Оқулық ретінде ұсынған Алматы 2009 «Эверо» (075)

М.  Садуақасов,  Ғ.  Батырбаев
3.5. Табиги тас құрылыс материалдарын өндіру
Табиғи  тас  құры лы с  материалдарын  шығару.  Тастардың 
тығыздығына,  қаттылығына және  кай  жерде  орнапасуына байланысты 
оларды әртүрлі әдістермен  шығарады.
Тығы з  таужыныстарды  -   тереңдік  магмалық  жыныстарды 
(гранит) 
немесе  тығыз 
шөгінді 
жыныстарды  (ізбестас  әдетте 
жарылғыш 
(қопарғыш) 
заттарды 
қолдану 
арқылы 
шығарады) 
сөндіреді.  Бұл  үшін  таужынысының  денесіне  скважина  немесе  шпур
-  жасап, оны жарылғыш затпен толтырадьк
Қ атты лы ғы   орташа  және  жұмсак ж ы ны старды   (каттылығы  5-
3),  мысалы  ұлутас  пен  туфтарды  шығару  үшін,  кескіш  маиіиналар 
қолданылады.  Соның  бірі  -   жоғары  өнім  беретін  үш  машинадан 
тұратын,  әркайсысына  айнымапы  шынжырға  бекітілген  көп  тісті  ара 
немесе  дискілі  кескіш  орнатылған  агрегат.  Бұл  агрегаттың  бірінші 
машинасы,  жынысты  вертикаль  бойынша  тік  кеседі.  2-горизонталь 
бойынша  көлденең  тіледі,  ал  3-жынысты  (бұйымды)  тау  денесінен 
айырып  алу  кесімін  орындайды,  яғни  ол  да  вертикапь  бойынша  тік, 
бірақ  басқа  бағытта  кеседі.  Осылай  шығарылған  бұйымдарды 
(кебінесе  ірі  блоктарды)  автотранспортқа,  автотиегіш  —  кранға 
орнатылған ат қамыты сияқты  қысқышпен тиейді.
Қаттылығы  3-3,5  мәрмәр  дана  тастар,  блоктар,  такталар 
(плиталар) 
қатты 
қорытпалардан, 
болаттан 
немесе 
корундтан 
жасалынған  дискалармен  кесіледі.  Егер  кескіш  ретінде  алмасты  аспап 
қолданылса,  онда  жыныстан  бұйым  шығару  өнімділігі  4-5  есе  артады 
да,  кесуден пайда болатын ұнтақ қалдық та азаяды.
Бос  тауж ы ны стары н  шыгару.  Құм  мен  малта  тас  әдетте 
эксковаторлармен 
алынады. 
Сонымен 
қатар, 
оларды 
гидромеханикалык  эдіспен  де  алуға  болады.  Ол  үшін  көрсетілген 
жыныстар  бар  жерге  гидромонитор  арқылы  жоғары  қысыммен  су
-  берілсе, 
жер  борпылдайды 
(жұмсарады,  босайды). 
Онан 
соң 
жыныстың  сумен  қоспасынан  (пульпадан)  құм  не  малта  тас  бөлініп 
алынады. 
Малта  тас  көлдердің  түбі  мен  теңіздердің  жағапарынан 
арнайы жасалған жүзгіш механизмдер -  драгалармен де  шығарылады.
Карьерден алынған тастардың кейбіреулері, эсіресе ірі  блоктарды 
өндеу  үшін  арнаулы  зауыттарға  жіберіледі.  Осы  зауыттарда  тастар 
керекті 
өлшемдерін, 
қалпын 
(формасын) 
және 
бет  жағының 
фактурасын (сипатын) қабылдайды.
Табиғи тас құры лы с материалдарын өңдеу
Тастарды  өңдейтін  зауыттарда  тыстамалык,  кабырғалық  және 
едендік материалдар алу  үшін ірі  блоктар — тақталарға,  кіші  блоктарға 
кесіледі.  Ал  жолдық  материалдар  (брусчатка,  шашка,  т.б.)  апу  үшін 
олар  кіші  формапы  тастарға  бөлінеді.  Одан  әрі  бұл  материалдардың
46

Құрыяыс материалдары
бетіне көрік беру үшін, абразивті  материал  аркылы  немесе ұру арқылы
ажарландьфыл ады.
Абразиьті 
материалдармен 
жасалған 
ажар  тас  бетінің 
сипатына байланысты мынадай түрлерге бөлінеді:
— кесілген  фактура  — тереңдігі  2  мм-ге  дейін  жіңішке  сызықгар, 
іздер  (бұлар  жоғарыда  көрсетіпген  аралармен  немесе  дискалармен 
тілуден пайда болады);
—
  тегістелген  фактура -  тереңдігі  0,5  мм-ге дейін  біркелкі  кедір- 
бұдыр  бедерлер,  бұлар  шойын  дискалы  (шарошкалы)  тегістеу- 
жылтырату станогінде қатты түйірлер мен бұйымдардың бетін сыдыру 
арқылы істелінеді;
—  жылтыр  фактура  -   тегіс,  күңгірт,  баркыт  тәрізді  бет  (бұл 
тегістеу-жылтырату  станогінде  абразивті  майда  ұнтақтарды  колдану 
арқылы істелінеді);
—  айнадай  жылтыр  фактура  -   айнадай  жылтыр  бет,  ол 
металдардың 
(хром, 
темір, 
калайы) 
рксидтерінен 
істелінген 
мастикалармен және  шойын  шарошканың орнына  киіз дискамен өңдеу 
аркылы жасалынады.
¥румен 
жасалынган 
фактуралар. 
Бұл 
фактураларды 
пневматикалык  бапғаның  алып-салмалы  басына  аспаптар  жинағынан 
керекті  аспапты  (закольникті,  троянканы  немесе  буғарданы  т.б.) 
орнатып,  сол  арқылы  істейді.  Бұл  фактуралар  да  бет  өңінің  сипатына 
байланысты 4 түрге бөлінеді:
— 
опырыяган  (жарылган)  фактура  — тасты  кәдімгідей  жарғанда 
пайда  болатын  кішкентай  жоталар  мен  ойпаттар;  бұйымның  бетінде 
(жарылған жерінде) аспаптың ізі қалмайды.
— 
рифті  фактура  -   тереңдігі  2  мм-ден  темен,  дұрыс  алмаскан 
жотапар мен ойпаттар; бұйымның бетіне аслап ізін қалдырады.
— 
бороздалы (ізді) фактура — тереңдігі 0,5-1  мм паралпельді іздер.
— 
нүктелі фактура -   нүктелердің тереңдігі  0,5-2  мм  бірқапыпты 
кедір-бұдырлар.
З.б. Тас материалдардың қасиеттері
Табиги  тас  -   құрылыс  материапдарының  қолданылуына 
байланысты  мына  қдсиеттері  анықталынады:  тығыздыгы,  беріктігі, 
аязға,  суға,  отка,  үйкеліске  және тозуга,  яғни  үйкеліс  пен ұрудан  қатар
түсетін  күштерге  төзімділіктері.  Бұл  қасиеттер  белгілі  стандарттык
әдістермен аны кталады.
Тығыздығына байланысты (құргак күйінде аныктапады) табиғи тастар 
жеңіп  (1800  кіУм3-ға  дейін)  не  ауыр  (1800  кг/м-нан  жоғары)  деп 
топтастырылады.  Жеңілдеріне -   кеуекті  жыныстар:  пемза,  туфтар, ұлутас, 
т.б.  кіреді;  бұлардың  жылу  еткізгіш  коэффициентгері  0,5-0,8  Вт/(м-°С) 
аралығында.  Тығыз  тастарға  -   граяит,  сиенит,  диориттер,  т.б.  жыныстар 
жатады.  Құргак  күйінде  аныкталынатын  сыгуга  беріктігі  бойынша  жеңіл
47

тас бұйымдар  12 маркаға -  МФ-тен М200-ге немесе 0,4-тен 20 МПа-ға дейін.
ал  ауьфлары  6  маркаға  -   МЗОО-ден  МЮОО-ға  немесе  30-дан  100  МПа-ға 
дейін бөлінеді.
Аязға  төзімділігі  бойынша  табиғи  тас  материалдар  9  маркалы  -  
ГЮ, Г15, Г25, Г35, ГІОО, Г200, ГЗОО, Г400, Г500 болып келеді.
Түйірлері  біркелкі  күрылымды  тастардың  аязға  төзімділігі 
жоғары.  Біркелкі  емес  порфирлі  құрылымды  тастар  температура  күрт 
өзгерсе,  уак  кристалдар  мен  оның  денесіне  ендірілген  ірі  порфирлі 
кристалдардың  температурадан  ұлғаю  коэффициенттері  әртүрлі 
болғандықтан,  тезірек  шытынайды.  Жаңа  шығарылған  ізбестас, 
доломиттер,  құмтастар,  туфтар аяздан
Ш  Садуақасов,  Ғ.  Батырбаев
саңлаулары  “тау  ылғалымен”  і
лмШШ  укеуоюхртщ  ылғалмен  толу 
коэффициенті 
1-ге  жуық).  Біраз  уақыт  өткеннен  кейін  олар 
көбейетіндіктен, аязға төзімді, беріктігі жоғары болады.
Тастардың суға төзімділігі, олардың суда босау коэффициентімен 
сипатталады.  Егер  оның  мөлшері  0,8-ден  жоғары  болса,  тастарды 
гидротехникалық  құрылыста,  ал  0,6-дан  кем  болмаса  —  қабырғалық 
материал ретінде пайдалануға болады.
Тастардың  отка  төзімділігі,  негізінен  олардың  минералдық 
кұрамына байланысты;  температура өссе кейбіреулері — гирс  100°С-та, 
ал  әктас  900°С-та  ыдырайды,  ал  граниттер,  порфирлер  600°С-та 
шытынайды.  Өйткені  оларды  құрайтын  минералдар,  оның  ішінде 
полиморфты кварц — жылу зсерінен кеңейеді.
Үйкеліске  орташа  түйірлі  кристалды  тастар  төзімді,  олар
үйкелістен аздап кедір-бұдырлы болады.  Егер уақ түйірлі болса, тастар
тез  тайғанақгайды,  ал  ірі  түйірлер  үйкелістен  мұжылып  түседі  де 
“шұңқырлар” түзеді.
қүрылыс материалдарының түрлері, оларды пайдалану
және кираудан сақтау
іайы  (өңделмеген)  тас  материалдар:  шойтастар,  жарықшақ
кұмдар
дұрыс
мм  ащфіьіщ>тт  оолады.  илар  жарылғыш  заттар  күшімен  көбінесе 
әктастардан,  доломиттерден,  кұмтастардан,  граниттер  сирек,  басқа  да 
магмалық 
таужыныстарынан 
немесе 
қабат-қабат 
кұрылымды 
жьіныстарды 
ұру 
арқылы 
қопарып 
өндіреді. 
Үйдің  табанын 
(фундаменті) 
жасау,. 
суықта 
жылытылмайтын 
қоймалардың 
қабырғасын  қалауга,  жарықшақ  тастар  алуға,  плотина  (бөгет),  т.б. 
гидротехникалық гимараттарды салуға қолданылады.
Жарықшақ 
тастар 
— 
өлшемі 
5-70 
мм 
аралығындағы
құрылыс
жакты
48

Құрылыс материалдары
балғалы  диірмендерде  бөлшектел,  елеу  аркылы  дайындалады.  Мұндай
тастар табиғи түрінде де  кездеседі, оларды -  дресва дейді.
Малта  тастар 
—  өлшемі  жарыкшак  тастардікі  секілді  табиғи 
жұмыр  тастар.  Қажетті  жағдайда олар жуылып,  зиянды  қоспалардан -
балшыктан ажыратылады.
Құмдар — әртүрлі  минералдардан  -   кварцтен,  дала  шпаттарынан,
калъциттен,  т.б.  кұралған  өлшемі  0,14-5  мм  табиғи  не  жасанды
(тастарды  уатып  дайындаған)  түйірлер,  кұрамындағы  минералдардың
көптігіне  байланысты  құмдар  —  кварцит,  дала  шпаты  немесе
карбонатты деп атапады.
Жарықшак  тастар, 
малта  тастар  мен 
құмдар  —  бұрын
айтылғандай,  бетон "толтырғыштары  ретінде  қолданылады.  Құмдар,
сондай-ақ шыны  мен силикат кірпіш өндіру үшін де пайдапанылады.
Қабырғалы 
тас 
бұйымдар 
-  
кеуекті 
және 
жеңіл
таужыныстарынан  өндіріледі.  Қабырғапық  блоктар  массивтерден
тікелей  тілініп  не  ірі  өлшемі  0,1м3-тен  кем  емес  блоктардан  кесіліп
алынады.  Қабырғалык  блоктардың  салмағы  0,5-1,5  т,  ұзындығы  -
400-3000  мм,  ені  -   300-500  мм,  биіктігі  -   800-1000  мм.  Қабырғалық 
тастардың стандарттық өлшемдері бірнешеу, негізгісі — 390 х  190 х  188 
мм,  бұдан  үлкеніректері  390 х  190  х  288  мм  және  490  х 240  х  188  мм. 
Мұндай әрбір тас  қабырғада 8-12 кірпіштің орнын алады, яғни  қабырға 
қалауда  қапаушының  еңбегі  жеңілденіп,  еңбек  өнімділігі  артады.  Егер 
тастардың  орнына  блоктар  қолданылса,  кұрылысты  индустриялық 
әдіспен*,  яғни  шапшаң  жүргізуге  болады.  Қабырғалык  бұйымдар 
оларды  өндіруге  керекті  таужынысы  мекенінен  апыс  емес  құрылыс 
орындарында  тұрғын,  коғамдық  және  өнеркәсіптік  үйлерінің  сыртқы, 
ішкі  қабырғаларын, тасаларын құру үшін  қолданылады.
Тыстамалық плиталар (такталар) 
ғимараттардың сыртқы  және 
ішкі беттерін өңдеу үшін колданылады.  Гидротехникалык құрылыстар, 
өзендер  мен  теңіздердің жағалары,  монументп  ғимараттардың  цоколі 
аязға  төзімділігі,  беріктігі  және  катгылығы  жоғары  граниттен,  т.б. 
магмалық  такталар  және  тақталар  тәрізді  тастар  мен  жыныстардан
жасалған. 
.
Ғимараттардың  сыртқы  қабырғаларын  тыстау  үшін  атмосфераға
төзімді,  граниттерден  гөрі,  оңай  өңделетін  және  тиімдірек  шөгінді
таужыныстары 
(қалыңдығы  -   150-250  мм)  ұлутастан,  доломиттен,
кұмтастар  мен  туфтардан  кесілген  такталар  қолданылады.  Қоғамдық
ғимараттардың  ішкі  қабырғалары  мен баспалдақтарының басқыштары
мәрмәрден,  гипстен,  ангидридтен  кесілген  тақгалармен  тыстальшады.
Кесілген  тақгалардың  құрамына  және  кай  жерде  қолданылатьшына
байланысты,  әдетте  қалындығы  12-80  мм,  ені  200-1000  мм  болады.
Қазіргі 
кезде 
тақталарды 
кесу 
үшін 
алмас 
кескіш
*  Индусгрияльгқ әдіс -  халык шаруашылығына  ірі  машиналы техника (ендіріс құралдары 
жинагының) қолданы луы.
49

М  
Садуақасов
. 
Ғ.  Батырбаев
колданылатындықтан,  олардын қалыңдыгы  10  мм  және одан  да төмен.
Бұп  жағдайда  плиталардың  кұны  2-ден  4-ке  дейін  кемиді;  бұйымдар
екг  еседен  де  көп  өндіріледі;  тілгіш  жұка  болғандықтан,  кесу  эсерінен
пайда болатын ұнтақтар -  калдықтар азайып, еңбек өнімділігі артады.
Қоғамдық ғимараттардың,  эсіресе  адамдар  көп  журетін жерлерде
-  метрополитендер, супермаркетгер,  мұражайлар мен  веотибюльдердің
еденіне төселетін  плитапар,  фаниттер  негізінен  мәрмәрден  өндіріледі.
Тақталардьщ  бет  жағына  кедір-бұдыр  тереңдігі  0,3-2  мм  нүктелІ
немесе  тегістелген,  жылтыратылған  не  айнадай  жылтыр  фаюура  (өң. 
ажар) беріледі.
Жолдык  тас  бұйымдар-брусчатка,  шашка,  жактаулык  (ернеулік 
тастар).  Брусчаткалар  -   бруска  ұқсайтын  қырланған,  төменгі  бетіне 
карай жұкарта (жіңішкерте) жасапынған  кеспе тастар.  Бұлардың негізгі
Ш ІІІІІІІ 
¥ЗЬШДЬ1ҒЬ1  мен  ені  кәдімгі  кірпіштікіне  жақын  (сзйкесінше 
130-250  мм жэне  120-130 мм),  ап  қалыңдығы  бойынша одан  екі  еседей
биік  (100-160  мм)  дейін.  Брусчаткалар  биіктігіне  қарай  үш  топқа:
аласа,  орташа  жэне  биік  болып  бөлінеді.  Бұлар  уак  кристапды  жэне
орташа  түйірлі  аяз  бен  үйкеліске  төзімді  жоғары  магмалық  төгілме
таужыныстары  -   диабазбен,  базальттан  өндіріледі.  Ол  трамвай 
автомооиль жолдарьша төселінеді.
Ш аш калар  да  жоғарыда  көрсетілген  таужыныстарынан  өлшемі 
орусчаткалардан  кішірек,  пішіні  соларға  ұқсас  |   қиылған  (кесілген) 
пирамидадай  немесе  куб  пішінді  болып  өндірілетін  тастар.  Бұлар 
кэдімгі  жолдың  төселімдері  ретінде  пайдаланылады. 
Мысалы, 
Мэскеудегі Қызыл алаң шашкалармен төселген.
Жактаулық  тастардың  ұзындығы  2000  мм-ге  дейін,  ал  биіктігі 
аласа  (ЗООм)  жэне  биік  (400  мм)  болады.  Жол  бетіне  шығып  тұратын 
оөлімі  таза,  ал  жерге  төселетін  бөлімі  тұрпайы  өңделеді.  Бұп  тастар 
түзу жэне лекальді (сегмент пішінді) болып жасалады.  Ал тура жолдың 
ернеуі  (жақтауын)  мен  оның  бұрылатын  жерінің  ернеуін  құрып, 
жолдың  көлік  жүретін  бөлімін  тротуардан  бөлу  үшін  қолданылады. 
Жақтаулық  тастар  да  беріктігі,  аязға  төзімділігі  жогары,  тыгыз
магмалык  таужыныстарынан  (граниттерден,  диабаздардан,  т.б.) 
өндіршеді.
аз  колданылады,  өйткені  олар  бетоннан 
істелінген  ернеулік  бұйымдарға  карағанда  айтарлыктай  қымбат.  Бірак
оетоннан  жасалған  бұйымдар  тастан  жасалғандардан  тез  тозады,  түсі 
де нашар. Бұрын,  1950 жылдарға дейін -  Алматы  шағын болғанда жэне 
онда кұрама темірбетон өндірісі өріс алмаған кезде,  қала арықтарының 
ернеулері табиғи тастармен бекітілген болатын.
50
і

Қүрылыс материалдары
Табиги тас материалдарды  қираудан сақтау
Тастың  қирауы  -   гранитті  өндегенде  немесе  колданғанда  онын 
бетінде көзге елеусіз,  кейде адам  шашынын жіңішкепігіндей, жарыкгардың 
пайда  болуынан  басталады.  Өйткені,  ауадағы  ылғал  осындай  жарыктарға 
еніп, 
тоназығанда  мұзға  айналып,  жарыктарды  кернейді,  кеңітеді. 
Сондыкган тастарды  судың кіруінен қорғау -  оларды  қираудан «иқгаудьщ 
ең сенімді әдісі болып есептелінеді. Қнраудан корғаудың екі әддсі оар. оірі
конструтивтік, екіншіс і — химияпық.
Конструкциялық  әдіс  бойышпа,  тастың  бетіне  жылтыр  немесе
айнадай  жылтыр  өң.  беріледі:  мұндай  фактураға  -   цокольға  су
жиналмай, тез ағып кетеді. 
. 
.
Жылтыратуға жарамайтын,  карбонаттык жыныстардан  істелінген
плиталардың  бетіне  кремний  фторлы  сутегі  кышкылы  тұзының 
ерітіндісі,  яғни  металл  флюаттары  -   магний  флюатын  сщдіреді.  Ьұл 
жағдайда мынадай реакция орын алады:
2СаС03  + Ме5іҒ6 = 2СаҒ 
+ МвҒ2 + ЗІ02+ С 0 2
мұндагы  М§5іҒ6  -   кремний  фторлысутегі  қышкыдының  тұзы  немесе
магннй флюаты. 
'  .
Реакцияның  салдарынан,  тастың  жарыктарында  не  оетінде  суда
ерімейтін  заттар:  фторид тұздары  мен  кремнезем  пайда  болады.  Олар
бұйымдардың  тығыздығын,  беріктігін,  қорыта  айтқанда:  атмосфераға
төзімділігін  арттырады.  Тасты  қнраудан  қорғаудьщ  мұндай  химиялык
әдісін -  
кремнийфторлау немесе флюаттау дейді.  ^
Кеуекті  тас  матерналдарының  кирауға төзімділігін  арттыру үшін
олардың  бетіне  гидрофобтың  қасиеті  бар  полимер  материалдары  -  
ГКС-94  (гидрофобтың  кремнийорганикалык  сұйық)  жағылады.  ьұл
әдісті -  гидрофобтау дейді. 
.  ; 
.  -
Тастарды  қираудан  сақгау  үшін,  жоғарыда  келтіршген  әдістерд
болашақта  қолданылатын  орнына  байланысты,  дұрыс  таңдап  ала  оілу 
де  қажет.  Мысалы,  қатап  континенталь  климатты  аудандарда  порфир 
кұрылымды тасты  пайдалануға болмайды. ӨЙткені температура шұғыл 
өзгергенде,  бұп  полиминералды  жыныстың  минералдары  әртүрлі 
ұлғаяды.  Осының  салдарынан  жарыкшалар  пайда  болады  да,
төзімділігі аз мннерал үгіле бастайды.
Сұрактар
1.  “Таужыныстары” деген атауға аныкгама беріңіз.
2.  “Минерал” атауына анықтама беріңіз. 
_  .
3.  Таужыныстарының пайда болуы, ол кандай топтарға белінеді 
'■
4 .
  Магмалық таужыныстарынын негізгі түрлерін анықтаңыз.
_  
_   -  
« 
_______________ —  -  
т ш ч
  г і а п і п П   п п т п А т м и   З Т З Ң Ы З
6.  Шөгінділік таужыныстарының негізгі түрлерін атаңыз?
51

м.  Садусіқасов,  Г.  Батырбаев
3-БӨЛІМ.  МИНЕРАЛДЫ  ШИКІЗДТТАРДЫ ТЕРМИЯЛЫҚ
ӨҢДЕУ АРҚЫЛЫ АЛЫНАТЫН  МАТЕРИАЛДАР  МЕН
БУЙЫМДАР
4-ТАРАУ. КЕРАМИКАЛЫҚ МАТЕРИАЛДАР, БҰЙЫМДАР
4,1. Жалпы мағлұматтар
Керамикалық  бұйымдар  немесе  керамика  (гректің  “керамос”  *- 
балшық  деген  сөзі)  деп  —  табиғи  саз-балшықтан  немесе  оны
минералдық не органикалық қосымшалармен  араластыра дайындалған
қоспалардан илеу, кдлыптастыру,  кептіру және куйдіру арқылы алатын 
жасанды тас бұйымдар.
Керамикалық  материалдар  құрылымына  қарай  екі  негізгі  топқа
оөлінеді: 
кеуекті
 жәңе 
тыеыз.
  Кеуекті  материалдардың су сіңіргіштігі
5%-тен  жоғары  болады  (әдетте  6-20  массалық  процент  аралығында),
бұларға  кәдімгі  кірпіш,  керамикалык  кабырға  тастар  тыстаулык
(өңдеулік) такталар, т.б. жатады. Тығыз  керамикалық материалдар 
5
%-
тен  аз  су  сіңіреді  (көбінесе  1-4%);  оларға жататындар:  еденге  төсейтін
плиткалар, 
жолға  төсейтін 
кірпіш, 
канализациялық 
құбырлар 
(түтіктер), т.б.
^  Керамикалық  материалдар  мен  бұйымдар  қолданылатын  орнына 
байланысты  мынадай  түрлерге  бөлінеді:  і)  кабыргалық  бұйымдар 
(кірпіш, тиімді  қабырғалық бұйымдар деп аталатын  қуыс керамикалық 
тастар  мен  олардан  істелінген  панельдер); 
2
)  үйдің  сыртқы 
қабырғалары  мен  ішкі  жағын  өңдеуге  арналған  тыстаулық  бұйымдар 
(беттік  кірпіш,  кіші  өлшемді  плиталар,  глазурьлендірілген  плиткалар 
мен  олардың  фасонды  бөлшектері  бірқалыпқа  келтірілген  бөлшектер)
— карниздер  (ернеулер,  жақтаулар),  т.б.;  3)  арнайы  міндет  атқаратын 
бұйымдар, 
материалдар; 
сантехникалық 
бұйымдар 
(жуынатын 
столдар,  қолжуғыштар),  ванна,  унитаз,  от  пен  қышқылға  төзімді 
бұйымдар, жеңіл бетонның толтырғыштары (керамзит, аглопорит), т.б.
4.2.  Шикізаттар
Саз  —  балшықты  материалдар:  каолиндер,  саз-балшықтар, 
бентониттер.
Керамикалық  бұйымдар  өндіру  үшін  шикізат  ретінде  каолиндер, 
саз  қоспалары  қолданылады.  Каолиндер  және  саз-балш ы қтар  деп  —
 
әртүрлі 
қоспалармен 
араласқан, 
табиғатта 
тараған 
сулы
52

Құрьілыс материалдары
алюмосиликаттарды  айтады.  Олар  су  косып  илегенде  -   пластикалық 
қамырға, ал күйдіргеннен  кейін-таска ұқсас күйге айнапады.
Каолиидер
 тек кана дерлік каолинит минералынан (АІ2Оз * 28Ю2 • Н
2
О) 
кұрапады,  бөлшектерінің  (түйіршектерінің)  өлшемдері  көбінесе 
0,01
  мм-
ден, күйдіргенде ақтүсін (өңін) сактайды.
Саз-балиіықтар
  (осыдан  кейін  балшық  немесе  саз деп  кыскартылып 
айтылады)  бірнеше  минерал  мен  біршама  минералдық  жэне  органикалық 
қоспалардан кұралады. Бұл минералдардың бір тобы сумен араластырғанда 
иленгіш  қамыр  түзеді.  Ал  басқа  (екінші)  тобында  —  кальцитте,  дала 
шпатында мұндай  пл^стикалық қасиет жоқ.  Бірінші  топтағы  минералды — 
сазды (балшықіы) зат деп атайды, екіншісін — сазды емес минералдар дейді. 
Балшыкты (сазды) зат (бөлшектерінің өлшемі 0,005  мм-ден төмен негізінде 
каолинит 
пен 
онымен 
туысқан 
минералдар  —  монтмориллонит
(А1
2
Оз*  48і0
2
  пН
2
0 )  пен  ғаллуазит  (А1
2
0
3
  *  28і02  •  4Н
2
0 )  кұралады.  Уак
бөлшектер (түйіршіктер) балшықтардың пластикалық касиетін жақсартады 
(жогарылатады).  Жоғары  пластикапық балшыктардың  80-90-%і  0,003  мм-
ден төмен бөлшектерден кұрапады.
Бентониттер 
деп 
— 
жоғары 
пластикалык 
негізде
монтмориллониттен  кұралған  балшыктарды  айтады.  Олардың  85-90 
пайызы өте уақ 
0,001
  мм-ден кем бөлшектерден тұрады.
Қорыта  айтқаыда,  балшык  материалдарда  өлшемі  0,001  мм 
бөлшектер 
көбейген 
сайын, 
олардың 
пластикалығы 
өседі. 
Пластикалығы  ең  жоғары  балшыктарда  көп  кездесетін  коспа  — дала 
шпаты,  олардың  балқу  темпера^гурасын  төмендетеді.  Темір  тотығы  0  
оларға  қызыл,  ал  басқа,  әсіресе  көміртегіне  бай  органикалық  қоспалар 
коңыр,  т.б.  түстер  (өңдер)  береді.  Кальцийлі  карбонат  ()  “көпірме’ 
(‘‘дутик”)* атты акау (кемістік) келтіреді.

жүктеу/скачать 18,23 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: