Педагогических работников по актюбинской области

57 

КӚПТІЛДІЛІКТІ ДАМЫТУДЫҢ НЕГІЗГІ ЖОЛДАРЫ 

 

Байхадамова Б.Е., 

«Ҿрлеу» БАҦО» АҚ филиалы «Жамбыл обылсы бойынша ПҚБАИ» 

Қазақстан Республикасы Тараз қаласы 

 

Кҿптілділікті  қалыптастыру-ҿмір  талабынан  туған  мҽселе.  Ҿйткені  егемен  еліміздің  ҽрбір  маманының 

қҧзіреттілігі,  бҽсекеге  қабілеттілігі  тілді  меңгеруінен  анық  аңғарылытындығы  шындық.  Кҿптілділік  –  тілдің 

қызметі,  қҧрылымымен  байланысты  кҿп  аспектілі  қҧбылыс  лингвистика,  ҽлеуметтану,  психология, 

этнолингвистика,  этнопсихологиясымен  байланысты.  Тілдер  қатынасы  теориясының  негізін  салушы 

У.Вайнрайх анықтамасы бойынша бірнеше тілді алма кезек қолдану практикасы - кҿптілділік. Тілдерді меңгеру 

деңгейін  ҽр  зерттеуші  ҽр  тҥрлі  анықтайды.  Кей  ғалымдар  қостілділікті  екі  немесе  бірнеше  тілдерді  ҽр  тҥрлі 

деңгейде  білу,  ғалымдардың  бір  тобы  екі  немесе  бірнеше  тілді  ана  тілін  білу  деңгейінде  меңгеруі  деп 

қарастырып жҥр. Қостілділік Л.В.Щерба, У.Вайнраих, А.Розенцвейг еңбектерінен бастау алады. 

Отандық  тіл  білімінде  кҿптілділік  мҽселесі  М.М.Копыленко,  З.К.Ахметжанова,  С.Е.Байбульсинова, 

М.К.Исаев, 

А.Е.Карлинский, 

М.К.Мургазалиева, 

Ж.Ж.Нуртаева, 

А.И.Рабинович, 

М.Р.Сабитова, 

Э.Д.Сулейменова, Т.Я.Зенкова, Г.А.Габдуллина, Н.С.Мҧстафа еңбектерінде қарастырылған. 

Қазіргі таңда кҿптілділік қҧбылысы дҽстҥрлі ҥш аспектіде: лингвистикалық, психологиялық, ҽлеуметтік 

тҧрғыдан қарастырылып жҥр. Лингвистикалық аспектіде негізінен қатынастағы тілдердің қҧрылысының ҿзара 

ҽсерінін  қаншалықты  ҿзгеруі,  бір-біріне  қаншалықты  деңгейде  ҽсері  таза  тілдік  қҧбылыс  ретінде 

қарастырылады.  Кҿптілділікті  лингвистикалык  аспектіде  қарастырған  У.Вайнраих  кҿптілділік  мҽселесі 

лингвистикалық тҧрғыдан бірнеше қатынастағы тілдік жҥйелерді сипаттау, бір тілді меңгеру барысында туатын 

қиындықтар, интерференция қҧбылысы, сонымен қатар қатынастағы ҽр тілдегі ауытқулармен байланыстырады. 

Кҿптілділік  мҽселесі  лингвистикалық  аспектіде  тілдің  ҽр  тҥрлі  деңгейінде  кҿрінетін  интерференция  болып 

табылады.  Интерференция  оқып-ҥйреніп  отырған  тілдегі  ауытқудың  бірінші  тіл  ҽсерінен  туындайды.  Тілдік 

қатынас мҽселесін кез-келген аспектіде зерттеу кезіндетіл мен сҿйлеу қатынасы, тіл мен ойлау, тіл мен қоғам 

арақатынасы ескерілуі тиіс. Тіл мҽселесіне қатысты Олжас Сҥлейменов былай деген: «В идеале любой молодой 

казахстанец  в  будущем  должен  быть  трехязычным  –  казахский,  русский,  английский.  Порядок  может  быть  и 

другим: русский, казахский, английский. Если мы хотим быть достойно представлены в экономике и культуре 

Евразийского региона и мира» 

Біздің  міндетіміз  -  2020  жылы  қазақ  тілін  меңгергендердің  қатарын  95%  жеткізу.  Сонымен  қатар, 

Мемлекет  басшысы  атап  ҿткендей,  біз  ең  алдымен,  еліміздің  кҿпҧлттылық  жҽне  кҿптілділік  сияқты  басты 

қҧндылықтары  мен басымдылықтарын сақтап қалуымыз қажет. Тілдік ортаны  қалыптастыруда ҽсіресе  тҽрбие 

беруді, патриотизмді, адамгершілік пен азаматтық қағидаттарын насихаттауға ерекше кҿңіл бҿлуіміз керек. 

Осыған  байланысты  кейбір  мектептер  мен  біздің  мекеме  аталған  жоба  негізінде  ең  ҽуелі  кҿптілділікті 

қалыптастыру мҽселесі бойынша тҿмендегі міндеттерді жҥзеге асыру қажеттігін белгіледі: 

- Қазақ, орыс, ағылшын тілдерінің қолданылу аясын кеңейтуге ықпал ету; 

- Барлық қауымның тілдерді меңгерудегі міндеттерін орындауға қажетті алғы шарттарды енгізу; 

-Тілді оқыту мен ҥйренудің озық ҽдістемелерін жҽне жаңа технологияларды енгізу; 

- Кезең кезеңмен тілдерді меңгеруге кҿмек кҿрсету, бҧл бағыттағы іс-шараларды нақты қолға алу; 

-  Олимпиада,  пікірсайыс,  дебат,  тҽрбие  сағаттарын,  т.б.  іс-шаралар  ҿткізіп,  онда  бағдарламаның  негізгі 

бағыттары бойынша мамандыққа, тілге қатысты мҽселелер кҿтеру. 

Осы  міндеттерге  орай  жоспарланған  жҧмыстар  ҿз  дҽрежесінде  орындалып  отырады.  Оның  ҥстіне 

кҿптілділікті  қолдаушылар,  бірнеше  тілде  сҿйлейтін,  полимҽдениетті  филология  саласының  мамандары 

болғандықтан,  инстиут  ҧжымы  тыңдаушылардың  біліктілік  деңгейін  осы  бағытта  кҿтереді,  ол  нақтылы  іс-

шараларда кҿрініс береді. Атап айтқанда, оқу ҽдістемелік қҧралдар, ПОҼК материалдары, сабақ конспектілерін 

дайындағанда  мҥмкіндігінше  ҥштҧғырлы  тіл  мҽселесі  ескерілген.  Сонымен  қатар  институт  базасында  ПОҚ 

ағылшын тілін меңгерту алға қойылған. 

Қорыта айтқанда, кҿптілді біліп меңгеру ҿркениет талабы болса, ана тілін білу, дамыту, қҧрметтеу – адам 

баласының  ғана  емес,  жалпы  ҧлттың,  халықтың,  қоғамның,  сҽйкесінше,  мемлекеттің  болмысын  кҿрсетуші 

қҧбылыс. Тілге қамқорлық жасау - ҧлттың болашағын қорғау. Ендеше, тіл жҽне мҽдениетке қатысты айтылған 

мҽселелер дер кезінде оң шешімін табуы тиіс. 

Пайдаланылған әдебиеттер: 

1.  Хасанҧлы  Б.  Тілдік  қатынас  негіздері.  –  Алматы.:  Қазақ  мемлекеттік  қыздар  педагогика  институты,  2006.  - 

86б. 

2.  Байтҧрсынов  А.  Сҿйлеу  ҽуезділігі.//Ақ  жол.  Ҿлеңдер  мен  тҽржімалар,  публ.  мақалалар  жҽне  ҽдеби  зерттеу.  – 

Алматы.: Жалын, 1991. – 460 б. 

3. Аманжолов С. Қазақ ҽдеби тілі синтаксисінің қысқаша курсы. – Алматы.: Санат, 1994. – 320 б. 

4. Жҧбанов Қ. Қазақ тілі жҿніндегі зерттеулер. – Алматы.: Мемлекеттік тілді дамыту институты, 2010. – 608 б. 

5. Шаханов М. Желтоқсан эпопеясы – Алматы. 

 

 

58 

ОРТА МЕКТЕПТЕРДЕ ҤШ ТІЛДІ КІРІКТІРІП ОҚЫТУ: ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ МЕН КЕЛЕШЕГІ 

 

Басбаева А.И., 

Батыр ауылдық округі «№10 жалпы білім беру ОМ» КММ-сінің ағылшын тілі пҽн мҧғалімі Қазақстан 

Республикасы Маңғыстау облысы Мҧнайлы ауданы 

 

Бҧл  сҿздің  авторы  ХІХғ.  1-жартысында  ҿмір  сҥріп,  халқының  болашағына  зор  ҥлес  қосқан,  ҿз 

замандастары «Шығыс аспанындағы жарық жҧлдыздардың бірі» деп баға берген Шоқан Уалиханов еді. 

Ҧлтының  ҧлылығын  танытқан  ойшыл  ғалым,  зерттеуші,  жазушының  бҧл  сҿздерін  Президентіміз 

Н.Ҽ.Назарбаевтың  бабалар  философиясынн  алғна  «Егер  алдағы  бір  жылды  ойласаңыздар-астық  ҿсіріңіздер; 

егер алдағы 100 жылды ойласаңыздар-ағаш ҿсіріңдер; егер мҽңгілікті ойласаңыздар –Адам тҽрбиелеңдер» деген 

сҿзімен  жалғастырар  болсақ,  білім  тҽрбиенің  қоғамдағы  бедері  айқындалары  даусыз.  Білім  мен  тҽрбие  –

Мҽңгілік Ел атты ҧлт отауына кірер есіктің қос босағасы.[12] 

Елбасы  2006  жылдың  қазанында  ҿткен  Қазақстан  халқы  ассамблеясының  ХІІ  қҧрылтайында 

«Ҥштҧғырлы  тіл»  туралы  идеяны  жария  етті.  Ал  2007  жылғы  28  ақпанындағы  Жлдауында  «  Тілдердің 

ҥштҧғырлылғы» атты мҽдени жобаны  кезең-кезеңмен іске асыруды ҧсынды. Н.Ҽ. Назарбаев «Қазақстан бҥкіл 

ҽлемге  халқы  ҥш  тілді  пайдаланатын  мҽдениетті  ел  ретінде  танылуға  тиіс.  Бҧлар:  қазақ  тілі-мемлекеттік  тіл, 

орыс  тілі  –ҧлтаралық  қатынас  тілі  жҽне  ағылшын  тілі  –жаһандық  экономикаға  ойдағыдай  кіру  тілі»  деген 

сындарлы да салдарлы ҥндеу жолдады.[21] 

Жоғарыда  аталған  жоспарды  басшылыққа  ала  отырып,  №  10  жалпы  білім  беру  орта  мектебінде  де 

арнайы  жоспар  жасақталып,  іске  асырылуда.  Мектепте  математика  пәнінен  сабақ  беретін  мұғалімдерге 

арнайы  курс  ұйымдастырылып  мұғалімдерге  әдістемелік  көмек  көрсетілуде.  Мұғалімдер  біртіндеп  өз 

сабақтарына кішкене болсада ағылшын тіліндегі сөздерді қолдануда. Әрине бұл күрделі процесс, сондықтан ол 

уақыт  қажет  етеді.  Атап  айтар  болсам  қаңтар  айында  өткізілген  математика  апталығында  Қанатова 

Ақлиманың «Тапқыр болсаң, талас жоқ» атты сайыс сабағында оқушылар ұяшықтардан шыққан сұрақтың 

жауаптарын  үш  тілде  айтып  өтті.  Ал  Абдугафарова  Райхан  «ХХІ  ғасырдың  жас  математигі»  атты 

интеллектуальдық  сайыс  сабағын  ҿткізген  болатын.  Бҧл  сайыстың  «Тіл  -  ҿнер»  деп  аталатын  ІІ  бҿлімінде 

жҧмбақ,  мақал  –  мҽтел  не  ҿлең  жолдарынан  айтылмай  қалған  сҿзді  тауып,  орыс  жҽне  ағылшын  тілдеріне 

аударды. Бір тілде жауап берсе 10 ҧпай, екі тілде жауап берсе 20 ҧпай, ҥш тілде жауап берсе 30 ҧпай иеленді. 

1.Жоқ ҿзінде бас та, қас та, мойын да,Ҧзындығы жазулы тҧр бойында. (сызғыш, линейка, a ruler) 

2.Тҥйеқҧс  таразыда  бір аяғымен тҧрғанда 12 кг тартады. Ал егер екі аяғымен тҧрса, қанша  тартады? (  он екі, 

двенадцать, twelve) 

3.Ҿзі сҿйлей білмейді, салған ізі сҿйлейді.(қалам, ручка, а pen) 

4.Ел қҧлағы нешеу? (елу, пятьдесят, fifty) 

5.Отыз тістен шыққан сҿз – неше рулы елге тарайды? (отыз, тридцать, thirty) 

6.Қабат-қабат қаттама, ақылың болса аттама. (кітап, книга, a book) 

Осындай  іс-шаралар  алдағы  уақытта  да  ҿз  жалғасын  табады.  Ал  қызықтысабақтар  мҧғалімнің  ашқан 

жаңалығы,  ҿздік  қолтаңбасы,  ҽдістемелік  ізденіс,  қолданған  ҽдіс-тҽсілдер  арқылы  ерекшеленіп,  шҽкірт 

жҥрегінен  орын  алады.  Бастауыш  сынып  оқушыларының  дамуына,  қабілетінің  артуына  жаңа  технологиялар 

білім  беру  жҥйесінің  дамуындағы  елеулі  бағыт.  Сондықтан  ҽрбір  ҽдіс-тҽсілдің  ҧстаздар  ҥшін  маңызы  зор. 

Ағылшын тілінде оқытуда оқушылардың қызығушылығын ояту басты мҽселе. Оқушылардың шығармашылық 

қабілеттерін арттырып, ынталандыру ҥшін сабақтарды мынадай жолдармен ҿткізуге болады: 

Сабақта кең кҿлемде кҿрнекіліктер пайдалану; 

Сабақты тҥрлендіріп ҿткізу; 

Ҿздері жасаған суреттер, сызбаларды пайдалану; 

Техникалық қҧралдарды тиімді пайдалану; 

Сабаққа қатысты бейне таспа, фильмдер кҿрсету; 

Ҽр тҥрлі ҿлең, ойын тҥрлерін ерекшеліктеріне қарай пайдалану; 

Білім  –  теңіз,  оның  тереңіне  жетік  білетін,  сырын  меңгерген,  қҧпиясын  ашатындар  ғана  бойлай  алмақ. 

Ондай  адамдардарды  дайындайтын  ҽрине  мҧғалім.  Ал,  мҧғалім  білімді  оқушы  санасына  сабақ  арқылы 

жеткізеді. Ол мҧғалімнің бір-біріне ҧқсамайтын жан-жақты ҿткізген сабақтары. Сол сабақтарда қолданылатын 

жаңа  оқыту  технологиясының  тиімділігі  оқушыларға  терең  білім  беруде  болып  табылады.  Қазіргі  кезде 

жалпыға танылған оқыту технологияларының тиімді тҥрлері: 

Сыни тҧрғысынан ойлау; 

Ақпараттық оқыту; 

Модульдік оқыту; 

Деңгейлеп оқыту; 

Ойын технологиясы; 

Ҽрбір  оқыту  технологиясының  тиімділігіне  тоқталатын  болсақ,  сыни  тҧрғысынан  ойлау  технологиясы 

қазіргі  сабақ  жоспарларын  қҧрғанда  баланың  сабаққа  психологиялық  дайындығын  арттыруда  кеңінен 

қолданылады. 

Ҿздігінен жҧмыс істеуге жаттығады; 

59 

Тілге деген қызығушылығы артады; 

Топпен жҧмыс; 

Ребус, сҿзжҧмбақ шешу, ҽр тҥрлі ойындар ойнау; 

Ҿздері , достары туралы жаздыру; 

Ауызекі диалогтар жазу; 

Мҽтіндерден ережелерге мысал болатын сҿйлемдер теру; 

Ойлау қабілеті артып, білімін нақтылайды ; 

Кейінгі кезде кең тараған ҽдістің бірі бейне  жазба арқылы  қысқаша ҥзінділер беріледі.  Жаңа  сҿздердің 

аудармасы  беріледі, соңынан тақырыпқа  байланысты  жаттығу жҧмыстары  жҥргізіледі.  Бейнекҿрініс  бойынша 

қысқаша тҥсінгенін айтады. Бейнекҿрініспен жҧмыс істеу оқушының есту мҥмкіндігін жетілідріп қана қоймай, 

кҿзбен байқау қабілеті де дамиды. Бейне материал арқылы сҿйлеуге дағдыланады, сабақтағы белсендігі артады. 

Осы тҧрғыдан қарағанда «Интерактивтік ҽдіс» маңызды орын алады. Бҧл ҽдіспен оқытудың басты мақсаты: ҿз 

бетінше ойын айтып, жауап табуға ҥйрету. Компьютерді пайдалану арқылы электрондық оқулықтарды қолдана 

отырып  тест  жҥргізу  тиімді  ҽдістердің  біріне  айналды.  Бҥгінгі  таңда  мультимедия  технологиясы  барынша 

танымал  болуда.  Қазіргі  оқушы-қабілеті  жоғары,  дарынды,  ізденімпаз,  талапты,  ҿз  алдына  мақсат  қоя  білетін 

жеке тҧлға. Мҧғалім ҿзінің  шеберлігіне  қарай жаңа  оқыту технологияларын ҥйлестіре  білу  керек.  Ҽрбір жаңа 

технологияларды бір-бірімен ҧштастыра ҥйлестіру арқылы сапалы білім деңгейіне кҿтерілуге, жетістікке жете 

алады.  Қазіргі таңда кеңінен қолданылып  жҥрген жаңа оқыту технологияларының бірі-модульдік технология. 

Білім  сапасын  арттыруға  мҥмкіндік  туғызады;  Топтағы  дарынды  оқушыны  табуға  кҿмектеседі;  Барлығы 

тапсырманы бір деңгейден орындайды; Ойын салыстыру, қорытындылау, жинақтау дағдысын қалыптастырады; 

Ешбір оқушы бос отырмайды; 

«Оздыра  оқыту»  технологиясының  бір  сипаты  –  оқушы  қабілетінің  деңгейін  саралап  оқыту.  Бҧл  ҥшін 

алдын-ала  дайындалған  деңгейлік  тапсырмалар  беруге  болады.  Деңгейлеп  оқыту  технологиясының  тиімділігі 

тапсырма ҽр оқушының қабілетіне, мҥмкіндігіне қарай беріледі; Мықтылар ҿздерінің қабілетін, икем дағдысын 

бекітеді; Оқыту ҽр тҥрлі топ ерекшелігіне сҽйкес бейімдейді; Ҽлсіздер ҿзіне деген сенімсіздіктерінен арылып, 

кҥшті топтарда оқуға деген ынтасы артады. 

Ағылшын  тілі  сабағында  білім  сапасын  арттыру  мақсатында  ойын  технологиясын  пайдалана  отырып, 

оқушы  қҧзыреттілігі  дамиды.  Оқушы  белсенділігі  артады;  Басқа  тілді  ҥйренуге  ынтасы  артады;  Кҿңіл-кҥйін 

сергітеді;  Сабақта  алған  білімін  жинақтайды;  Саналы  тҥрде  ойлауға  ҥйретеді;  Сҧрақтарға  жауап  бере  алады; 

Оқытудың  жаңа  технологиясы  сабақ  процесінде  мынадай  нҽтижеге  қол  жеткізеді:  Жҥйелі  тапсырма  беруге 

ҧмтылады;  Оқушыны  басқа  жақтарынан  таниды;  Ҿзін  жетекші  бағыттаушы  ретінде  таниды;  Оқушының 

жҧмысын  бағалайды.  Қабілеті  тҿмен  балаларға  кҿмектесіп  жҽне  қабілеті  жоғары  балаларға  кҿп  кҿңіл  бҿлуге 

мҥмкіндік  туады;  Орта  мектептердегі  оқушылардың  ағылшын  тілін,  орыс  тілін  ҥйренуде  тап  болатын 

қиыншылықтары: Ҿзге тіл жҽне сабақтан басқа сҿйлейтін ортаның жоқтығы, ҥйренгенін тез ҧмытады; Сынып 

оқушыларының  топқа  бҿлінбеуі;  Кейбір  оқушылардың  тіл  сындыру  жаттығуларында  тілдерінің  келмеу; 

Мҧғалім  тарапынан  бастауыш  сынып  оқушыларымен  жҧмыс  жасауда  педагогика-психологиялық 

ерекшеліктерімен санаспай кетудегі асығыстықтың болуы; 

Жаңа технологияларды енгізуге байланысты, материалдық техникалық базаның талапқа сай келмеуі; 

Осы  қиыншылықтарды  жеңе  отырып,  оқушының  жан-жақты  терең  сапалы  білім  алуына  бар 

мҥмкіншілігімізді  салсақ,  ҥлкен  жетістіктерге  жетуімізге  болады.  Бҥгінгі  таңда  білім  берудің  озық 

технологияларын меңгермейінше, сауатты ҽрі жан-жақты болу мҥмкін емес. Ол ҥшін оқыту мен білім берудегі 

жаңалықтарды жылдам қабылдап, оларды практикада  қолдануда ҥлкен белсенділік таныту  – ҽрбір мҧғалімнің 

міндеті.  Білім  мазмҧнын  жаңарту  аясында  елімізде  кҿптеген  мҧғалімдер  ҿз  білімдерін  жетілдіру  мақсатында 

біліктілік  артыру  курстарынан  ҿтуде.  Осыған  орай  менде  ҿз  білімімді  шыңдау  мақсатында  Ақтау  қаласында 

«CLIL  ҽдісі»  10  кҥндік  курстан  ҿтіп,  біліктілігімді  арттырып  келдім.  Бҧл  курс  барысында  мен  пҽн  мен  тілді 

кіріктіріп  оқыту  (CLIL)  ҽдісі  негізіндегі  сабақ  процесінің  ерекшеліктері  жҿнінде  кҿптеген  мҽліметтер  алдым. 

Алдағы уақытта осы курстан алған азығымды ҿз іс-тҽжірибемде жҥзеге асыруға тырысатын боламын. 

Қорыта  айтатын  болсам,  кҿптілді  білім  беру  бағдарламасы  аясында  ҥштілді  меңгеру  тҽжірибесін 

жинақтап, ҽлемдік деңгейге кҿтерілуіміз керек. Бҧл оқушылардың халықаралық жобаларға қатысуын кеңейту, 

шетелдік  ҽріптестермен  ғылыми  байланыстарын  нығайтуға,  шетел  тілдеріндегі  ақпарат  кҿздеріне  қол 

жеткізуіне  мҥмкіндік  береді.  Елдің  ертеңі  ҿресі  биік,  дҥниетанымы  кең,  кемел  ойлы  азаматтарын  ҿсіру  ҥшін 

бҥгінгі  ҧрпаққа  ҧлттық  рухани  қазынаны  ҽлемдік  озық  ой-пікірімен  ҧштастырған  сапалы  білім  мен  тҽрбие 

берілуі қажет екені анық. 

Пайдаланылған әдебиеттер: 

1.

 

Мектептегі шетел тілі. №1 79 қаңтар /ақпан 2016ж [12б] 

2.

 

Қазақстан Мектебі. №8б 2016ж [21б] 

3.

 

Ғаламтор материалдары. 

 

 

 

 

 

60 

МНОГОЯЗЫЧИЕ КАК ОСНОВА МЕЖЛИЧНОСТНЫХ ОТНОШЕНИЙ 

 

Басенова А.А., 

учитель русского языка и литературы СШ №4 Республика Казахстан г.Кандыагаш 

 

Межличностные  отношения  –  это  объективно  переживаемые,  в  разнойстепени  осознаваемые 

взаимосвязи между людьми. В их основе лежатмногообразные эмоциональные состояния взаимодействующих 

людей  и  их  психологические  особенности.  В  отличие  от  деловых  (инструментальных)  отношений,  которые 

могут  быть  как  официально  закрепленными,  так  и  незакрепленными,  межличностные  связи  иногда  называют 

экспрессивными, подчеркивающими их эмоциональную содержательность. 

«Имеется множество оснований для классификации межличностныхотношений. Различают официальные 

и неофициальные отношения(закрепляются в документах и инструкциях). Другое основание различияделовых 

и  личных  отношений  в  том,  что  деловые  отношения  связаны  ссовместной  деятельностью  и  направлены  на 

получение  совместногополезного  результата,  продукта  деятельности.  Личные  отношения  возникают  под 

влиянием потребности в общении» [1]. 

Интерперсональные отношения включают три элемента: 

 

когнитивный (гностический, информационный); 

 

аффективный (эмоциональное состояние); 

 

поведенческий (практический, регулятивный). 

Когнитивный  элемент  предполагает  осознание  того,  что  нравится  или  ненравится  в  межличностных 

отношениях. Аффективный элемент находит свое выражение в различныхэмоциональных переживаниях людей 

по поводу взаимосвязей между ними. 

Эмоциональный  компонент  является  ведущим  из  них.  «Это,  прежде  всего  положительные  и 

отрицательные  эмоциональные  состояния,  конфликтность  состояний  (внутриличностная,  межличностная), 

эмоциональная чувствительность, удовлетворенность событиями, партнером, работой и так далее [2]. 

Эмоциональное  содержание  межличностных  отношений  изменяется  вдвух  противоположных 

направлениях:  от  конъюнктивных  (позитивных,сближающих)  к  индифферентным  (нейтральным)  и 

дизъюнктивным(негативные, разделяющие). 

В  классификации  межличностных  отношений  Н.Н.Обозова  мывстречаемся  с  их  разделением  на 

положительные, индифферентные иотрицательные. [3]. 

Варианты  проявления  межперсональных  отношений  огромны.  Межличностные  отношения  возникают, 

развиваются  и  распадаются  впроцессе  общения.  Общение  выступает  как  процесс  реализации  отношений. 

Коньюнктивные  чувства  проявляются  в  различных  формах  позитивныхэмоций  и  состояний,  демонстрация 

которых  свидетельствует  о  готовности  к  сближению  и  совместной  деятельности.  Индифферентные  чувства 

предполагают  проявление  нейтрального  отношения  к  партнеру.  Сюда  можно  отнести  безучастность, 

безразличие, равнодушие и пр. Дизъюнктивные чувства выражаются в проявлении различных форм негативных 

эмоций  и  состояний,  что  расценивается  партнером  как  отсутствие  готовности  к  дальнейшему  сближению  и 

общению. 

Поведенческий  компонент  межличностных  отношений  реализуется  вконкретных  действиях,  в  случае, 

если  один  из  партнеров  нравится  другому,  поведение  будет  доброжелательным,  направленным  на  оказание 

помощи  и  продуктивное  сотрудничество.  Если  же  объект  не  симпатичен,  то  интерактивная  сторона  общения 

будет  затруднена.  Между  этими  поведенческими  полюсами  имеется  большое  количество  форм  интеракции, 

реализация  которых  обусловлена  социокультурными  нормами  групп,  к  ним  же  принадлежат  общающиеся  и 

степенью совпадения или не совпадения систем их личностных ценностей. 

Среди  особенностей  личности,  влияющих  на  формирование  еемежличностных  отношений,  таких  как 

пол,  возраст,  национальность,состояние  здоровья,  профессия,  рассмотрим  самооценку  личности,  что,  сточки 

зрения  психологической  характеристики  установления  формыотношений,  представляется  очень  важным. 

Адекватная  самооценка  позволяет  личности  объективно  оценивать  свои  способности  и  соотносить  их  с 

индивидуально-психологическими качествами партнера по общению, с ситуацией, выбирать соответствующий 

стиль  межличностных  отношений  и  корректировать  его  в  случае  необходимости.  Завышенная  самооценка 

привносит  в  интерперсональные  отношения  элементы  высокомерия  иснисходительности.  Если  партнера  по 

общению устраивает такой стильмежличностных отношений, то они будут достаточно устойчивы,- впротивном 

случае они приобретают напряженный характер. Заниженнаясамооценка вынуждает личность подстраиваться к 

межличностнымотношениям,  предлагаемым  партнерам  по  общению,  и  в  то  же  время  может  вносить  в  них 

определенную  психологическую  напряженность,  связанную  с  ее  внутренней  конфликтностью.  Процесс 

формирования  межличностных  отношений  включает  динамику,  механизм  регулирования  и  условия  их 

развития. 

Интерперсональные  отношения  зарождаются,  закрепляются,  достигаютопределенной  зрелости,  после 

чего  могут  ослабляться.  Они  развиваются  в  континууме,  имеют  определенную  динамику.  В  своих 

исследованиях  Н.Н.  Обозов  исследует  основные  типы  межличностных  отношений  (приятельские, 

товарищеские и дружеские), но не рассматривает их какдинамику развития и не выделяет формы отношений, в 

которые  вступают  личности.  Американские  ученые  также  выделяют  несколько  категорий  групп,  основой 

61 

которых  является  близость  межличностных  отношений  (знакомые,  хорошие  друзья,  близкие  друзья,  лучшие 

друзья), но, как и Н.Н.Обозов, анализируют их несколько изолированно, не раскрывая эволюцию их развития 

(Huston, Lewinger, 1978). 

Динамика  развития  межличностных  отношений  в  континууме  проходитнесколько  этапов:  знакомство, 

приятельские,  товарищеские  и  дружескиеотношения.  Процесс  ослабления  межличностных  отношений  в 

"обратную  сторону  имеет  такую  же  динамику  (переход  от  дружеских  к  товарищеским,  приятельским 

отношениям и затем их прекращение). 

Межличностные  отношения  формируются  в  определенных  условиях,которые  влияют  на  их  динамику, 

широту  и  глубину.  В  городских  условиях,  по  сравнению  с  сельской  местностью,  достаточно  высокий  темп 

жизни, частая сменяемость мест работы и жительства, высокий уровень общественного контроля. В результате 

мы  имеем  большое  количество  межличностных  контактов,  наблюдаем  их  кратковременность  и  проявление 

функционально-ролевого  общения.  Это  приводит  к  тому,  что  межличностные  отношения  живущих  в  городе 

предъявляют  более  высокие  психологические  требования  к  партнеру.В  зарубежной  психологии  подход  к 

анализу  и  пониманию  причинчеловеческого  поведения  -  теории  самодетерминации  и  внутреннеймотивации- 

разработан  американскими  психологами  Эдвардом  Л.Диси  и  Ричардом  М.Руаяном.  Они  выделяют  два  типа 

мотивации и соответствующие им два типа поведения: 

1.  Внешняя  мотивация  (extrinsicmotivation)  и  соответственно  внешне-мотивированное  поведение 

(extrinsicmotivationbehavior). 

2.  Внутренняя  мотивация  (intrinsicmotivation)  и  соответственновнутримотивационное  поведение 

(intrinsicmotivationbehavior). 

Внутренне  мотивированные  деятельности  не  имеют  поощрений,  кроме  самой  активности.  Люди 

вовлекаются  в  эту  деятельность  ради  нее  самой,  а  не  ради  достижения  каких-либо  внешних  наград.  Такая 

деятельность является самоцелью, а не средством для достижения некой другой цели. Наиболее положительное 

влияние  как  на  познавательные  процессы,  так  и  на  личность  в  целом  оказывает  внутренняя  мотивация.  Что 

повышает и что снижает уровень внутренней мотивации? Каковыпсихологические причины динамики данного 

процесса при различныхусловиях? Важно в этой связи понятие «локуса каузальности». Впервые это понятие в 

психологию  ввел  Ф.Хайдер  и  использовал  его  для  анализа  причин  поведения  индивида  при  межличностном 

взаимодействии.  Р.деДармс  добавил  и  расширил  его  применение  на  область  мотивации.  Первичной 

мотивационной  предрасположенностью  человека  являетсястремление  эффективно  взаимодействовать  с 

окружением.  Человекстремится  к  тому,  чтобы  быть  первопричиной,  источником  своего  поведения;  он 

стремится  к  личностной  каузальности.  Как  только  личность  начинает  воспринимать  себя  как  первопричину 

своего  собственного  поведения,  можно  говорить  о  внутренней  мотивации  ее  активности.  И,  соответственно, 

когда  личность  воспринимает  причины  своего  поведения  как  внешние  по  отношению  к  ней  самой,  то  ее 

активность является внешне мотивированной. 

Таким образом, при внутренней мотивации личность имеет внутреннийлокус каузальности (личностную 

причинность), что позволяет сделатьвывод, о том, что ценности, как личностные мотивационные диспозиции, 

являют собой личностную причинность активности. Отсюда мы можемрассматривать ценности как интенции к 

выполнению деятельности.  В зависимости от  наличия  или отсутствия  интенции  и от восприятия ееисточника 

личность  может  находиться  в  одном  из  трех  мотивированныхсостояний:  состояния  внутренней  мотивации, 

состояния  внешней  мотивации,  состояния  амотивации.  Состояние  амотивации  характеризуется  отсутствием 

интенции  -намерения  к  осуществлению  поведения-и  сопровождается  чувствомнекомпетентности  и 

неэффективности при взаимодействии с окружением. 

Изучению  ценностно-мотивационных  аспектов  деятельности  посвященыработы  Г.Е.Залесского.  Он 

вводит  понятие  ЦСО  -  Ценностно-смысловойориентировки.  С  помощью  этого  способа  в  отдельных 

ориентировочныхактах (в выборах мотивов, целей, поступков) реализуются ценностиличности, фиксированные 

в  ее  притязаниях,  самооценках,  мотивах,  убеждениях.  Ориентировочная  деятельность  может  опираться  на 

содержание теоретически и эмпирически обоснованных ценностей. Поэтому следуетразличать теоретический и 

житейский  способы  ЦСО.  Если  же  учитыватьразличия  в  уровнях  развития  поведенческой  (личностной) 

активности,  томожно  выделить  ситуативный,  конформный  и  мировоззренческий  (концептуальный)  способы 

ЦСО [4]. 

Мировоззренческий  способ  обеспечивает  включение  глубинных,смысложизненных  ценностей  в 

структуру  актов,  внутреннего  выбора  иреализует  высший  уровень  развития  личности.  Готовность  субъекта 

креализации  собственных  ценностей  поддерживается  чувством  внутреннего  долженствования,  сохранение 

которого становится необходимым условием самоуважения.  

Конформный способ затрудняет использование личных ценностей в актах внутреннего выбора, реализуя 

ценности  принятые  окружающими  (даже  если  они  субъективно  не  одобряются).  За  счет  такого  ценностно-

смыслового  единства  с  ближайшим  социальным  окружением  и  поддерживается  самоуважение  субъекта.  О 

таком варианте ориентировки писал С.Л.Рубинштейн: «Люди часто поступают так или иначе, потому что так 

делают все» (так принято, так общепринято, так поступают). В этом случае я сам как внутренняя контрольная 

инстанция и моя собственная, ответственность отпадают» [5]. 

Ситуативный  способ  предполагает  учет  в  актах  внутреннего  выбора,  прежде  всего  признаков, 

задаваемых  ситуацией.  Здесь  отчетливо  проступает  недостаточная  готовность  субъекта  соотносить  внешние 

62 

признаки  ситуации  с  личными  ценностями.  Система  последних  еще  не  сложилась  (слабо  выражена  их 

иерархичность, упорядоченность, обобщенность).  

Кроме  этого,  ценности  выступают  как  образования  мотивационно-потребностной  сферы  и  регулируют 

социальное поведение людей. Ценности представляют собой некоторые конечные (идеальные) цели, к которым 

стремится индивид. Они дают возможность принять решение в ситуации выбора, активизируют и направляют 

поведение и деятельность человека. 

жүктеу/скачать 5,85 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: