Пәннің ОҚУ-Әдістемелік кешені қазіргі заманғЫ Қазақ тілі негіздері
жүктеу/скачать 0,55 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Көсемше қосымшалары
- Негізгі үстеулерге
- Туынды үстеулер
| Есімше қосымшалары: а) өткен шақты білдіретін -ған, -ген, -қан, -кен (бар-ған, кел-ген т.б.); ә) -атын, -етін, -йтын, -итін (бар-атын, сөйле-йтін т.б.); б) болжауды білдіретін -ар, -ер, -р (бар-ар, сөйле-р т.б.); в) болымсыз етістіктен кейін келетін түрі -с (бер-ме-с); г) мақсатты білдіретін -мақ, -мек, -бақ, -бек, -пақ, -пек қосымшалары арқылы жасалады (бар-мақ, кел-мек т.б.).
Есімше сияқты көсемше де екі жақты мәнде қолданылып, екі түрлі қызмет атқарады. Атап айтқанда, көсемше әрі қимылды, әрі қимылдың амалын білдіріп, бірде етістіктің тұлғасы ретінде, бірде үстеу қызметінде қолданылады. Көсемше қосымшалары: а) -а, -е, -й (бар-а, күлімсіре-й, кел-е т.б.); ә) -ып, -іп, -п (бар-ып, кел-іп, сөйле-п); б) -ғалы, -гелі,-қалы, -келі қосымшалары арқылы жасалады (бар-ғалы, кел-гелі). -а, -е, -й, ып, -іп, -п тұлғалы көсемше былай жіктеледі: І жақ. Мен кел-е-мін ІІ жақ. Сен кел-е-сің ІІІ жақ. Ол кел-е-ді. Тұйық етістік қимыл, іс-әрекеттің болуын емес, атауын білдіріп, -у қосымшасы арқылы жасалады. Қазақ тілінде өзінің грамматикалық ерекшелігімен ерекше көзге түсетін сөз табының бірі – үстеулер. Себебі: үстеу сөз табына жататын табиғи сөздік қоры жоқ, бұл сөз табына қатысты келетін сөздер табының барлығы дерлік өзге сөз таптарының лексикалану жолымен жасалған, яғни үстеу сөз табына ауысқан тілдік тұлғалар болып келеді. Үстеу дегеніміз морфологиялық жағынан түрленбейтін (өте сирек), лексика-семантикалық жағынан өз алдына топ болып қалыптасқан, сөйлемде анықтауыш қызметін атқаратын сөз табын айтамыз. Үстеулер құрамы жағынан негізгі және туынды түрінде кездеседі. Негізгі үстеулерге қазіргі кезде морфемаларға бөлінбейтін, белгілі бір формада қолданылатын сөздер жатады: әдейі, жорта, үнемі, дереу, төмен, әрі, ерте, нағыз, мейлінше, төтенше, аса, тіпті, арасын, ерекше, әрең, ұдайы т.б. Туынды үстеулер басқа сөз таптарынан қосымшалар көмегімен, қосарлану, бірігу, тіркесу тәсілдерінен жасалған үстеулерді айтамыз. Түрлі мағыналық ерекшеліктеріне байланысты, үстеулер мынадай семантикалық топтарға бөлінеді: мезгіл үстеулері, мекен үстеулері, мөлшер үстеулері, сын-қимыл (бейне) үстеулері, күшейтпелі үстеулері, мақсат үстеулері, себеп-салдар және топтау үстеулері. жүктеу/скачать 0,55 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|