Пікір жазғандар: филология ғылымдарының докторы, профессор Т. Ермекова

Бердібай Шалабай
156
Көп құрамды құрмалас – күрделі ойды берудің айрықша тә сі лі. 
Мұнда күрделі ойдың берілуі екі компонентпен шектелмейді,үш 
және одан да көп компоненттер арқылы жүзеге асады. Он да 
жалпы құрмалас сөйлемге тән амал-тәсілдер арқылы байла ны-
сып ұйымдасады (жеке өзіндік ерекше тәсілі болмайды). Олар-
ға мағына ұштастығы, интонация, орын тәртібі, баяндауыш тың 
тиянақсыз тұлғалары, шылаулар, т.б. тәсілдер жатады.
Көп құрамды құрмаластар компоненттерінің байланысу 
тәсілдерінің ерекшелігіне орай үш топқа бөлінеді: көп компонетті 
салаластар, көп бағыныңқылы сабақтастар, аралас құрмаластар. 
Көп компонентті
салалас құрмалас сөйлем
Көп компонентті салалас құрмалас сөйлемнің басты ерек-
шелігі – құрамындағы компоненттердің саны қанша болса да, 
олардың баяндауыштарының тұлғалары тиянақты болады. 
Мысалы: 
Белан бұлардың солдат екенін бірден білді және өзін 
көріп қалды деп ұқты, өзге жеті түнде атқа мініп жүретін 
жанның реті жоқ, көрші деревнядан келе қоярлық адамның түрі 
шамалы (Х. Есенжанов).
Бұл құрмалас сөйлемнің компоненттерінің саны төртеу және 
олардың бәрінің де баяндауыштары тиянақты тұлғада жұмсалған. 
Компоненттер арасындағы мағыналық-құрылымдық қатынас-
тарының сипатына орай, көп компонентті салаластарды екі үлкен 
топқа бөлуге болады: бірыңғай қатынастағы көп компонентті 
салаластар, әрыңғай қатынастағы көп компонентті салаластар. 
Бірыңғай қатынастағы көп компонентті салалас компоненттері 
арасындағы мағыналық-құрылымдық қатынас біртектес болады: 
олар көбінесе ыңғайластық, мезгілдестік мағыналық қатынаста 
жұмсалады: 
Жүйрік шабыста сыналады, шешен айтыста 
сыналады, балуан күресте сыналады, батыр ұрыста сыналады 
(мақал). Аяқтары сидам, үлкен жарғақ құлақтары салпиған, 
жүні тықыр (Б.Соқпақбаев).
Бірыңғай қатынастағы көп компонентті салаластар әдетте 
ашық құрылымды болады, олардың компоненттерінің саны 

Қазіргі қазақ тілі
157
шектелмей, жалғаса береді. Компоненттерінің баяндауыштары 
қайталанған сөздер болса, оларды сыйыстырып та жұмсауға 
болады 
(Жүйрік шабыста, шешен айтыста, балуан күресте, 
батыр ұрыста сыналады).
Ал әр ыңғай қатынастағы көп компонентті салаластарда ком-
поненттерінің мағыналық-құрылымдық қатынастары бірыңғай 
си патта емес, әртүрлі қатынаста болады: 
Әлі де қала ішінде қош-
тасатын жерлеріміз көп сияқты еді, ол баяғы басқа күндердің 
елесі екен, енді ешнәрсеге мойнымыз бұрылар емес 
(Ғ.М.).
 Бергі 
қабағы қалың шилеуіт, жардың асты тығылыса біткен қалың 
тал, сондықтан да Талды атанған өткелге бұлар күн батқан соң 
жетті 
(Ғ.М.).
Әрыңғай қатынастағы көп компонентті салаластардың ком-
поненттерінің мағыналық қатынастары әр алуан болғандықтан 
жалғастыруға келмейді, олар тұйық құрылымды болып келеді. 

жүктеу/скачать 4,69 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: