жылғы ұлт-азаттық көтеріліс барысында патша өкіметінің репрессиялық

тууы туралы куәлігінің жоғын пайдаланып болыстық басқармалар мен ауыл старшындары 
жастарының асқандығына қарамастан кедей жігіттері майданға жұмысқа алынатын «қара 
тізімге қосты», ал феодалдар балаларының жасын өз бетінше үлкейтіп, немесе кішірейтіп 
көрсетіп, әскерге жібермеудің амалын жасап бақты. Мәселен, 60 жастағы кедей шалдары 
30 жаста болып, 25 – 30 жастағы бай балаларды 50 жастағы болып болып жазылды.
Майдан жұмысына қазақ жастарын алу туралы жарлық қазақ халқының зор наразлығына 
тудырды. Елде болыстық басқармаларды талқандау, ауыл старшындарын, қатігез 
байларды өлтіру, ірі феодалдардың иеліктеріне шабуыл жасау, жер сату жөніндегі 
құжаттарды, алым–салық қағаздарын т.б. жойып жіберу секілді ашу–ыза әрекеттері кең 
орын алды. Сойыл, кетпен, шалғы, мылтық, қылышпен қаруланған ел адамдары байлардың 
ауылдарын өртеп, малдарын әкетеуі жиілей түсті.
Қазақстандағы бұл қозғалыс көпшілік аудандарында ұлт–азаттық сипатта болып, патша 
өкіметіне, отаршылдыққа, империалстік соғысқа және жергілікті жерлерде патша өкіметінің 
сүйеніш болып отырған феодал – байларға қарсы бағытталды. Бұл қозғалыста еңбекші 
халықтың өкілдері басқарды. Торғай даласында қазақ жастарын Әліби Жангелдин мен 
Амангелді Иманов, Орал облысы мен Бөкей ордасында Сейітқали Мендешев, Әбдірахман 
Әйтиев, Маңғыстауда – Жалау Мыңбаев, Ақтөбе даласында - Әділбек Майкөтев, Жетісуда – 
Тоқаш Бокин, Бекболат Әшекеев, ұзақ Саурықов, Тұрар Рысқұлов т.б. басқарды.
Бұл арада тағы бір мәселенің бетін ашып кету қажет. Ол – 1916 жылы қазақ 
интелегенциясының көсемдері, яғни ұлт–азаттық қозғалысты бастаушылар, халық 
көтерілісіне қалай қарады? Олар патшаға қарсы қарулы көтерілісті жақтаған жоқ. Өйткені 
құр қол халық патшаның талай жыл үйретілген, мұздай қаруланған әскеріне көрсете алмай, 
тағыда қырғыеға ұшырайтынын сезді. Бірақ оларға тасқыны тау суындай дүркіреген 
стихияны – халық көтерілісін тоқтату мүнкін болмады. «Қазақ» газетінің ашық көтерілу 
қауіпті, одан да мобилизацияны кешеуілдетуді ұсынайық, жеңілдіктер сұрайық, ол екі 
ортада патша да бір жайлы болар деген сияқты шақырулары халықтың құлағына кіре 
қоймады.
Бір сөзбен айтқанда, стихиялық халық көтерілісінен ұлт-азаттық қозғалыстың көсемдері 
бөлініп қалды. Өмір олардың болжамы дұрыс екендігін дәлелдеді. Қазақ халқы тағы бір 
қырғынды басынан өткізді, ал 1917 жыл 27 ақпанда бас–аяғы бірнеше айдан кейін патша да 
тағынан құлады. Осындай жағдайды ескермей кейінгі зерттеушілер тарапынан болашақ 
« Алаш » партиямының өкілдері 1916 жылы патшаны жақтады, тіпті көтерілісті басып, 
жанышты деген ұшқары жалған сөздер айтылды. Алашордалық көтеріліс кезіндегі 
тактикасын түсінбеді.
Ал көтеріліс басылып, қазақ жігіттері майдандарға окоп қазуға жіберіле бастаған кезде, 
оларға бас – көз болып, кейін аман–есен оларды ауылға жеткізу қажет болған жағдайда 
Әлихан Бөкейхановтың өзі бастаған қазақ зиялылары (оқытушылар, заңгер т.б. ) 
серіктерімен бірге майданға (реквизициаланғандармен) атанды. Бұны нағыз патриотизм 
деп түсіну керек. Өйтпегенде сауатсыз, орыс тілін түсінбейтін көптеген қазақ жігітерінің 
елге оралуыекі талай еді.
1916 жылғы шілде, тамыз айларында көтеріліс бүкіл қазақ даласын қамтыды. Оны басу 
үшін патша өкіметі жазалаушы отрядтар жіберді. Оның құрамында жақсы қаруланған әскер 
бөлімдері, казак – орыс шоғырлары кірді.
Көтерілісті басу үшін патша үкіметі өзінің ескі «бөліп ал да билей бер»деген тактикасында 
кеңінен қолданады. 1916 жылғы 23 тамызда Түркістан генерал–губернаторы Куропаткиннің 
жарлығымен майдан жұмыстарына шақырылуларудан қанаушы таптардың бірқатар 
өкілдері босатылды. Олар: Басқару органдарының (облыстық, ауылдық) қызметкерлері, 
жергілікті (бұратана) халықтың төменгі полицияда істеп жүргендері, имамдар, молдалар, 
медреседе істейтіндер, мекемелерде қаражат мәселесімен айналасатын бухгалтерлер мен 
есепшілер, мемлекеттік мекемелелерде қызмет істеп жүрген бұратана әкімшілігінің 
бұратана халықтың өкілдері, дворян және құрметті азаматтар әулетінен шыққан бұратана 
халықтық қозғалыстан бұратана әкімшілігінің, байлар мен мұсылман діні өкілдерінің 
аздаған тобын бөліп алуға мүнкіндік берді.

жүктеу/скачать 1,52 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: