Пікір жазғандар: филология ғылымдарының докторы, профессор Т. Ермекова
жүктеу/скачать 4,69 Mb. Pdf көрінісі
|
| Анықтауыш
Оқулықтарда анықтауыштарға мынадай анықтама беріледі. М. Балақаев: «анықтауыш – сөйлемдегі зат есімнен не зат есім орнына жұмсалған басқа есімдерден болған мүшелерді түрлі жағынан сипаттап тұрады», – десе, Р. Әміров: «сөйлемде зат есім, есімдік немесе зат есім орнына жүрген есімше сөздермен байла нысып, олардың түрлі сынын, сапасын білдіретін сөйлем мү шелері анықтауыш деп аталады», – дейді. Академиялық грам матикада: «анықтауыштар сөйлемнің есімнен болған басқа м үшелерін анықтайды да, соған қатысты болады», – делінген. Анықтауыш анықтайтын сөзімен тығыз байланысты бола ды, сонымен бір топта айтылып, бір ырғақтағы сөз тіркесін құрап тұ- рады. Анықтауыштардың білдіретін мағыналары – заттың түсі, түр-тұрпаты, көлемі, салмағы, саны сияқты сапалары және екін- ші бір затқа иелікті білдіруі. Сұрағы: қандай, қай, қанша, неше, кімнің, ненің? Тұлғалық ерекшелігіне келер болсақ, атау және ілік септік тұл ғалары. Анықтауыш қызметінде жұмсалатын негізгі сөздер – сын есім - дер. Сын есімнен болған анықтауыштар анықтайтын сөздер мен қабыса байланысып, оның түр-түсін, сынын, көлемін, басқа са па- лық белгілерін білдіреді. Мысалы: Күзгі күн ғой. Аспан ала ша быр бұлт. Үйдің екінші жақ бұрышында ұзыншалау стол бар (Б.М.). Анықтауыш қызметінде зат есімдер мен есімдіктер, есімшелер мен қимыл есімдері , т.б. сөздер де қолданылады. Олар анықтауыш қызметінде жұмсалғанда тұрған орны не арнаулы грамматикалық Қазіргі қазақ тілі 67 тұлға арқылы өздерінің негізгі мәндерінен ажырап, сын-сапалық, иелік мәнге ие болады. Зат есімдер атау тұлғада анықтауыш қызметінде жұмсалып, анықталатын сөздің заттық сапасын атайды: «Төрем дегені – Жақсылық дейтін жас бала жігіт» (Б.М.). Зат есімдер ілік септік тұлғасында келіп, анықтауыш қыз ме- тінде жұмсалады. Ол жағдайда заттың иесін білдіреді. Мысалы, Күнкенің аулы да осы арада жақын еді (М.Ә.). Сілтеу есімдіктер атау тұлғасында тұрғанда өзі қатысты затты нұсқау мағынасында жұмсалады: Бүкіл елде Бәкенді бауырына тартып, жақын боп жүрген осы Демесін (Б.М.). Есімшелер анықтауыш қызметінде заттың қимылдық сапа сын білдіреді: Албарда сықырлаған мал (Б.М.). Сан есімдер заттың сан-мөлшерін білдіріп анықтауыш болады. Анықтауыштар құрамына қарай дара, күрделі және үйірлі болады. Кеңсенің алдында үш-төрт арба тұр (Б.М.). Күрделі анықтауыштар негізінен, күрделі сын есім, сан есім, күрделі есімшелерден жасалады. Мысалы: Қала. Екі қабат, үш қабатты үйлер. Сымдай түзу тар көше бойы лек-лек болып шұбырған адам (Б.М.). Қой көзденген қара бұжыр әйел Мариямға келіп амандасып, әлдеқайдағы әңгімелерді соғып жатыр (Б.М.). Үйірлі анықтауыш: Қолы қимылдағанның аузы қимылдайды (мақал). Мен көрген ауыл емес (А.Ж.). Біз төбесі аласа үйге кірдік (С.М.). Анықтауыштар жасалу жолдары мен байланысу тәсіліне қа- рай қабыса байланысқан анықтауыш және матаса байланысқан анықтауыш болып бөлінеді. М. Балақаев оларды сапалық анық- тауыштар, меншікті анықтауыштар дейді. жүктеу/скачать 4,69 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|