Пікір жазғандар: Тоқсанбаева Н.Қ. психология ғылымдарының докторы, доцент
жүктеу/скачать 2,34 Mb. Pdf көрінісі
|
Даму психологиясы негіздері 2015 Kulimbaeva
| әлсірей түседі.
Олардың болашақ өмірімен байланысты сұрақтарына бағытталуда ересектерге деген қызығушылық пайда болады. Л.С.Выготскийдің ойынша, өтпелі кезең екі үрдістен тұрады: - табиғи- жыныстық жетілуді қоса алғандағы ағзадағы биологиялық жетілу процесі; - әлеуметтік- қарым-қатынас, тәрбие, әлеуметтендіру процесі. Бұл процестер өзара байланысты болғанымен, синхронды емес (біруақтылы емес). - әр баладағы физикалық және психикалық даму әртүрлі қарқында болады (бір бала 14-15 жасында үлкен көрініп, ал басқа бала кіші болып көрінеді); - жекелеген биологиялық жүйелер мен психиканың жетілуінде ішкі диспропорциялар болады; - физикалық есеюге сәйкес келмейтін әлеуметтік есею байқалады (әлеуметтік қалыптасудың жетілуі, мамандық алу, экономикалық дербестік және азаматтық тұрғыда өзін-өзі анықтауға қарағанда физикалық жетілуі жылдам жүреді). Жасөспірімдік кезең биологиялық мағынада өтпелі болып табылады. Жасөспірімнің әлеуметтік мәртебесінің баланікінен айырмашылығы сол, жасөспірімдер әке-шешесі мен мемлекеттің қарауында. Олардың басты харекеті-оқу. Биологиялық факорларға жыныстық жетілудің, сонымен қатар, барлық мүшелердің, талшықтардың және ағза жүйесінің қарқынды дамуы мен қайта құрылуын жатқызады. Жасөспірімнің ағзасындағы болып жатқан өзгерістерді еске ала отырып, осы жастағы бала әрекетіндегі ерекшеліктерді түсіндіруге болады. Жыныстық жетілу ең басты биологиялық фактор ретінде іс-әрекетке емес, жанама түрде әсер етеді. Жасөспірім кезіндегі іс-әрекеттің кенет өзгеруі негізгі психологиялық “механизмін” нобайлап, келесідегідей елестетуге болады: жыныстық жетілу кезінде қанда жаңа гармондар пайда болады және олар орталық жүйке жүйесіне әсер етеді. Қарқынды физикалық даму балалардың белсенділігін, физикалық және психикалық мүмкіндіктерін арттырып, олардың өздерін үлкен адамдарша сезініп, дербестікке ұмтылуына қолайлы жағдай жасайды. Тоғызыншы сынып оқушыларын болашақ өмір кәсіби тұрғыдан қызықтырады. Ата-аналарымен өмірлік жоспарлары, ең бастысы кәсіби жоспарлар талқыланады. Жасөспірім жақын ересек адамына идеал ретінде қарайды. Бітіруші сыныптарда балалардың ынтасы кәсіби өзіндік анықталуға шоғырланады. Ж асөспірім ш ақтағы тұлғаны ң қалы птасу ерекш еліктері Жасөспірімдердің ең маңызды психологиялық ерекшелігі-ол өзін ересек сезінуі. Бұл сезім жасөспірімнің талап ету дәрежесінің әлі жетпеген болашақтағы оның жағыдайынан басым болуынан айқын көрінеді. Жасөспірім өзінің қарқынды дамып келе жатқан ересек саналу қажеттілігін дербестік аясын кеңейту арқылы қол жеткізуге тырысады. Алайда, бұл сатыда бала толықтай дербес бола алмайды. Өсіп қалған дербестік сезімі мен жасөспірімнің психологиялық мүмкіндіктері арасында пайда болатын қайшылықтар оның әрі қарай психикалық дамуына алып келеді. Әдетте тұлғалық қатынастар біртіндеп қалыптасады, санасы өседі, өмірде бекиді және олар белгілі әрекеттерден көрінеді. Бұдан дербестікті қалыптастыру үшін дербес әрекеттерді орындау керек. Бірақ бір рет болсын дербес әрекет істеу үшін белгілі бір дәрежеде әлеуметтік ортадан тәуелсіз болу керек. Тұлға өзін-өзі реттеу механизмін иеленуі қажет. Бұл жабық шеңбер тәріздес және жасөспіірмнің мақсаты-осы шеңберді бұзып шығу. Басты мақсат өзінің ішкі сенімділігіне қол жеткізу, өзін-өзі анық танып білу, өзін құрметтей білу. Міне осы қасиеттер адамдарды дербес әрекеттерге қабілетті ете алады. Жасөспірімнің өзін-өзі құрметтей білуі мен танып білуінің қалыптасуының бірнеше жолы бар. Оның бірі-өзінің ересек адам тұлғасы сипаты мен кейпіне сәйкес тұлғалық дамуы, өйткені баланың ойынша ересек адам дербес тұлға болып табылады. Сондықтан, жасөспірім баланың ұмтылысы-ол өзінің бала емес екенін, ересектермен тең екенін үлкендерге көрсету. Жасөспірім бала ересектерден түсінушілік пен сенімді күтеді. Ал егер ересектер оны ересек деп санаспаса, ол өзінің қарсылығын дөрекілік, қиқарлық, қырсықтық, тыңдамау немесе үндемеу сияқты әртүрлі формада көрсетеді. Бұл мінездердің барлығы ересектердің бала іс-әрекетінің шынайы себебін елемеуінен келіп шығады, немесе оның іс-әрекетінің сыртқы нәтижесін ғана елеп, ең жаманы оның әрекетін басқаша түсінуінде. Бұндай жағдайда балада тәрбиеге деген ішкі қарама- қайшылық пайда болады; қанша дұрыс болса да ересектердің талабын қабылдамайды, өйткені бұл тадаптардың жасөспірім үшін еш мәні жоқ әрі ол қарама-қайшы мағынаға толы. Жасөспірім бала өзінің ықыласын білдіруге қабілетсіз деген қате түсініктер баланы тәуелді жағдайда қалдырады әрі онымен ынтымақтасу мүмкіндігінен айырады. Жасөспірімдер үлкендердің өздерін бақылағанын, жазалағанын, өздерінің талап-тілектерімен санаспағанын жақтыртпайды. Өзінің қатарластарымен қарым-қаынас барысында жасөспірім бала өзінің қасиеттерін тану, бағалау, талап-тілектерін қанағаттандыру мүмкіндігін алады. Жасөспірімдік кезең тұлғаның қалыптасуындағы ең маңызды сатысы болып табылады, әрі ол бір уақыттық акт емес, әлеуметтік пісіп жетілу сипатының әртүрлі дәрежесімен ерекшеленетін тұлғалық дамудың күрделі үрдісі. Жасөспірімнің даму үрдісінің үш дәрежесін бөліп көрсетуге болады (Д.И.Фельдштейн бойынша): -«локальді -ерке, қырсықтық» (10-12 жас)- баланың дербестікке ұмтылуы үлкендер тарапынан оның жекелеген тапсырмаларды шеше алу мүмкіндігі мен маңыздылығын мақұлдауды қажетсінуден көрінеді. Бұл процесте олардың есейгендігін мойындауын қалау эмоционалды түрде орын алады. -«оң-мағыналы» (12-13 жас)- олардың бұл талабын қоғамда мақұлдауын қалау. Мұнда олар өз міндетін ұғынып қана қоймай, сонымен қатар, отбасындағы, қоғамдағы құқықтарын ұғына бастайды; ендігі жерде «мен қалаймын» деген ересектік дәрежеде емес «мен жасай аламын», «мен жасауым керек» деген дәрежеде ұмтылыстары қалыптаса бастайды. -«мақұлдату-іскерлік» (14-15 жас) - ересектер әлемінде әрекет етуге дайындығы, ересектік тұрғыда қоғамда өзін-өзі көрсете білуі мен мүмкіндіктерін қолдануға тырысуы. 11 сыныпта жағдай неғұрлым шиеленіскен болады. Бұрынғы жылдары абстрактілі болған өмірлік таңдау шынайылыққа айналады. Өзіндік бағалаулары кейбіреулерде жоғары болады- және өмірінің барлық жағын қамтиды; кейбіреулерде өзіндік бағалауы төмен, өз-өзіне сенімсіз. Өзіндік бағалаудың өзгеруімен байланысты мазасыздану жоғарылайды. Өзіндік бағалау және мазасыздану деңгейіндегі бірнеше тербелістерге қарамастан тұлғаның жүктеу/скачать 2,34 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|