз, 
кеуектілігі 
аз 
болғандыктан, 
жаксы 
тегістеледі,
жылтырлатылады.  Мәрмәрлар  конструкциялардың  ішкі  бетін  өңдеуге,
еденге  және  баспалдақ  сатыларына  төсеу  үшін  терезе  алды  тақтайьі
ретінде  қолданьіілады.  Олар  құм  және  уақ  шагыл  тас  күйінде  түрлі-
түсті  қабырға  сылактары  мен  өңдегіш  — сәндік  бетондар  дайындау
үшін де пайдаланылады.

жүктеу/скачать 18,23 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: