ЖОҒАРЫ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫ БОЙЫНДА ҚҰНДЫЛЫҚ ҚАСИЕТТЕРДІ

54
ПЕДАГОГИКА ЖƏНЕ ПСИХОЛОГИЯ - ПЕДАГОГИКА И ПСИХОЛОГИЯ
№1, 2014
Енді құндылық дегеніміз не деген сұраққа 
жауап  берсек, «құндылық»  −  объектінің  жа-
ғымды  немесе  жағымсыз  жақтарын  біл діре-
тін  философиялық-əлеуметтік  ұғым.  Фило-
софия  тарихында  құндылық  көрінісінің 
заңдылықтары  туралы  жалпы  түсінік 19 
ға сырдың  ортасында  пайда  болды.  Құн ды -
лық  ұғымына  тұңғыш  филосиялық  анық-
таманы  Р.  Лотце  мен  Г.  Коген  берді.  Ежелгі 
философиялық  көзқарастарда  құнды лық тың 
əртүрлі  көріністеріне  жататын  жəне  табиғи, 
қоғамдық  құбылыстарды,  адамның  іс-əреке-
тін  бағалауда  пайдаланылатын  сұлу лық, 
қайы рымдылық,  мейірімділік  секілді  этика-
лық жəне эстетикалық ұғымдар қолданылды. 
Құндылық объектінің адам үшін қаншалықты 
маңызды  екендігін  айқындайды.  Ол  пəндік 
жəне субъективтік деген екі бөліктен тұрады. 
Пəндік жəне субъективтік құндылық – адам-
ның дүниеге қатынасының екі жағы, біріншісі 
–  оның  объектісі,  екіншісі  −  субъектісі. 
Сон дықтан  пəндік  құндылық  баға  берудің 
объектісі, ал субъективтік құндылық олардың 
өлшемі  мен  əдісі  болып  табылады.  Пəндік 
құндылыққа  заттардың  табиғи  қажеттілігі, 
өнімнің  өзіндік  құны,  əлеуметтік  игілік,  ға-
сырлар  бойы  қалыптасқан  мəдени  мұралар, 
ғылыми  ақиқаттың  теориясы  маңызы  мен 
тəжірибелік  пайдасы,  адамдардың  іс-əреке-
тіндегі жамандық пен жақсылықтың іскеасуы, 
табиғи  жəне  қоғамдық  объектілердің  эсте-
ти ка лық  қасиеттері  жатады.  Санадағы  құн-
дылық  ұғымына  қоғамдағы  ойлау  мен  баға-
лау,  мақсат  жəне  оған  жетудің  жолдары, 
қоғамда  кездесетін  түрлі  нормалар  жатады, 
құндылықтар  өмірге,  еңбекке,  шығар ма-
шылыққа, адам өмірінің мəніне, т.б. баға беру 
қатынасынан  тұрады.  Құндылықтар  қоғам 
үшін  ең  маңызды  деген  əдет-ғұрыптар,  нор-
малар  мен  мəн-мағыналар  қызметін  өзіне 
бағындырады  жəне  реттейді.  Құндылық 
қасиет тер  адам  мүддесінің  объектісі  бола 
тұра, əлеуметтік, заттық ортадағы күнделікті 
тіршілікте  бағыт  беру  рөлін  атқарады.  Адам 
өзін  қоршаған  заттық  жəне  рухани  əлемді 
құндылық қасиеттер арқылы бағалайды. 
Міне,  осы  аталып  отырған  құндылық 
қасиет терді  жоғары  сынып  оқушыларының 
бой ында  қалыптастыруда  өзін-өзі  тану  пəні-
нің  маңызы  зор.  Жоғары  сынып  оқу шыла-
рын  өзін-өзі  тануға  үйретудің  мақсаты – 
жалпыадамзаттық 
құндылықтар 
мен 
адам    гер шілік  мұраттарына  сүйене  отырып, 
олар  дың  тұлғалық  дамуын  қамтамасыз  ету. 
Сондай-ақ,  жеткіншекке  өз  өмірінің  мəнін 
түсінуге  жəне  осы  өмірдегі  мақсаты  мұрат-
тарын анықтауға, шығармашылық қабілетте-
рі  мен  бейімділіктерін  ашуға,  қоғамдағы  өз 
орнын  табуға,  өзі  мен  өзгелерді,  өзін  қор-
шаған əлемді бағалай білуге үйретеді.
Өзін-өзі тану, қазіргі заманғы білім берудің 
мəні  мен  мақсатын  анықтай  отырып,  адам-
ды  бүкіл  өмір  бойы  белсенді  жасампаздық 
əрекетке  дайындайды.  Өзін-өзі  тану  білім 
беруде  белгілі  бір  сала  бойынша  білімді 
жинақ тау ғана емес, адамның өзін-өзі үздіксіз 
жетілдіріп отыруын, тұлғалық дамуына ұмты-
лысын жүзеге асыруды, шығармашылық бел-
сенділікке,  өзімен  жəне  өзін  қоршаған  орта-
мен  үйлесімдікке  қол  жеткізуін  қамтамасыз 
етеді.
«Адам»  ұғымы  барлық  индивидтерге  тəн, 
ортақ  қасиеттер  мен  ерекшеліктерді  симпат-
тауда қолданылады. Индивид − биоəлеуметтік 
жан  ретіндегі  жеке  адам.  Тұлға – қоғамдық 
қатынастардың субъектісі. Индивид қоғаммен 
нақтылы əлеуметтік қауымдастықтар, инсти-
туттар  арқылы  ықпалдасқанда,  əлеуметтік 
маңызы  бар  мəселелерді,  əлеуметтік  байла-
ныстарды жүзеге асырғанда ғана барып тұлға 
дəрежесіне көтеріле алады. 
Тұлғаны əлеуметтік тұрғыдан талдау оның 
құрылымын  анықтаудан  басталады.  Оны 
қарас тырудың  түрлі  жолдары  бар.  Олар-
дың  арасынан  тұлғаның  құрылымының 
үш  элементі  «ол», «мен»,  жəне  олардың 
жоға ры  «супер  эго»  түрінде  қарастыратын 
З.  Фрейдтің  тұжырымдамасын  бөліп  айтуға 
болады. «Ол»  −  бұл  біздің  түйсіктеріміз  ба-
сым,  айсбергтің  көрінбейтін  бөлігі  сияқты 
сана  түкпіріміз. «Мен»  −  бұл  түйсіктермен 
байланысты,  дүркін-  дүркін  оған  кіріп,  оты-
ратын  сана. «Эго»  санасыздықты  қоғамға 
ыңғайлы  қалыпта  ұсынуға  тырысады, «мен-
нен»  жоғары,  моральдық  нормалармен 
прин циптердің  жиынтығын  құратып,  адам-

55
Білім берудің бүгінгі мəселелері – Современные проблемы образования
гер шіліктің  «қадағалаушысы»,  ішкі  бақы-
лаушысы іспетті.
Сондықтан  да  біздің  санамызда  барлық 
уақыт та,  бір  жағынан,  оған  кіретін  түйсік-
термен,  екінші  жағынан, «меннен  жоғары» 
талап  қоятын  моральдық  тыйым  салулар 
арасындағы  тартыс  жүріп  жатады.  Фрейд 
мұны  шешудің  механизмі  ретінде  «олдық 
сублимациясын» (ығыстырылуын)  ұсынды. 
З.  Фрейд  «біздің  психикалық  тіршілік  иесін 
«ол» «мен» жəне «меннен жоғары» деп қарас-
тыруымыздың  өзі  осы  психикалық  тіршілік 
иесі  жайындағы  алға  жылжуын  көрсетеді, 
осы  бөлу  психикалық  өмірдің  динамикалық 
арақатынастарын  бұдан  да  тереңірек  түсіну-
дің,  жақсылап  сипаттаудың  құралы  болуы 
тиіс»  деп  жазған  екен. «Меннің»  айрықша 
түсінісу ықпалының əсерінде екені анық, бы-
лайша айтқанда, «ол» үшін түйсіктің маңызы 
қанша  үлкен  болса, «мен»  үшін  түсінудің 
маңызы да соншалық. Мұнымен бірге «мен» 
де  «ол»  сияқты  түйсік  əрекетіне  бағынады. 
«Мен» «олардың» жетілдірілген бөлігі болып 
саналады.
Өзін-өзі  тану  жеке  тұлғаның  өзін-өзі 
дамытуының,  рухани  жəне  шығармашылық 
қабілеттерін жарқырата көрсетуінің, əлеумет-
тік  мүмкіндіктерін  жүзеге  асыруының  аса 
қажетті  шарты  болып  табылады.  Өзін-өзі 
тану  нəтижесінде  ғана  адам  өзінің  рухани 
өсу  қабілетін  шыңдайды,  өзін-өзі  жетілдіре 
түсе ді де, өмірдің рақатын сезініп, оның мəн-
маңызын түйсінеді.
Жастардың  рухани  əлемінің  жағдайы  жа-
стар үшін ғана емес, бүкіл қоғам өмірі үшін де 
маңызды  орын  алады,  өйткені  жастар  біздің 
болашағымыз. Жастардың рухани мəдениетін 
құраушылардың бірі құндылықтық бағдарлар 
болып  табылады  яғни,  белгілі-бір  мəндерді 
өмірді  ұйымдастырушы  бастамалар  ретінде 
қабылдау жəне өзін соған сəйкес ұстау.
Өзін-өзі тану тек «Мен» бейнесінің қалып-
тасуы ғана емес, осы үрдіспен тығыз байла-
нысты  тұлғалық  өсу  үрдісінің  де  нəтижесі 
болып  табылады.  Тұлғалық  өсудің  басты 
психологиялық мəні – еркіндік алу, өзін жəне 
өзінің  өмір  жолын  табу.  Ал  жоғары  сынып 
оқушыларының  өзінің  ішкі  дүниесімен  бай-
ланысуы  жалпы  алғанда  сыртқы  дүниемен 
араласуынан  кем  соқпайды.  Сонымен  қатар 
адам үшін оның ішкі əлемін басқа адамдардың 
мойындауымен құрметтеуі негізінен алғанда 
маңызды  болып  табылады.  Тұлғалық  өсудің 
адам  тұлғасына  қатысты  шартты  түрде  ішкі 
жəне  сыртқы  деп.  атауға  болатын  бірнеше 
өлшемі бар. Олар: өзін қабылдау, күй кешудің 
ішкі тəжірибесін қабылдауға дайын болу, өзін 
түсіну, жауапты еркіндік, динамикалық. Өзін 
қабылдау – бұл өзін мойындауын жəне өзінің 
бітім-болмысына 
сөзсіз 
сүйіспеншілігін 
біл діреді, «өзін-өзі  құрметтеуге  лайық,  өз 
бетімен  таңдау  жасай  алатын  тұлға  ретінде 
қарау» − деп психолог К. Роджерс айтқандай, 
оқушылардың  өзіне,  өзінің  мүмкіндіктеріне 
сену,  өз  табиғатына,  өзінің  организміне 
сенім дік  таныту.  Əсіресе  соңғысын  ерекше 
атап  өткен  жөн,  себебі  бұл  жерде  өзіне-өзі 
сену  деген  тек  қана  өзінің  мүмкіндіктеріне 
сенуді  білдірмейді  тұтас  організм  санадан 
көрі  мəнді,  парасатты  болуы  мүмкіндігін 
жəне  жиі  солай  болып  шығатынын  түсінуді 
білдіреді.
Күй кешудің ішкі тəжірибесін қабылдауға 
дайын болу − сыртқы дүние жағдаяттарымен 
бірге  ішкі  дүние  құбылыстарын  субъективті 
түрде  кешудің  күрделі  де  үздіксіз  үрдісі. 
Оқушылар  күшті  жəне  ержеткен  сайын  ол 
психологиялық  қорғаныстың  бұрмалаушы 
ықпалынан  еркін  бола  түседі  жəне  осы  ішкі 
шындық дүниесін құлақ салып, сенуге бола-
тын жəне «осы кезбен өмір сүруге» қабілетті 
ақиқат ретінде қарайды.
Өзін түсіну – бұл өз-өзінің маңызды күйі, 
өзінің шын күйзелісін, мақсаттарын, ойларын 
жəне  т.б.  қоса  барынша  нақты,  толық  жəне 
терең  түсіну,  маскалар  астарынан,  рөлдер 
мен  қорғаныстар  арасынан  шынайы  өзін 
көру жəне есту қабілеті дұрыс жəне ма ңыз ды 
өзгерістерді  сезінгіш  жəне  жаңа  тəжіри бе-
ні  жинақтай  алатын  икемді  «мен  тұжы рым-
дамасы»,  шынайы – Мен – мен  «идеалды 
Меннің» жақындасуы.
«Жауапты еркіндік» − бұл өз-өзімен қарым-
қатынас  жасауында  ең  алдымен,  өз  өмірін 
өзін ше сүруге жауапкершілігін, өз еркіндігін 
түсіну мен қабылдауды білдіреді.

56
ПЕДАГОГИКА ЖƏНЕ ПСИХОЛОГИЯ - ПЕДАГОГИКА И ПСИХОЛОГИЯ
№1, 2014
Динамикалық – ересек  тұлға – міндетті 
түр де  қалыптасушы  тұлға,  яғни  тұлғаның 
өсуі  оның  тіршілік  ету  жолы  болып  табыла-
ды.  Сондықтан  да  тұлғалық  өсудің  маңызды 
өлшемі өзгерістерді тез қабылдауы, икемділігі, 
динамикалығы, өзінің даралығын сақтай оты-
рып, көкейкесті қайшылықты мəселені шешу 
арқылы дамуы, «үнемі үрдісте болуы».
Өзін-өзі  тану  мəселесі  жаңа  əлемде 
жаңаша,  бақытты  өмір  сүруді  қалайтын, 
қоршаған  табиғи  ортаны  сақтауға  мүдделі, 
көзқарастары мен дүниетанымы мүлде бөлек, 
өмір  салты  түрліше  қалыптасқан  адамдар-
мен  тіл  табысуға,  түсінісуге  ұмтылатын 
болашақ ұрпақтың жеке тұлғалық қабілеттері 
мен  құндылық  қасиеттерін  жетілдіруге 
қызмет етеді. Өзін-өзі тану пəнінің мазмұны 
жалпыадамзаттық құндылықтарды танытуға, 
оқушылар  бойында  құндылық  қасиеттерді  
дамытуда маңызы зор.
Жоғары  сынып  оқушылары  бойында  құн-
ды лық  қасиеттерді  қалыптастыруда  өзін-өзі 
тану  пəнінде  падаланатын  оқыту  əдістерін 
дұрыс  таңдай  білуде,  өйткені  оқушыны  өзін 
тануға  үйретудің  нəтижелі  жүргізілуі  ең  ал-
дымен  мұғалім  мен  оқушының  өзара  қаты-
насының қандай жолдар арқылы жүзеге асу-
ына тəуелді болары сөзсіз.
Жоғарыда  аталған  жұмысты  іске  асыруда 
өзін-өзі тану пəнінде қолданылатын бірнеше 
əдістерге тоқтала кетейік. Ойға шабуыл əдісі 
кейбір  мəселелердің  шешімін  бірлесе  іздеу 
жолымен  оқушылардың  ойлау  қабілеттерін 
белсендіру əдісі. Оқу процесінде ойға шабу-
ыл  ешкімнің  мəжбірлеуінсіз,  құрамында  өз 
еріктерімен  біріккен 5-6 оқушы  бар  топтар 
арасында жүреді. Мұнда ешқандай сын, өзін-
өзі сынау болмайды, тіпті кейбір дұрыс емес 
пікірдің  өзі  де  қабылданып,  топтық  сарап-
таудан  өтеді.  Шағын  топтар  бірлесе  отырып 
мəселені  шешеді,  содан  кейін  сол  ойларын 
жалпы топтың алдына ұсынады.
Оқушылардың  өзін-өзі  тануына  байланы-
сты  əдістің  келесі  түрі  іскерлік  ойын  əдісі. 
Іскерлік  ойын – ойын  тəсілімен  кəсіби  не-
месе  өзге  де  қызметтердің  моделі  түріндегі 
ұқсас-имитациялық  жағдаяттар  тудырып, 
бел  гілі бір қағидалар негізінде жоғары сынып 
оқушыларының  өмірлік  дағдыларын  шың-
дау əдісі. Кез келген ойын түрі сияқты мұнда 
да  оқушылардың  белсенді  танымдық  əреке-
тіне  табан  тірей  отырып,  оқу  процесін  жан-
дандырудың мүмкін болатын барлық амалда-
ры қамтылады.
Жоғары  сынып  оқушыларының  бойында 
құндылық  қасиеттерді  қалыптастыруда  өзін-
өзі тану пəнінде  қолданылатын тиімді əдістің 
келесі  бір  түрі  драмаландыру  жəне  театр-
ландыру  əдісі  педагог  қауымға  бұрыннан 
да  белгілі  болғанмен,  белсенді  оқыту 
технологиясының  өмірге  келуімен  байланы-
сты  олар  жаңаша  сипатқа  ие  болды.  Драма-
ландыру – сабақ  үстінде  оқу  материалының 
мазмұнын  сахналық  көрініске  лайықтап, 
соған  сəйкес  рөлдерді  орындату  арқылы 
нəтижеге жетуді көздейтін əдіс.
Пікірталас – оқушылардың  өзара  пікір 
алмаса  отырып  топтық  міндеттерді  ұтымды 
əрі  нəтижелі  шешуіне  мүмкіндік  туғызатын 
бірлескен ұжымдық əрекет түрін ұйымдастыру 
əдісі. Пікірталасқа қатысушылар белгіленген 
мəселе  төңірегінде  өз  пікірлерін  қорғауға 
ұмтылады,  соның  нəтижесінде  оқушылар 
бір-біріне  логикалық  тұжырымдары,  өзіндік 
көзқарастары  арқылы  əсер  етеді,  жаңа 
пікірлер  қалыптасады,  ой-өрістері  кеңейеді. 
Пікірталас  барысында  оқушының  өмір 
шын дығын  тереңдей  тануына,  оның  өзіне 
беймəлім  сырларын  түсінуіне  жол  ашатын 
психологиялық  ахуалды,  эмоциялық  көңіл 
күйді  басынан  өткеруі  нəтижесінде  алған 
білімдерін өзінің жүрегінен, ақыл сүзгісінен 
өткізіп,  өзіндік  ой-пікірін  өзгелермен  ашық 
та  еркін  бөлісуіне  қажетті  алғышарттар  жа-
салады.
Қақтығыстар мен нақты жағдаяттарды 
талдау əдістері негізінен кейс-əдістің («case» 
ағылшын тілінен аударғанда – жағдай деген-
ді  білдіреді)  түрлі  атаулары  болып  табы-
лады.  Ол – күнделікті  өмірде,  кəсіби  тəжі-
рибеде кездесетін түрлі жағдаяттарда шешім 
жасауға  негізделген  пікірталас  сипа тындағы 
оқыту əдісі. Мұнда оқиғаның ғылыми тұжы-
рымдалған  түрі  əлеуметтік-психо логия лық 
білім беру барысында оқу моделі ретінде қол-
данылады.

57
Білім берудің бүгінгі мəселелері – Современные проблемы образования
Құндылық  қасиеттерді  қалыптастыруда 
рөл  дік  ойындар  да  маңызды  болып  санала-
ды. Белгілі бір деңгейде рөлдік ойындар адам -
ның əлеуметтену процесінде елеулі орын ала-
ды. Адамға белгілі бір рөл тапсырылғанда, ол 
соның талаптарының үдесінен шығуға ұмты -
лады.
Рөлдік  ойынның  мəні  адамның  уақытша 
болса да белгілі бір əлеуметтік рөлді қабылдап, 
өзі соған сай деп тапқан мінез-құлық моделін 
ұсынуынан  көрінеді.  Сол  рөлдің  аясындағы 
нақты  шешімдерді  қатысушының  өзі  қабыл-
дайды.
Қорыта келе айтарымыз, өзін-өзі тану пəні 
жоғары  сынып  оқушыларының  басқа  адам-
дармен  өзара  əрекетке  түсу  қабілетін  шың-
дайды,  жеке  тұлғалық  сапаларын  дамытып, 
құндылық  қасиеттерін  жетілдіреді.  Сондай-
ақ,  əркім  өзінің  жан  тазалығын  өзін-өзі  та-
нудан  бастаса – ол  адамның  бұлтартпас  ақ 
жолы, əділ тұрпаты, азаматтық айқындамасы. 
Ондай  адамның  жанарының  жылуы  біреуге 
бол маса  біреуге  жетпей  қалмайды.  Ал  жан-
ның  тазалығы  үшін  өзіңді  тану – не  бол-
са  да  əйтеуір  қара  бас  қамы  дейтін  кəдімгі 
өзімшілдік  моральмен  тіпті  де  жұлдызы  жа-
распайды.  Бұлар – бір-біріне  кереғар  ұғым-
дар.  Тек  осыны – бағымыз  бен  сорымызды 
шатастырмасақ болды.
ƏДЕБИЕТТЕР
1  Нұрмұратов  С.Е.  Рухани  құндылықтар 
əлемі. – Алматы, 2000, − 254 б.
2  Нұрышева  Г.Ж.  Адам  өмірінің  филосо-
фиялық мəні. – Алматы, 2001, − 238 б.
3 Назарбаева С.А. Өзін-өзі тану. Жоғары оқу 
орны  оқытушыларына  арналған  əдістемелік 
құрал. – Алматы, 2003.
4  Нысанбаев  Ə.  Қазақстан.  Демократия. 
Рухани  жаңару. – Алматы:  Қазақстан  энцик-
лопедиясы, 1999. − 416 б. 
5.  Клайн  В.  Как  подготовить  ребенка  к 
жизни. − М., 1997.
6 Субботский Е.В. Ребенок открывает мир. 
– М., 1992.
7  Сейтақов  А.С. «Өзін-өзі  тану»  пəнін 
оқыту – өмір  қажеттілігі. «Адам  əлемі  жəне 
əлемдегі  адам:  өзін-өзі  тану  теориясы  жəне 
практикасы».  Республикалық  ғылыми-прак-
тикалық конференцияның материалдар жина-
ғы. – Алматы, 2007. − 198 б.
8 Жұмабекова Ф.Н. «Өзін-өзі тану» курсы – 
жаңа технология. «Адам əлемі жəне əлемдегі 
адам: өзін-өзі тану теориясы жəне практика-
сы».  Республикалық  ғылыми-практикалық 
конференцияның материалдар жинағы. – Ал-
маты, 2007. − 198 б.
А. САРТАЕВА
Казахский национальный педагогический университет имени Абая
Кафедра филологических специальностей
г. Алматы, Казахстан
ЗНАЧЕНИЕ И ПРИЧИНЫ ЗАИМСТВОВАНИЙ В ЛЕКСИКЕ 
СОВРЕМЕННОГО РУССКОГО ЯЗЫКА
Аннотация
В статье представлен обзор проблемы заимствования иноязычной лексики русским языком 
в историческом аспекте, определены причины, условия заимствования и перспективы закреп-
ления их в языке, рассмотрены различные точки зрения лингвистов, дана попытка определить 
перспективы сложившейся ситуации в языке.
Ключевые  слова:  лексика,  заимствование,  язык,  глобализация,  исторический  аспект,  пер-
спективы, неологизм.

58
ПЕДАГОГИКА ЖƏНЕ ПСИХОЛОГИЯ - ПЕДАГОГИКА И ПСИХОЛОГИЯ
№1, 2014
Мақалада  шет  тілді  лексикасын  орыс  тілінде  қолдану  мəселесіне  тарихи  аспектте  шолу 
жасалып,  сол  сөздердің  тілге  кіру  себептері  жəне  болашағының  шарттары  сарапталды, 
лингвистердiң əр түрлi көзқарастары қарастырылады, тілде пайда болған жағдайдың перспек-
тиваларын анықтау ұмтылысы жасалады. 
Түйін сөздер: лексика, кірме сөздер, тіл, жаhандану, тарихи аспект, перспективтар, неоло-
гизм.
Annotation
The article presents an overview of the problem of foreign vocabulary borrowing in the Russian 
language in the historical aspect, identifi ed causes, conditions and prospects of borrowing fi xed in the 
language, considered different points of views of linguists, the attempts to determine the causes of the 
current situation and prospects in the language.
Keywords: vocabulary, borrowing language, globalization, the historical aspect, perspective, a 
neologism.
Н
овые слова появляются в языке посто-
янно.  Язык  представляет  собой  ди-
намично  развивающееся  явление.  Проблема 
взаимосвязи языка и действительности всегда 
волновала ученых, занимавщихся ею в разных 
областях знаний. Ею интересовались филосо-
фы,  лингвисты,  психологи,  культурологи.  В 
наше время она представляется особенно ак-
туальной, так как сейчас и общество, и язык 
претерпевают, по мнению многих исследова-
телей,  существенные  изменения.  Одни  счи-
тают  их  результатом  вполне  закономерного 
развития  социальной  и  языковой  системы, 
другие  относятся  ко  всему  происходящему 
в  сфере  языка  крайне  отрицательно.  Но  для 
того, чтобы каким-либо образом реагировать 
на  то  или  иное  явление,  объективно  оцени-
вать его, необходимо детальное изучение во-
проса, вскрытие его сущности.
Интенсивные  изменения  происходят  на 
лексическом уровне, так как именно лексика 
является  наиболее  подвижной  подсистемой, 
непосредственно реагирующей на изменения 
языкового окружения. Язык тесно взаимосвя-
зан с обществом, изменениями, происходящи-
ми в обществе: языковая система адаптирует-
ся к языковому окружению. Время инноваций 
и  модернизаций    в  обществе  является  одно-
временно и временем обновления и языковой 
системы. На некоторых уровнях языка, фоне-
тическом  и  грамматическом,  общественные 
изменения  отражаются  опосредованно,  в  те-
чение долгого времени. Лексический уровень 
языка-наиболее мобильный и подверженный 
изменениям, с одной стороны, и четко струк-
турированный,  с  другой,  который  в  экспли-
цитной  форме  отражает  происходящие  в  со-
циальной жизни изменения. Лексика является 
«барометром»  общественных  изменений  и 
пристрастий членов языкового коллектива. В 
лексике  отражается  общественное  сознание, 
с  одной  стороны,  а  лексика  и  язык  в  целом 
оказывают  влияние  на  формирование  обще-
ственного сознания, с другой. Именно поэто-
му  столь  важно  для  лингвистов  проследить 
тенденции  языковых  и,  в  первую  очередь, 
лексических изменений в переломные момен-
ты истории языкового коллектива. Поскольку 
новые  слова  возникают  непрерывно,  нельзя 
говорить  об  исчерпывающем  исследовании 
какого-либо аспекта в их изучении.
Известно,  что  впервые  термин  «неоло-
гизм» встречается в первом русском словаре 
иностранных  слов    М.Н.  Яновского  в 1804 
году.  Автор  истолковал    понятие  «неология»  
как  «науку  составлять  новые  слова».  Поня-
тие  «неологизм»  в  словаре  Н.М.  Яновского 
еще  не  присутствует,  однако  словарь  содер-
жит  нигде  не  встречающееся  впоследствии 
слово  «неолог» («новослов»),  означающее 
«того, кто употребляет часто в разговоре или 
писании новые слова».Проблеме новообразо-
ваний или неологизмов в русском языке в раз-
ное  время  посвящали  работы  такие  ученые, 

59
Білім берудің бүгінгі мəселелері – Современные проблемы образования
как Г.О. Винокур, В.В. Виноградов, А.Г. Горн-
фельд,  А.И.  Смирницкий,  Л.B.  Успенский, 
Н.И. Фельдман, Л.В. Щерба.
Наиболее  активно  новые  слова  исследу-
ются  в  российском  языкознании  начиная  с 
60-х  годов  ХХ  века,  о  чем  свидетельствуют 
монографии,  диссертационные  исследова-
ния, многочисленные статьи, в которых ново-
образования  рассматриваются  в  различных 
аспектах:  словообразовательном,  лексиколо-
гическом, социо-лингвистическом, норматив-
ном,  стилистическом,  ономасиологическом. 
Мы  можем  отметить  работы  С.И.  Алаторце-
вой, A.A. Брагиной,  В.Г.  Гака, O.A. Габин-
ской,  Г.Е.  Гончаренко,  В.И.  Заботкиной, 
Е.А. Земской, A.B. Калинина, Н.З. Котеловой, 
Л.П. Крысина, Е.С. Кубряковой, В.В. Лопати-
на,  А.Г.  Лыкова,  И.М.  Мальцевой,  Р.Ю.  На-
митоковой,  В.В.  Панюшкина,  Е.В.  Сенько, 
М.Д. Степановой, И.С. Улуханова, Э.И. Хан-
пиры, В.Н. Хохлачевой, Н.М. Шанского и др.
Интенсивное  пополнение  словаря  новы-
ми  словами,  активное  словопроизводство, 
отмечающиеся  в  последнее  время,  являются 
факторами  бесспорными,  а  необходимость 
их  лингвистического  исследования  очевид-
на.  В  русской  лексикографической  традиции 
неологизмы фиксируются в специальных сло-
варях.  Наиболее  известные  из  них: «Новые 
слова  и  значения»  под  редакцией  Н.З.  Коте-
ловой и Ю.С. Сорокина (Л., 1973, 1984), вы-
державший  несколько  выпусков, «Толковый 
словарь  русского  языка  конца XX века»  под 
редакцией  Г.Н.  Скляревской  (СПб, 1998), 
«Словарь перестройки» под ред. В.И. Макси-
мова (СПб, 1992), а также серия книг под на-
званием  «Новое  в  русской  лексике».Словар-
ные материалы, издававшиеся с 1977 по 1996 
года и др. Создаются также словари авторских 
неологизмов:  так,  например,  Н.Н.Перцовой 
составлен  «Словарь  неологизмов  Велимира 
Хлебникова» (Вена-Москва, 1995).
Заимствование слов − естественный и не-
обходимый процесс языкового развития. Лек-
сическое  заимствование  обогащает  язык  и 
обычно не нисколько не вредит его самобыт-
ности, так как при этом сохраняется основной, 
«свой»  словарь,  а,  кроме  того,  неизменным 
остается  присущий  языку  грамматический 
строй,  не  нарушаются  внутренние  законы 
языкового развития. 
Иноязычные  источники  пополняли  и  обо-
гащали  русский  язык  на  протяжении  всего 
процесса  его  исторического  развития.  Одни 
заимствования  были  сделаны  еще  в  древно-
сти,  другие  −  сравнительно  недавно.  Чаще 
всего слова заимствуются вместе с реалиями, 
ими  обозначаемыми.  Иногда  заимствования 
−  результат  моды.  Так  или  иначе,  заимство-
вания − результат коммуникации, взаимодей-
ствия языков и культур. Очень мало сегодня 
существует  живых  языков,  избежавших  об-
ширного иноязычного заимствования.
Заимствование  происходит  и  устным  пу-
тём,  и  письменным,  может  быть  непосред-
ственным из языка в язык, то есть контактным, 
и  опосредованным,  когда  слово  «приходит» 
через  другой  язык,  при  этом,  естественно, 
язык – посредник  накладывает  отпечаток  на 
слово. Так, в XVII веке многие заимствования 
из французского, немецкого и других языков 
пришли в русский язык через польский язык; 
в то же время французский и немецкий язы-
ки являлись посредником при заимствовании 
слов латинского и греческого языков, особен-
но в XVIII-XIX века [1, с.172].
Для  того,  чтобы  стать  заимствованием, 
пришедшее из чужого языка слово должно за-
крепиться в новом для себя языке, прочно во-
йти в его словарный состав.
Заслуживает внимания подход А.А. Ильи-
ной. По ее мнению, процесс лексического за-
имствования  трактуется  не  как  пересечение 
иноязычных элементов лексики, а как созда-
ние  в  языке-реципиенте  новых  собственно 
лексических  элементов,  специфика  которых 
состоит лишь в том, что они генетически вос-
ходят не к иноязычной лексеме, а к ее очень 
специфическому  варианту,  употребленно-
му  в  речевом  контексте  воспринимающего 
языка,  тоесть  лексическое  заимствование – 
это  стихийно  осуществляющееся  в  системе 
функционирующего  языка  и  его  средствами 
имитационное  моделирование  иноязычных 
лексических элементов в процессе функцио-
нального  освоения  языком  индивидуальных 

60
ПЕДАГОГИКА ЖƏНЕ ПСИХОЛОГИЯ - ПЕДАГОГИКА И ПСИХОЛОГИЯ
№1, 2014
речевых новообразований, созданных по ино-
язычным образцам [2,15].
По мнению большинства языковедов, усло-
вием для заимствования является двуязычие. 
Сначала лексическое заимствование возника-
ет в двуязычной среде, а затем распространя-
ется в более широкие сферы. Наконец, слово 
попадает  в  письменную  речь  и  охватывает 
всю область языка. В современном мире дву-
язычие проявляется различными способами в 
устном и письменном виде: общение на ино-
странном языке, чтение на иностранном язы-
ке, телевещание, периодическая печать – «из 
уст  в  уста»  идет  широкий  поток  заимство-
ваний,  которые  еще  не  освоены  носителями 
языка. Это находит свое выражение в как буд-
то  «неправильном»  употреблении  слова,  на 
самом же деле это новые истоки жизни слова 
в чужой пока для него среде. 
Перемещение слов из одного языка в дру-
гой связано со свойственными каждому языку 
периодам лингвосоциальных условий. 
Заимствование  слов  в  языках  особенно 
активно  в  переломных  моментах  истории. 
Когда  появляется  множество  новых  реалий, 
строятся новые отношения или общество су-
щественно  меняется  в  своих  взглядах  и  со-
циально – политических  основах.  Именно  в 
такие  периоды  в  языке  появляются  лакуны, 
пустоты, которые требуют новых наименова-
ний. И язык реагирует наиболее быстро через 
заимствования.
Во всяком языке всегда есть заимствован-
ные слова, но это не говорит о его бедности. 
Если  заимствованные  слова  и  их  элементы 
усваиваются языком по своим нормам, преоб-
разуются по потребностям «берущего» языка, 
то это свидетельствует как раз о силе, о твор-
ческой активности этого языка.
Заимствование слов − процесс живой, раз-
вивающийся,  плодотворный.  Он  происходит 
и в наше время. Особенно активизировался он 
в эпоху НТР, когда в связи с развитием науки 
и  техники  хлынул  мощный  поток  терминов, 
специальных  слов  и  выражений,  бытующих 
в разных сферах человеческой деятельности.
Научный анализ проблем современных об-
ществ  учитывает  и  выводит  на  первый  план 
глобальный социальный и политический кон-
текст – разнообразные сети социальных, по-
литических,  экономических  коммуникаций, 
охватывают  весь  мир,  превращающих  его  в 
«единое социальное пространство» [3, 546]. 
История человечества зримо превращается 
в глобальную историю. Глобализация – про-
цесс интенсификации экономических, финан-
совых,  политических,  военных,  культурных, 
идеологических связей и зависимостей меж-
ду сообществами, что приводит к униформи-
зации  мира  во  всех  областях  и  отражается  в 
появлении социальных связей, солидарности 
и идентичности в наднациональном масшта-
бе [4, с.83]. 
В наше время вопрос о целесообразности 
использования  заимствований  связывается  с 
закреплением  лексических  средств  за  опре-
деленными функциональными стилями речи. 
Иностранная терминологическая лексика яв-
ляется незаменимым средством лаконичной и 
точной передачи информации в текстах, пред-
назначенных для узких специалистов, но мо-
жет оказаться и непреодолимым барьером для 
понимания научно популярного текста непод-
готовленным читателем. 
Приток заимствований в русский язык осо-
бенно  увеличился  в 90-е  годы.Это  связано  с 
изменениями  в  сфере  политической  жизни, 
экономики,  культуры  и  нравственной  ориен-
тации общества. Наблюдается небывалая экс-
пансия иноязычной лексики во всех областях. 
Она заняла ведущие позиции в политической 
жизни страны, привыкающей к новым поня-
тиям президент, инаугурация, спикер, импич-
мент, электорат, консенсус и т.д. Иноязычные 
термины  стали  господствующими  в  самых 
передовых отраслях науки и техники  – ком-
пьютер,  дисплей,  файл,  мониторинг,  плейер, 
пейджер,  а  также  в  финансово – коммерче-
ской деятельности – аудитор, бартер, брокер, 
менеджер, хостес и т. д.  В  культурную сфе-
ру  вторгаются  бестселлеры,  вестерны,  трил-
леры,  хиты,  трейлеры,  хэдлайнер  и  т.  д.  Бы-
товая  речь живо принимает новые реалии с 
их нерусскими  названиями – сникерс, твикс, 
гамбургер, чикен, чизкейк и т.д. Это обусло-
вило обострение борьбы с заимствованиями. 

61
Білім берудің бүгінгі мəселелері – Современные проблемы образования
В  газетах  и  журналах  публикуются  дискус-
сионные  материалы  об  использовании  ино-
язычных  слов.  Академик  Евгений  Челышев, 
член  Президиума РАН, активно работающий 
в Совете по русскому языку при Президенте 
Российской Федерации, в полемической ста-
тье    заявляет: «Одно  дело – экономически 
оправданные,  естественные  заимствования, 
постепенно  усваиваемые  языком  и  не  разру-
шающие его национальную основу, и совсем 
другое – агрессивная, тотальная его «америка-
низация». Например, совершенно неприемле-
мо  пришедшее  из  американского  английско-
го языка слово «киллер», в котором размыта 
негативная  оценка,  содержащаяся  в  русском 
слове «убийца». Сказать человеку «ты убий-
ца»  −  это  вынести  ему  суровый  приговор,  а 
назвать киллером это как бы просто опреде-
лить его профессию: «я – дилер, ты − киллер, 
оба вроде делом занимаемся» [5,12]. 
Наблюдая  все  печальные  последствия 
«тотальной  американизации»  русского  язы-
ка,  трудно  сохранить  объективность  в  раз-
вернувшейся  полемике  о  целесообразности 
иноязычных  заимствований  в  современном 
русском языке. И все же раздаются слова в за-
щиту нерусских слов, закрепляющихся в язы-
ке. Академик Евгений Челышев справедливо 
утверждает: «Нет  никаких  оснований  возра-
жать  против  многих  современных  заимство-
ваний. Разве лучше громоздкое «электронно-
вычислительная  машина»  или  даже  краткое 
ЭВМ,  чем  компьютер?  В  нашу  жизнь  в  по-
следние годы входят новые явления, а с ними 
новые слова, в русском языке зачастую отсут-
ствующие.  Подобные  процессы  обогащения 
лексики за счет заимствований происходят во 
всех современных языках. В наш бурный век 
поток  новых  идей,  вещей,  информации,  тех-
нологий  требует  быстрого  называния  пред-
метов и явлений, заставляет вовлекать в язык 
уже имеющиеся иностранные названия, а не 
ожидать  создания  самобытных  слов  на  рус-
ской  почве.  Научно-техническая,  военная, 
финансовая,  банковская,  спортивная  лексика 
во  всем  мире  стремится  к  интернационали-
зации. Тяга к научному прогрессу, к цивили-
зации  находит  отражение  в  языке.  Отчасти 
происходит выравнивание русского языка по 
международному стандарту» [5,13].
Насколько  это  изменит  облик  русского 
языка, обогатит его или «испортит», покажет 
время. Оно определит судьбу тех или иных за-
имствований, которые, в конце концов, будут 
одобрены  или  отвергнуты  лингвистическим 
вкусом эпохи. Русский язык не впервые стал-
кивается  с  необходимостью  воспринять  из 
международного  опыта  полезную  информа-
цию в виде иностранных слов.
ЛИТЕРАТУРА
1  Фомина  М.И.  Современный  русский 
язык.  Лексикология:  Учеб.пособие  для  фи-
лол. спец. вузов. – М.: Высшая школа, 1990.
2  Баранова,  Л.А.  О  папарацци,  стринге-
рах  и  таблоидах / Л.А.  Баранова // Русская 
речь. 1998. – №4; электронный ресурс: www. 
dissland.com
3 Теория культуры. Под ред. Иконниковой 
С.Н., Большакова В.П. Учеб.пособие. – СПб.: 
Питер, 2008.
4  Лихвар  В.Д.,  Погорелый  Д.Е.,  Подоль-
ская Е.А. Культурология. – М.: Эксмо, 2008.
5  Челышев  Е.П.  Решение  национально-
языковых  вопросов  в  современном  мире. – 
СПб.:  Златоуст, 2003; электронный  ресурс: 
www. dookle.ru

62
Педагогиканың, психологияның жəне  білім берудің əдіснамасы мен теориясы  
Методология и теория педагогики, психологии и образования
Л.В. МАРДАХАЕВ
Российский государственный социальный университет
Кафедра социально и семейной педагогики 
г. Москва, Россия

жүктеу/скачать 4,31 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: